“Bir generale kelebek gibi çiçekten çiçeğe uçmasını ya da bir trajedi yazmasını ya da martı olmasını buyursaydım, o general de aldığı buyruğu yerine getirmeseydi suç kimde olurdu? Onda mı, bende mi?”

— Егер мен қолбасшыға бір гүлден екінші гүлге көбелекше ұш немесе қайғылы шығарма жаз, болмаса теңіз шағаласына айнал дер бұйрық берсем, ал қолбасшы бұйрығымды орындамаса, кім айыпты болар еді, мен бе, әлде ол ма?

“Majestelerinde olurdu,” dedi Küçük Prens korkusuzca.

— Сіз болар едіңіз, — деді Кішкентай ханзада табанды түрде.

“Tamam. Herkesten verebileceği kadarını istemeliyiz. Otorite her şeyden önce sağduyuya dayanmalıdır. Sen kalkıp halkına, kendilerini denize atmalarını buyurursan ihtilal çıkar. Benim verdiğim buyruklar akla yatkın oldukları için yerine getirilmelerini istemek hakkımdır.”

— Дұрыс. Әркімнен қолынан келетінін талап ету керек, — деп сөзін сабақтады патша. — Билікті ең алдымен ақылға жеңдіру керек. Егер сен халқыңа теңізге өздеріңді тастаңдар десең, олар көтеріліске шығады. Мен бағынушылықты талап ете аламын, өйткені менің әмірм ақылға сиярлық.

Bir sorduğunu bir daha unutmayan Küçük Prens: “Peki, günbatımı ne olacak?” diye tekrarladı.

— Сонда күнді ұяясына қондыру жайы не болып кетті? — деп ескертті Кішкентай ханзада. — Ол қойған сұрағына жауап алмай тынышталмайтын.

“İstediğin günbatımına kavuşacaksın. Bu konuyla ilgileneceğim. Ama yönetme biliminin yasaları gereğince koşulların uygun düşeceği bir zamanı kollayacağım.”

— Күннің батуын сен көресің. Мен оны талап етемін. Алайда, менің ел басқару ғылымыма сәйкес қолайлы жағдайдың тууын күте тұру керек.

“O zaman ne zaman?”

— Ол қашан туар екен? — деп Кішкентай ханзада оны білуге асықты.

“Hımm!” dedi kral, büyük bir takvimi inceledikten sonra, “Hımm! Hımm! Dileğin bu akşam tam yedi kırkta yerine getirilecektir! Böylelikle otoritemin ne kadar kesin olduğunu da göreceksin.”

— Ім, ім! — деп патша қалың күнтізбесін ақтара бастады. — Ім, ім! Бқұл болады, сағат…, бұл кешкі сағат жетіден қырық минут кеткенде болады. Сен сонда менің айтқанымның қалай бұлжымай орындалғанына көзің жетеді.

Küçük Prens esnedi. Kaçırdığı günbatımına yanıyordu. Üstelik biraz canı sıkılmaya başlamıştı. Krala:

Кішкентай ханзада есінеп қойды. Ол өз планетасындағы күннің батуын өткізіп алғанына өкінді. Енді ол аздап зеріге бастады:

“Artık burada yapacak şey kalmadı,” dedi. “Yola çıksam daha iyi.”

— Менің бұл жерде басқа істер ісім жоқ, — деді ол патшаға. Кетер уақытым болды.

Kendine bir uyruk bulduğu için bayağı gururlanmış olan kral: “Gitme,” dedi. “Gitme. Seni bakan yaparım.”

— Кетпе, — деді патша бағынышты адам тапқанына масаттанып. — Мен сені министр етіп тағайындаймын!

“Ne bakanı?”

— Ненің минстрі?

“Şey… Adalet bakanı!”

— Заң министрі!

“Ama burada yargılanacak kimse yok ki!”

— Мұнда соттайтын ешкім жоқ қой!

“Ne biliyoruz? Daha bütün krallığımı dolaşmış değilim. Burada saltanat arabasına yer yok. Yaşlıyım, yürümek yoruyor beni.”

— Кім біледі, — деді патша оған, — мен әлі қол астымдағы жердерді аралап көрген жоқпын. Мен тым кәрімін, күйме қоятын жер жетіспейді, ал жаяу жүру шаршатады.

Gezegenin öbür köşesine bir daha göz atmak için başını çeviren Küçük Prens: “Ben her yeri gördüm,” dedi. “Kimsecikler yok.”

