— Калi б я загадаў генералу, каб ён, як матылёк, пырхаў з кветкi на кветку або перакiнуўся ў марскую чайку, i калi б генерал не выканаў загаду, хто з нас быў бы вiнаваты?

— Ja es pavēlētu kādam ģenerālim lidot no zieda uz ziedu kā tauriņam vai uzrakstīt traģēdiju, vai pārvērsties par kaiju un, ja ģenerālis neizpildītu doto pavēli, kā vaina tā būtu: viņa vai manējā?

— Вы, ваша вялiкасць, — цвёрда адказаў Маленькi прынц.

— Tā būtu jūsu vaina, — mazais princis apņēmīgi noteica.

— Несумненна. Трэба патрабаваць ад кожнага тое, што ён можа зрабiць, разважаў кароль. — Улада трымаецца, у першую чаргу, на разумнасцi. Калi б ты загадаў свайму народу кiнуцца ў мора, ён зрабiў бы рэвалюцыю. Я маю права патрабаваць паслушэнства, бо мае загады заўсёды разумныя.

— Tieši tā. No katra jāprasa tas, ko katrs spēj izpildīt, —karalis atsāka. — Autoritāte vispirms balstās uz saprātu. Ja pavēlēsi savai tautai mesties jūrā, tā sacelsies. Man ir tiesības prasīt paklausību, tādēļ, ka mani rīkojumi ir saprātīgi.

— А як з захадам сонца? — нагадаў Маленькi прынц, якi нiколi не супакойваўся, пакуль не атрымлiваў адказу на сваё пытанне.

— Bet mans saulriets? — atgādināja mazais princis, kas nekad neaizmirsa reiz izteiktu jautājumu.

— Будзе табе твой захад сонца. Я запатрабую яго. Але варта пачакаць спрыяльных умоў, бо якраз у гэтым i заключаецца мудрасць правiцеля.

— Tu redzēsi savu saulrietu. Es to pieprasīšu. Taču vispirms sagaidīšu labvēlīgus apstākļus, jo tā ir augstākā valdīšanas gudrība.

— I калi гэта будзе? — пацiкавiўся Маленькi прынц.

— Kad tas būs? — apvaicājās mazais princis.

— Гм! Гм! — кашлянуў кароль i зазiрнуў у тоўсты каляндар. — Гм! Гм! Гэта будзе прыблiзна… прыблiзна… гэта будзе сёння вечарам прыблiзна а палове восьмай! I ты пабачыш, як усё выдатна слухаецца мяне.

— Hm! Hm! — albildēja karalis, vispirms paraudzījies lielā kalendārā. — Hm! Hm! Tas būs ap… ap… tas būs šovakar ap pulksten septiņiem četrdesmit! Tu redzēsi, cik labprāt izpildu tavu vēlēšanos.

Маленькi прынц пазяхнуў. Яму было шкада, што захад сонца так i не адбыўся. I яму стала ўжо нецiкава тут.

Mazais princis nožāvājās. Viņam bija žēl neredzētā saulrieta. Turklāt viņš jau sāka garlaikoties.

— Ну, мне пара, — сказаў ён каралю. — Больш мне тут няма чаго рабiць.

— Man še vairs nav ko darīt, — viņš sacīja karalim. — Es došos projām.

— Застанься, — папрасiў кароль, горды, што ў яго ёсць, нарэшце, падданы. Застанься, я зраблю цябе мiнiстрам!

— Neej projām, — atbildēja karalis, kas jutās tik lepns, ka viņam ir viens pavalstnieks. — Neej projām, es iecelšu tevi par ministru!

— Мiнiстрам чаго?

— Par kādu ministru!

— Гм-гм… Мiнiстрам юстыцыi!

— Par… tieslietu!

— Але няма ж каго судзiць!

— Bet nav jau neviena , ko tiesāt!

— Хто ведае, — адказаў кароль. — Я яшчэ не абышоў усяго свайго каралеўства. Стары ўжо, для карэты на планеце месца мала, а пеша хадзiць ногi забаляць.

— Nevar zināt, — karalis atteica. — Es vēl neesmu apskatījis savu karaļvalsti. Esmu ļoti vecs, bet še nav vietas karietei, un staigāšana mani nogurdina.

