— Жанартаудың сөніп немесе жанып тұрғаны біз үшін бәрібір, — деді географ біз үшін негізгі нәрсе — таудың болғаны. Ол өзгермейді.

— Погас вулкан чи діє — для нас то байдуже, — мовив географ.— Для нас важлива сама гора. Вона не змінюється.

— «Өткінші» деген нені білдіреді? — деп қата сұрады, сұрағына жауап алмай тынбайтын Кішкентай ханзада.

— А що означає — ефемерний? — повторив маленький принц, — питаючи, він не заспокоювався, поки не діставав відповіді.

— Өткінші дегеніміз келешекте жоғалып кетуі мүмкін дегенді білдіреді.

— Ефемерне — це недовговічне, те, що скоро зникає.

— Менің гүлім жақын уақытта жоқ бола ма?

— I моя квітка скоро зникне?

— Әрине.

[Bilinguator: — Звичайно.]

«Менің гүлім уақытша нәрсе екен ғой, — деп ойлады Кішкентай ханзада, — оның бүкіл әлемнен қаорғанар тек төрт тікенегің ғана бар! Ал мен оны жападан-жалғыз өзін тастап кетті!»

«Моя рожа недовговічна, — мовив собі маленький принц, — їй нема чим боронитися, окрім тих чотирьох колючок. А я покинув її вдома саму-самісіньку!»

Бұл оның ең алғаш рет өкінішке бой алдырған кезі болатын. Бірақ ол қайта беки түсіп:

Це вперше його взяв жаль. Але він знову збадьорився і запитав:

— Маған қайда сапар шегуге кеңес берер едіңіз? — деп сұрады ол.

— Куди ви порадите мені вирушити?

— Жер планетасына баруды, — деп жауап берді географ. — Оның жақсы даңқы шыққан…

— Одвідай планету Земля, — відказав географ.— Вона має добру славу.

Сөйтіп, Кішкентай ханзада гүлі туралы ойларға шомған бойы жолға аттанып кетті.

I маленький принц пустився в дорогу, все думаючи про свою квітку.

XVI

РОЗДІЛ XVI

Сонымен, жетінші планета жер еді.

Отож сьома планета була Земля.

Жер әншейін планета емес! Жер бетіндегі патшалардың саны жүз он бірге (әрине, негр патшаларды да ұмытпау керек), географтардың саны жеті мыңға, іскер адамдардың саны тоғыз жүз мыңға, маскүнемдердің саны жеті жарым миллионға, атаққұмарлардың саны үш жүз он бір миллионға, яғни ересек адамдардың жалпы саны екі миллирад шамасына жетеді.

Земля — планета неабияка! На ній сто одинадцять королів (не поминаючи, звісно, і муринських), сім тисяч географів, дев’ять тисяч ділків, сім з половиною мільйонів п’яничок, триста одинадцять мільйонів шанолюбців, себто десь із два мільярди дорослих.

Жердің көлемін сипаттау үшін мне сіздерге мынаны айтар едім: Электр жарығын ойлап таппастан бұрын, жалпы алты құрлықтың бетінде төтрт жүз алпыс екі мың бес жүз он бір шырақшыдан құралған нағыз әскер болған.

Аби ви уявили, яка то велика Земля, скажу лиш, що до винайдення електрики доводилося на всіх шести материках утримувати цілу армію ліхтарників — чотириста шістдесят дві тисячі п’ятсот одинадцять душ.

Алыстау қашықтықтан қарағанда бұл ғажап көрініс тудыратын. Бұл әскер қозғалысы опера театрындағы балет бишілерінің біркелкі қимылдарын еске түсіргендей еді.

Як глянути збоку — то було прегарне видовисько. Дії цієї армії відзначалися злагодженістю, як у балеті.

Алғашқы болып Жаңа Зеландия мен Австралияның шырақшыларының өнер көрсететін кезегі. Сосны, олар шырақтарын жағып болысымен, ұйқыға бас қоятын. Содан кейінгі өз кезектерінде шырақшылар бейне Қытай мен Сібірдегілер қосылатын. Сосын олар да сахнадан кетіп, шымылдық тасасына тығылатын.

Починали ліхтарники Нової Зеландії та Австралії. Запаливши свої вогні, вони подавалися спати. Тоді виступали ліхтарники Китаю та Сибіру. Виконавши свою партію, вони ховалися за лаштунками.

Ендігі кезек Ресей мен Үндістан шырақшыларына келетін. Сосын Африка мен Еуропа елдерінікі. Сосын Оңтүстік Американың кезегі. Содан соң Солтүстік Америка сахнаға шығады.

Потім надходила черга ліхтарників у Росії та Індії. Далі — в Африці та Європі. Тоді в Південній Америці. За ними — в Північній Америці.

Олар сахнаға шығар мезгілінен ешқашан жаңылған емес. Бұл — керемет еді.