— О! Мен қарап көрдім, — деді, планетаның басқа бетіне тағы бір көз салуға еңкейген Кішкентай ханзада. — Ол жақта да ешкім жоқ…

“O zaman sen de kendini yargılarsın. En gücü de budur zaten. Kendini yargılamak başkalarını yargılamaktan çok daha güçtür. Kendini yargılamayı başarabilirsen gerçek bir bilgesin demektir.”

— Онда сен өзіңді-өзің соттайсың, — деп жауап берді патша. — Бұл өте қиын нәрсе. Өзгені соттағанна гөрі өзіңді соттау қиынырақ. Егер сен өзіңді дұрыстап соттай білсең, онда сенің нағыз даныщпан болғаның.

“Ben kendimi nerede olsa yargılarım. Bunun için buraya yerleşmem gerekmez.”

— Мен өзіме-өзім қайда болсам да баға бере аламын. Ол үшін мұнда тұрып қажеті жоқ, — деді Кішкентай ханзада.

“Hımm!” dedi kral, “gezegenimin sınırları içinde yaşlı bir farenin yaşadığını gösterir bir sürü kanıt var elimde. Geceleri sesini duyuyorum. Onu yargılarsın. Ara sıra ölüm cezası verirsin ona. Senin adaletinin pençesinde kalır. Ama tutumlu davranmalı, her seferinde onu bağışlamalısın. Çünkü yargılanacak bir o fare var elimizde.”

— Ім, ім! — деді патша, менің планетамның бір бұрышында кәрі атжалман бар сияқты. Түнде тықырын естимін. Сен сол атжалманды соттауыңа болатын еді. Оны кей-кездері өлім жазасына кесіп отырар едіің. Осылайша оның өмірі сенің қолыңда болады. Алайда сен оны үнемдеу үшін, әр уақытта кешіріп отыратын едің. Ол біреу-ақ қой.

“Ben ölüm cezası vermekten hoşlanmam. En iyisi kalkıp gitmeli.”

— Мен өлім жазасына кесуді ұнатпаймын, — деді кішкентай ханзада. — Оның үстіне, кететін уақытым болды.

“Olmaz,” dedi kral.

— Жоқ, — деді патша.

Yol hazırlığını tamamlayan Küçük Prens yaşlı kralı incitmek istemiyordu.

Бірақ та Кішкентай ханзада сапарға дайындалып болған соң кәрі патшаның көңілін қалдырғысы келмеендіктен былай деді:

“Majesteleri buyruklarına elifi elifine uyulmasını istiyorlarsa akla yatkın bir buyruk versinler. Sözgelimi, bir dakika içinde buradan gitmemi buyursunlar. Sanırım koşullar uygundur.”

— Егер ұлы мәртебелі тақсыр өз бұйрықтары әр кез бұлжымай орындалғанын қаласа, маған ақылға сиярлықтай әмір берер еді. Мәселен, ол маған бір мезет те кідірмей жолға шығуға бұйыруына юолар еді. Меніңше қолайлы жағдай туып тұрған сияқты…

Kral karşılık vermeyince Küçük Prens önce durakladı bir, sonra bir solukta yola düzüldü. Kral ise ardından:

Патша үн қатпағандықтан, Кішкентай ханзада біраз кідіріп қалды да, сосын бір күрсініп қойып, жолға аттанып кетті.

“Seni elçi yapıyorum,” diye haykırdı.

— Мен сені елші қылып тағайындаймын, — деп патша артынан асығыс айқайлап жіберді.

Dediği dedik biri olduğu belliydi.

Оның түрі қарсылық атаулыға төзбестей еді.

“Büyükler çok garip oluyor,” diye düşündü Küçük Prens. Yolculuğu boyunca hep bunu düşündü.

«Үлкендер осы қызық халық» деп ойлады Кішкентай хзанзада.

XI

XI

İkinci gezegende kendini beğenmişin biri vardı.

Екінші планетада атаққұмар адам тұратын.

Küçük Prens’i uzaktan görür görmez haykırdı: “İşte hayranlarımdan biri!”

— Ә! Міне, қызықтаушы адам да келді! — деп, Кішкентай ханзаданы алыстан көре салысымен айқай салды атаққұмар.

Kendini beğenmişlerin gözünde herkes bir hayrandır.

Атаққұмар адам өзге жұрттың бәрі өздеріне сүйсіне қарайды деп ойлайды.