— Ды я ўжо бачыў, — сказаў прынц i яшчэ раз кiнуў вокам за спiну караля, на другi бок планеты. — Тут анiкога больш няма…

— O! Es jau apskatīju, — sacīja princis un noliecās, lai pamestu skatienu planētas otrā pusē. — Tur arī nav neviena…

— У такiм разе, будзеш судзiць самога сябе, — адказаў кароль. — Гэта сама цяжкае. Куды цяжэй судзiць самога сябе, чым каго iншага. Калi ты зможаш справядлiва асудзiць сябе, значыць, ты сапраўдны мудрэц.

— Tad tu tiesāsi pats sevi, — karalis atbildēja. — Tas ir pats grūtākais. Sevi tiesāt ir daudz grūtāk nekā citus. Ja tev izdosies sevi novērtēt, tad tu patiesi būsi īsts gudrais.

— Я i ў iншым месцы магу судзiць сябе, — адказаў Маленькi прынц. — Для гэтага не абавязкова жыць менавiта тут.

— Es varu tiesāt sevi, vienalga, kur, — mazais princis sacīja. Tāpēc man nav jādzīvo šeit.

— Гм! Гм! — кашлянуў кароль. — Я ўпэўнены, што на маёй планеце дзесьцi хаваецца стары пацук. Начамi чутно. Можаш судзiць гэтага старога пацука. Час ад часу будзеш прыгаворваць яго да смерцi. Такiм чынам, жыццё яго будзе залежыць ад тваёй справядлiвасцi. Але кожны раз табе давядзецца мiлаваць яго. Трэба берагчы старога пацука. Ён жа ў нас адзiн.

— Hm! Hm! — karalis teica. — Man šķiet, ka kaut kur uz manas planētas dzīvo veca žurka. Naktīs es viņu dzirdu. Laiku pa laikam tu viņai piespriedīsi nāves sodu. Tādējādi viņas dzīve būs atkarīga no lavas tiesas. Bet tu viņu ikreiz apžēlosi, lai pataupītu vēlākam laikam. Mums ir tikai viena žurka.

— Не люблю я выносiць смяротных прыгавораў, — адказаў Маленькi прынц. — I наогул, мне пара.

— Man nepatīk sodīt ar nāvi, — atteica mazais princis. — Turklāt laiks doties ceļā.

— Не, не пойдзеш! — запратэставаў кароль.

— Nē, — karalis iebilda.

Маленькаму прынцу, якi ўжо сабраўся ў дарогу, зусiм не хацелася засмучаць старога манарха.

Mazais princis jau bija saposies, taču viņš negribēja sāpināt veco monarhu.

— Калi ваша вялiкасць хоча, каб вас безагаворачна слухалi, вы маглi б аддаць мне разумны загад. Вы, да прыкладу, маглi б загадаць мне адправiцца не пазней як праз хвiлiну. Мне здаецца, умовы спрыяльныя.

— Ja jūsu majestāte vēlētos, lai jūs paklausa bez ierunām, jūs varētu dot man kādu jēdzīgāku pavēli. Jūs, piemēram, varētu pavēlēt man doties ceļā šai pašā mirklī. Manuprāt, visi apstākļi ir labvēlīgi…

Кароль маўчаў. Маленькi прынц трошкi павагаўся, уздыхнуў i пайшоў.

Tā kā karalis neko neatbildēja, mazais princis brīdi vilcinājās, tad nopūtās un devās ceļā.

— Прызначаю цябе паслом! — паспешлiва крыкнуў яму ўслед кароль.

— Es tevi ieceļu par savu sūtni, — karalis pasteidzās iesaukties.

I выгляд у яго быў пры гэтым такi, быццам ён не дапускаў нiякiх пярэчанняў.

Viņš izskatījās ļoti valdonīgs.

«Дзiўныя людзi гэтыя дарослыя», — падумаў дарогаю Маленкi прынц.

“Ir gan dīvaini ļaudis tie pieaugušie,” mazais princis nodomāja un turpināja savu ceļojumu.

РАЗДЗЕЛ ХI

XI

На другой планеце жыў славалюб.

Uz otras planētas dzīvoja kāds godkārīgais:

— Ну, нарэшце такi дачакаўся паклоннiка! — здалёк узрадаваўся Маленькаму прынцу славалюб.

— Ā, ieradies apbrīnotājs! — viņš sauca jau no tālienes, tiklīdz bija ieraudzījis mazo princi.

Для славалюбаў жа ўсе астатнiя людзi — паклоннiкi.