“Günaydın,” dedi Küçük Prens, “o nasıl şapka başınızdaki?”

— Қайырлы күн! — деді Кішкентай ханзада. — Қалпағыңыз қызық екен.

“Selam şapkası. Bana alkış tutanları bununla selamlarım. Ne yazık ki buralara uğrayan yok.”

— Бұл сәлем беру үшін, — деп жауап қатты атаққұмар. — Жұрт мені құттықтап, қол шапалақтағанда, мен иіліп ізет көрсетуім керек. Өкінішке орай, бұл жерден ешкім өтпейді.

“Yaa?” dedi Küçük Prens, anlayamamıştı.

— Солай ма? — деді ештеңені түсінбесе де Кішкентай ханзада.

“Ellerini çırparsan görürsün.”

— Бір қолыңды екінші қолыңа соқ, — деп ақыл берді атаққұмар.

Küçük Prens ellerini çırptı. Bunun üstüne, kendini beğenmiş, alçakgönüllü bir tavırla şapkasını çıkararak selam verdi.

Кішкентай ханзада қолдарын бір-біріне соғып, шапалақтады. Атаққұмар қалпағын көтеріңкіреп, қарапйым ғана бас иіп сәлем берді.

“Burası kralın gezegeninden daha eğlendirici,” diye düşündü Küçük Prens. Ellerini yeniden çırptı. Beriki yeniden şapkasını çıkararak selam verdi.

«Бұл патшаға қарағанда көңілдірек екен» деп ойлады Кішкентай ханзада Сөйтіп ол қайтадан қол шапалақтай бастады. Атаққұмар болса, қалпағын көтеріңкіреп, тағы да иілді.

Alkışlama ve selamlama işlemi beş dakika sürdü; Küçük Prens bu törenin tekdüzeliğinden sıkılmıştı;

Осындай қимылдармен өткен бес минуттан соң Кішкентай ханзада ойынның бірқалыптылығынан жалығып кетті де:

sordu: “Peki, şapkayı eğmek için ne yapılacak?”

— Ал қалпақ жерге құлауы үшін не істеу керек? — деп сұрады.

Kendini beğenmiş duymadı bile. Çünkü kendini beğenmişler yalnız övgüleri dinler.

Бірақ атаққұмар оның айтқанын естімеді. Атаққұмарлар мақтау сөзден басқаға құлақ аспайды.

“Sen gerçekten bana hayran mısın, değil misin?”

— Сен маған шынымен-ақ қатты сүйсіне қарайсың ба? — деп сұрады ол Кішкентай ханзададан.

“Hayran olmak ne demek?”

— Сүйсіне қарау деген нені білдіреді?

“Hayran olmak, benim bu gezegenin en yakışıklı, en iyi giyinen, en zengin ve en zeki adamı olduğuma inanmak demektir.”

— Сүйсіне қарау деген менің планетамдағы ең әдемі, бәрінен сәнді киінген және ең ақылды адам екенімді мойындағанды білдіреді.

“Ama bu gezegende senden başka kimse yok ki.”

— Сен планетаңда жалғыз емессің бе?

“Canım hatırım için hayran oluver gitsin.”

— Көңілімді қалдырмашы. Сонда да маған сүйсіне салшы!

Küçük Prens omuzlarını hafifçe silkerek: “Peki, hayranım,” dedi. “Ama bunca üstelemenin nedenini anlayamadım.”

— Мен сүйсініп тұрмын, — деді Кішкентай ханзада иығын қусырып, — бірақ бұл сені не үшін қызықтырады?

Sonra yola koyuldu.

Сөйтті де, Кішкентай ханзада кетіп қалды.

“Büyükler gerçekten çok tuhaf oluyor,” diye düşündü yol boyunca.

Сапарын жалғастыра түсіп, «Үлкендер шынымен де түсініксіз жандар» деп ойлады ол жай ғана.

XII

XII

Vardığı gezegende bir sarhoş oturuyordu. Orada az kaldı ama büyük bir kedere kapıldı.

Келесі планетада маскүнем тұратын. Кішкентай ханзада бұл жерде көп тұрақтамаса да зор уайымға салынды:

Dizi dizi boş ve dolu şişeler arasında ses etmeden duran sarhoşa sordu: “Ne yapıyorsun?”

— Сен не істеп отырсың? — деп сұрады ол маскүнемнен. Ол келгенде маскүнем бір үймек боп бос бөтелкелер мен тағы бір топ толы бөтелкелердің алдында үнсіз отыр екен.

“İçiyorum,” diye karşılık verdi sarhoş. Sesi hüzünlüydü.

— Ішіп отырмын, — деп жауап берді маскүнем мұңды түрмен.

“Niçin içiyorsun?”

— Не үшін ішесің? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

“Unutmak için.”

— Ұмыту үшін.

Onun durumuna üzülmeye başlayan Küçük Prens: “Neyi unutmak için?” diye sordu.

— Нені ұмыту үшін? — деді оны аяп кеткен Кішкентай ханзада.

Sarhoş başını önüne eğerek içini döktü: “Utancımı unutmak için.”

— Ұялатынымды ұмыту үшін, — деп, басын салбырата шынын айтты маскүнем.

“Neden utanıyorsun?” Küçük Prens ona yardım etmek istiyordu.

— Неден ұяласың? — деп сұрады, оған қол ұшын бергісі келіп кеткен Кішкентай ханзада.

Ama sarhoş kesin bir sessizliğe gömülerek konuyu kapadı: “İçmekten utanıyorum.”

— Ішкеннен ұяламын! — деп маскүнем сөзін аяқтады да, үнсіздікке біржолата батып кетті.

Küçük Prens iyice şaşırmıştı, oradan uzaklaştı.

Не айтарын білмей абдырап қалған Кішкентай ханзада әрі қарай жол тартты.

“Büyükler gerçekten çok, çok tuhaf oluyor,” diye düşündü yol boyunca.

Жол бойы ол: «Үлкен кісілер шынында да өте таңғаларлақ жандар» деп ойлады ішінен.

XIII

XIII

Dördüncü gezegenin sahibi bir işadamıydı.Başı öyle kalabalıktı ki bu adamın, Küçük Prens gelince aldırmadı bile.

Төртінші планета іскер адамдікі болатын. Бұл адам мұрынан шаншылып, қолы тимей жатқаны соншалық, Кішкентай ханзада келгенде басын да көтермеді.

“Günaydın,” dedi bizimki, “bakın sigaranız sönmüş.”

— Сәлеметсіз бе! — деді бұл. — Сіздің шылымыңыз сөніп қалыпты.

“Üç, iki daha beş. Beş, yedi daha on iki. On iki, üç daha on beş. Günaydın. On beş, yedi daha yirmi iki. Yirmi iki, altı daha yirmi sekiz. Kibrit çakacak vaktim yok. Yirmi altı, beş daha otuz bir. Öff! Yani beş yüz bir milyon altı yüz yirmi iki bin yedi yüz otuz bir ediyor.”

— Үшке екіні қосса, болады бес. Беске жетіні қосса — он екі.Он екіге үш — он бес. Қайырлы күн! Он беске жетіні — жиырма екі. Жиырма екіге алты — жиырма сегіз. Оны жағатын уақыт жоқ. Жиырма алтыға бес — отыз бір. Уһ! Сонымен болады бес жүз миллион алты жүз жиырма екі мың жеті жүз отыз бір.

“Beş yüz milyon ne?”

— Ненің бес жүз миллионы?

“Ha? Sen daha gitmedin mi? Beş yüz bir milyon… Kesme; işim başımdan aşkın; ciddi bir adamım ben, öyle saçma sapan şeylerle uğraşamam. İki, beş daha yedi…”

— Ә, сен әлі осында ма едің? Бес жүз миллион… не екенін… ұмытып қалдым… Менің қыруар жұмысым бар! Мен байсалды адаммын. Бос мылжыңмен айналысуға уақытым жоқ! Екіге бесті қоссақ — жеті…

Bir soru sordu mu karşılığını alıncaya kadar susmayan Küçük Prens tekrarladı: “Beş yüz bir milyon ne?”

— Бес жүз миллионыңыз не? — деп қойған сұрағын өмірінде жауап алмайынша тынбайтын Кішкентай ханзада қайталап сұрады.

İşadamı başını kaldırdı.

Іскер адам басын көтеріп:

“Elli dört yıldır bu gezegende oturuyorum, yalnız üç kez işime ara vermek zorunda kaldım. Yirmi iki yıl önce ne idüğü belirsiz biri gelmişti buraya, kopardığı yaygara bana tam dört tane toplama yanlışına patladı.