Godkārīgajiem taču visi pārējie cilvēki šķiet apbrīnotāji.

— Дзень добры, — сцiпла павiтаўся Маленькi прынц. — Якi забаўны ў вас капялюш.

— Labdien, — teica mazais princis. — Kāda jums jocīga cepure.

— Гэта каб раскланьвацца, — растлумачыў славалюб. — Каб раскланьвацца, калi мяне вiтаюць. На жаль, сюды нiхто нiколi вачэй не кажа.

— Lai varētu sveicināt, — atbildēja godkārīgais. — Lai sveicinātu, kad mani sumina. Diemžēl še neviens neiet garām.

— Як гэта? — не зразумеў яго Маленькi прынц.

— Ak tā?— sacīja mazais princis, kas neko nebija sapratis.

— Пляснi ў ладкi, — параiў славалюб.

— Sasit plaukstas, — godkārīgais viņu pamācīja.

Маленькi прынц пляснуў у ладкi. Славалюб прыўзняў капялюш i сцiпла раскланяўся.

Mazais princis sasita plaukstas. Godkārīgais sveicināja, paceldams cepuri.

«Тут яшчэ займальней, чым у караля», — падумаў Маленькi прынц. Ён зноў запляскаў у ладкi. Славалюб у адказ прыўзнiмаў свой капялюш i раскланьваўся перад госцем.

“Tas ir daudz jautrāk nekā vizīte pie karaļa,” nodomāja mazais princis. Un atkal sāka sist plaukstas. Godkārīgais atkal sveicināja, paceldams cepuri.

Хвiлiн праз пяць аднастайнасць гэтай гульнi стамiла Маленькага прынца.

Pēc šādas piecu minušu ilgas vingrināšanās mazo princi nogurdināja rotaļas vienmuļība:

— А што трэба зрабiць, каб капялюш упаў? — спытаў ён.

— Un kas jādara, — viņš jautāja, lai cepure nokristu?

Але славалюб не адказаў. Славалюбы глухiя да ўсяго, акрамя пахвал.

Bet godkārīgais nedzirdēja. Godkārīgie dzird vienīgi uzslavas.

— Ты сапраўды захапляешся мною? — спытаў ён Маленькага прынца.

— Vai tu tiešām mani ļoti apbrīno? — viņš jautāja mazajam princim.

— А што гэта азначае — захапляцца?

— Ko nozīmē apbrīnot?

— Захапляцца — азначае прызнаць, што я лепш за ўсiх апрануты, сама прыгожы, сама багаты i сама разумны чалавек на планеце.

— Apbrīnot nozīmē atzīt, ka es esmu visskaistākais, vislabāk apģērbtais, visbagātākais un visgudrākais cilvēks uz planētas.

— Ды ты ж адзiн на ўсёй гэтай планеце!

— Bet tu taču esi viens pats uz savas planētas. >

— Ну, будзь ласкавы, усё роўна захапляйся мною!

— Nu iepriecini mani. Apbrīno taču mani!

— Я ў захапленнi ад цябе, — сказаў Маленькi прынц i злёгку пацiснуў плячыма. — Але чаму гэта можа так цiкавiць цябе?

— Es tevi apbrīnoju, — mazliet paraustīdams plecus, teica mazais princis, — bet kādēļ tas tev tik svarīgi?

I Маленькi прынц пайшоў далей.

Un mazais princis devās projām.

«Дзiвакi гэтыя дарослыя», — дарогай падумаў ён.

“Pieaugušie patiešām ir ļoti dīvaini,” viņš noteica un turpināja savu ceļojumu.

РАЗДЗЕЛ ХII

ХII

На наступнай планеце жыў п’янiца. Гэты вiзiт быў вельмi кароткi, але шмат роздуму даў ён Маленькаму прынцу.

Uz nākamās planētas dzīvoja kāds dzērājs. Lai gan šis apciemojums bija ļoti īss, tas modināja mazajā princī dziļas skumjas.

— Што ты тут робiш? — спытаў ён у п’янiцы, якi самотна сядзеў перад процьмай бутэлек, парожнiх i поўных.

— Ko tu tur dari? — viņš vaicāja dzērājam, kas klusēdams sēdēja pie veselas kolekcijas tukšu un tādas pašas kolekcijas pilnu pudeļu.

— П’ю, — змрочна адказаў п’янiца.

— Es dzeru, — drūmi atbildēja dzērājs.

— А навошта? — пацiкавiўся Маленькi прынц.

— Kādēļ tu dzer? —jautāja mazais princis.

— Каб забыць, — адказаў п’янiца.

— Lai aizmirstu, — atbildēja dzērājs.

— Пра што забыць — дапытваўся Маленькi прынц, якому стала шкада бедалагу.

— Ko aizmirstu? — apvaicājās mazais princis, kuram jau bija sameties dzērāja žēl. 

— Каб забыць, што мне сорамна, — прызнаўся п’янiца i апусцiў галаву.

— Lai aizmirstu, ka man ir kauns, — atzinās dzērājs, galvu nodūris.

— Сорамна чаго? — не ўгамоньваўся Маленькi прынц, якi прагнуў дапамагчы яму.

— Kauns? Par ko? — apjautājās mazais princis, kas vēlējās viņu glābt.

— Сорамна пiць! — адрэзаў п’янiца i канчаткова панурыўся ў маўчаннi.

— Kauns par to, ka dzeru! — atzinās dzērājs un pilnīgi apklusa.

I збянтэжаны Маленькi прынц рушыў далей.

Un mazais princis apmulsis devās projām.

«Дарослыя, бясспрэчна, вельмi, вельмi дзiўныя людзi», — думаў ён дарогаю.

“Pieaugušie patiesi ir ārkārtīgi dīvaini,” viņš sacīja pats sev, turpinādams ceļojumu.

РАЗДЗЕЛ ХIII

XIII

Чацвёртая планета належала дзелавому чалавеку. Гэты чалавек быў настолькi заняты, што нават не падняў галавы, калi падышоў Маленькi прынц.

Ceturtā planēta bija biznesmeņa planēta. Šis cilvēks bija tik aizņemts, ka, mazajam princim ierodoties, pat nepacēla galvu.

— Добры дзень, — павiтаўся Маленькi прынц. — Ваша цыгарэта патухла.

— Labdien, — sacīja princis. — Jūsu cigarete ir apdzisuši.

— Тры ды два — пяць. Пяць ды сем — дванаццаць. Дванаццаць ды тры пятнаццаць. Добры дзень. Пятнаццаць ды сем — дваццаць два. Дваццаць два ды шэсць — дваццаць восем. Няма часу прыкурыць. Дваццаць шэсць ды пяць — трыццаць адзiн. Уф! Такiм чынам, усяго будзе пяцьсот адзiн мiльён шэсцьсот дваццаць дзве тысячы семсот трыццаць адзiн.

— Trīs un divi ir pieci. Pieci un septiņi — divpadsmit. Divpadsmit un trīs — piecpadsmit. Sveiki! Piecpadsmit un septiņi — divdesmit divi. Divdesmit divi un seši — divdesmit astoņi. Nav laika to atkal aizdedzināt. Divdesmit seši un pieci — trīsdesmit viens. Uf! Tātad kopā pieci simti viens miljons seši simti divdesmit divi tūkstoši septiņi simti trīsdesmit viens.

— Пяцьсот мiльёнаў чаго?

— Pieci simti miljonu? Kā tad?

— Га? Ты яшчэ тут? Пяцьсот мiльёнаў… забыўся… далей… Столькi работы, столькi работы! Я чалавек сур’ёзны, зразумела? Тут не да балбатнi. Два ды пяць — сем…

— Tu vēl arvien esi šeit? Pieci simti viens miljons… es vairs nezinu, kā… Man ir tik daudz darba! Esmu nopietns cilvēks, un blēņas man nesagādā nekādu prieku! Divi un pieci — septiņi…

— Пяцьсот мiльёнаў чаго? — паўтарыў Маленькi прынц, якi нiколi не супакойваўся, пакуль не атрымлiваў адказу на сваё пытанне.

— Pieci simti viens miljons? Kā tad? — atkārtoja mazais princis, kas vēl nekad savā mūžā nebija atteicies no reiz uzdotā jautājuma.

Дзелавы чалавек падняў галаву:

Biznesmenis pacēla galvu:

— За пяцьдзесят чатыры гады, што я жыву на гэтай планеце, мне перашкаджалi толькi тройчы. Упершыню гэта здарылася дваццаць два гады назад, калi немаведама адкуль сюды занесла хрушча. Ён так жахлiва бзымкаў, што я ажно чатыры памылкi ўпароў у лiчэннi.