— Осы планетада елу төрт жыл өмір сүргелі бері мені үш рет қана мазалаған. Бірінші рет, бұдан жиырма екі жыл бұрын, қайдан түскені бір құдайға ғана белгілі көктем қоңызы еді. Ол ызыңдап құлақтың құртын жегендіктен, мен есеп-қисабымда төрт қате жібердім.

On bir yıl önce romatizmalarım tutmuştu, bir de o zaman çalışmaya ara verdim. Yeterince hareket etmiyorum. Gezinecek vaktim yok. Ciddi bir adamım ben. Üçüncü kez de… Sen geldin işte? Ne diyordum, beş yüz bir milyon…”

Екінші рет, бұдан он бір жыл бұрын, сүйегім қақсап ауырғанының кесірі тіиді. Маған жаттығу жетіспейді. Сейіл құруға уақытым жоқ. Мен жеңілтек мінезді адам емеспін. Үшінші рет… мінеки! Сонымен, бес жүз миллион деп жатқанмын…

“Milyon ne?”

— Ненің миллионы?

Kurtuluş yolu olmadığını anlayan işadamı:

Іскер адам оның тынышытық бермесін ұқты да:

“Ara sıra gökte gördüğümüz küçücük şeylerden beş yüz bir milyon tane.”

— Кей кезде аспанда көрінетін миллиондаған майда заттар, — деді.

“Sinek mi?”

— Шыбындар ма?

“Yok canım. Şu parlayan küçük şeyler var ya.”

— Е, жоқ, майда жылтырақ нәрселер.

“Arı mı?

— Бал арасы ма?

“Yok canım. Tembellere türlü düşler kurduran şu küçücük sarı şeyler. Ama ben ciddi bir adamım. Öyle düş filan kuracak vaktim yok.”

— Жоқ, ол емес. Жалқауларды қиялға батыратын кішкентай алтын түстес нәрселер. Мен болсам жалқау емеспін! Меніңі қиялдауға уақытым жоқ.

“Ha, yıldızları diyorsun.”

— Е, жұлдыздар ма?

“Evet, evet. Yıldızlar.”

— Тура солай. Жұлдыздар.

“Peki, beş yüz milyon yıldızı ne yapacaksın?

— Бес жүз миллион жұлдызды не қыласың?

“Beş yüz bir milyon altı yüz yirmi iki bin yedi yüz otuz bir. Ciddi bir adamım ben. Hesabım şaşmaz.”

— Бес жүз миллион алты жүз жиырма екі мың жеті жүз отыз бір. Мен байсалды жанмын., дәлдікті ұнатамын.

“Ne yapıyorsun bu yıldızları?

Осы жұлдыздармен не істемекшісің?

“Ne mi yapıyorum?”

— Не істеиекшімін?

“Evet?”

— Иә.

“Hiç, sahibim onlara.”

— Ештеңе. Мен оларды иемденемін.

“Yıldızların sahibi sensin demek?”

— Сен жұлдыздарды иемденесің бе?

“Evet.”

— Иә.

“Ama ben bir kral görmüştüm, o…”

— Мен бір патшаға жолығып едім, ол…

“Krallar sahip olmazlar, yönetirler. Ayrı ayrı şeyler bunlar.”

— Патшалар иемденбейді. Олар патшалық құрады. Бұл істің мәні басқа.

“Yıldızların senin olması neye yarıyor?”

— Ал саған жұлдыздарды иемденудің не керегі бар?

“Zengin olmama yarıyor.”

— Бай болу үшін керек.

“Zengin olman neye yarıyor?”

— Бай болған не үшін керек?

“Yeni yıldızlar bulununca onları satın almama yarıyor.”

— Басқа біреу тауып алған жұлдыздарды сатып алу үшін.

Sözün burasında Küçük Prens, “Bunun kafası da tıpkı benim sarhoşunki gibi çalışıyor,” diye düşündü.

«Мынау өзі менің маскүнемім сияқты байыптайды екен» деп ойлады Кішкентай ханзада.

Yine de yeni sorular sormaktan geri kalmadı:

Сосын ол тағы да сұрақтар қойды:

“Yıldızlara nasıl sahip olunabilir?”

— Жұлдызды қалайша иемденуге болады?

İşadamı iyiden iyiye alınmıştı. “Yıldızlar kimin?”

— Олар кімдікі? — деп күңк етті іскер.

“Ne bileyim ben? Hiç kimsenin.”

— Білмйемін, ешкімдікі емес.