— Piecdesmit četros gados, kopš dzīvoju uz šīs planētas, mani ir traucējuši tikai trīs reizes. Pirmoreiz! pirms divdesmit diviem gadiem, tā bija kāda maijvabole, kas uzradās dievs zin no kurienes. Tā sacēla šausmīgu troksni, un es ielaidu aplēsē četras kļūdas.

Другi раз, адзiнаццаць гадоў таму, у мяне быў прыступ рэўматызму. Нiчога дзiўнага, увесь час сяджу. Тут не да пагулянак. Я чалавек сур’ёзны. Трэцi раз… сёння? Ну, годзе, я, значыць, сказаў, пяцьсот мiльёнаў…

Otrreiz, pirms vienpadsmit gadiem, man uzbruka reimatisma lēkme. Es pārāk maz kustos. Man nav laika klaiņot apkārt. Es taču esmu nopietns cilvēks. Trešā reize… lūk, šī! Tātad teicu pieci simti viens miljons…

— Мiльёнаў чаго?

— Miljons? Kā tad?

Дзелавы чалавек зразумеў — няма нiякай надзеi, што яго пакiнуць у спакоi.

Biznesmenis saprata, — viņam nav ko cerēt, ka viņu liks mierā.

— Мiльёнаў гэтых дробненькiх штучак, якiя часам вiдны ў паветры.

— Miljons mazo nieciņu, kas dažreiz redzami pie debesīm.

— Мух?

— Mušu?

— Ды не, дробненькiя такiя, зiхоткiя…

— Nē taču, mazo nieciņu, kas mirdz.

— Пчолы?

— Bišu?

— Ды не. Дробненькiя такiя, залатыя… На iх яшчэ любяць глядзець ды марыць розныя лайдакi. Але я — чалавек сур’ёзны! У мяне няма часу на мары.

— Nu nē. Mazo, zeltaino nieciņu, kas dīkdieņus padara sapņainus. Bet es esmu nopietns. Man nav laika sapņot.

— А! Зоркi?

— Ā, zvaigžņu?

— Во-во. Зоркi.

— Tieši tā. Zvaigžņu.

— I што ты робiш з пяццюстамi мiльёнамi зорак?

— Un ko tu dari ar pieci simti miljoniem zvaigžņu?

— Пяцьсот адзiн мiльён шэсцьсот дваццаць дзве тысячы семсот трыццаць адна. Я чалавек сур’ёзны i люблю дакладнасць.

— Pieci simti vienu miljonu seši simti divdesmit diviem tūkstošiem septiņi simti trīsdesmit vienu. Esmu nopietns cilvēks un cienu precizitāti.

— I што ты робiш з гэтымi зоркамi?

— Un ko tu dari ar šīm zvaigznēm?

— Што я з iмi раблю?

— Ko es daru?

— Але.

— Jā.

— Нiчога не раблю. Я iмi валодаю.

— Neko. Tās man pieder.

— Валодаеш зоркамi?

— Tev pieder zvaigznes?

— Так.

— Jā.

— Але я ўжо бачыў аднаго караля, якi…

— Bet es nupat redzēju kādu karali, kam…

— Каралi не валодаюць. Яны толькi «пануюць над». Вялiкая рознiца.

— Karaļiem nekas nepieder. Viņi valda pār kaut ko. Tas ir pavisam kas cits.

— I што табе з гэтага валодання зоркамi?

— Bet kāds tev labums no tā, ka tev pieder zvaigznes?

— Яно прыносiць мне багацце.

— Tās padara mani bagātu.

— А нашто табе быць багатым?

— Un kāds tev labums no tā, ka esi bagāts?

— Каб купляць iншыя зоркi, калi хто-небудзь iх адкрые.

— Es varu nopirkt citas zvaigznes, ja kāds tās atklāj.

«Ён разважае амаль так, як той п’янiца», — падумаў Маленькi прынц.

“Šis cilvēks,” nodomāja mazais princis,” spriež apmēram tāpat kā mans dzērājs.”

Tomēr viņš vēl šo to pajautāja.

— А як можна валодаць зоркамi?

— Kā var piederēt zvaigznes?

— Зоркi чые? — нездаволена запытаўся дзялок.

— Bet kas ir to īpašnieks? — biznesmenis ērcīgi noprasīja.

— Не ведаю. Нiчые.

— Es nezinu. Neviens.