I всі вони появлялися на кону своєчасно й ніколи не помилялися. Так, це було блискуче.

Тек Солтүстік полюстегі жалғыз шамның шырақшысы мен оның әріптесі — Оңтүстік полюстегі жалғыз шырақшы ғана жұмыссыз, тауқыметсіз өмір сүретін: Олар жылына екі рет қана жұмыс істейтін.

Лише тому ліхтарникові, який запалював єдиного ліхтаря на Північному полюсі, та ще його побратимові біля єдиного ліхтаря на Південному полюсі — лише цим двом жилося легко й безтурботно: вони працювали двічі на рік.

XVII

РОЗДІЛ XVII

Білшгіш болып көрінгің келгенде өтірікті аздап араластырып жіберетін кездер болады. Мен сіздерге шырақшылар жайында әңгімелеп, отырып шындықты аздап бұрмалағаным рас. Біздің планетаны мүлде білмейтін адамдарға жалған түсінік беріп қоюым ықтимал. Адамдар жер үстінде көп орын алмайды.

Як хочеться сказати дотепніш, іноді й прибрешеш. Розповідаючи про ліхтарників, я дещо розминувся з правдою. Боюся, що той, хто не знає нашої планети, може уявити її хибно. Люди займають на Землі не так уже й багато місця.

Егер екі миллиард жер тұрғындары иықтасып, жиналыста тұрғандай тік тұрған болса, ұзындығы жиырыма мың, ені де жиырма мың шаршы миль алаңға сыйып кетер еді. Бүкіл адамзатты Тынық мұхиттың кішкене бір аралына үйіп төге салуға болар еді.

Аби два мільярди її жителів зійшлися й поставали тісно один при одному, як на мітингу, вони легко вмістилися б на площі двадцять миль завдовжки й двадцять завширшки. Все людство можна було б збити в купу на найменшому острові в Тихому океані.

Әрине, үлкендер сізге иланбайды. Олар жерде қомақты орын аламыз деп ойлайды. Олар баобабтар сықылды өздерін маңызды санайды. Сіз оларға есептеуді ұсыныңыз. Ересек адамдар санағанды эанындай жақсы көреді. Мұндай кеңес жандарына жағады. Бас қатырып, іш пыстыратын осы іске алтын уақытыңызды ысырап қылмаңыз. Еш пайдасы жоқ. Маған сенсеңіз болғаны.

Дорослі, звичайно, вам не йнятимуть віри. Вони гадають, що займають багато місця. Їм, мов тим баобабам, здається, ніби вони великі й величні. А ви порадьте їм підрахувати. Їм це припаде до вподоби, вони-бо кохаються в цифрах. Ви ж не гайте часу на цю нудну роботу. Це ні на що. Ви й так мені вірите.

Сонымен, Кішкентай ханзада жерге келіп түскелі, көзіне тірі жан ілінбегеніне таң қалды. Ол планетаны шатастырып алдым ба деп қобалжи бастаған кезінде айдың сәулесі түсіп тұрған сақина іспетті дөңгелек нәрсе құм үстінде жыбыр ете қалды.

Отож, потрапивши на Землю, маленький принц не побачив ані лялечки і вельми здивувався. Він уже злякався, що помилково залетів на якусь іншу планету, аж тут у піску ворухнулося кільце такої барви, наче місяць.

— Қайырлы таң! — дей салды Кішкентай ханзада.

— Добривечір, — мовив про всяк випадок маленький принц.

— Қайырлы таң! — деді жылан.

— Добривечір, — відповіла гадюка.

— Мен қай планетаға тап болдым? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

— На яку це планету я потрапив?

— Жер планетасына, бұл — Африка, — деп эауап берді жылан.

— На Землю, — мовила гадюка.— До Африки.

— Ә, солай ма! Сонда жер үстінде адам тұрғаны ма?

— Ага. То що, на Землі нема нікого?

— Бұл шөл дала. Шөл далада тірі пенлде болмайды. Жер дегеніңіз үлкен, — деді жылан.

— Це пустеля. В пустелях ніхто не живе. Земля велика, — сказала гадюка.

Кішкентай ханзада тастың үстіне отырды да, аспанға көз тікті:

Маленький принц присів на камінь і звів очі до неба.

— Мені ойға шомдыратын нәрсе, — деді ол, — жұлдыздар, әр адам ерте ме, кеш пе, өз жұлдызын адаспай тауып алу үшін, жарқырап тұра ма екен. Менің жұлдызым дәл төбемізде тұр… Сонымен қатар ол қаншама алыс қашықтықта десеңізші!

— От цікаво — чому зорі світяться, — сказав він.— Мабуть, щоб кожен рано чи пізно міг відшукати свою зірку. Диви, он моя планета — саме над нами. Але як до неї далеко!

— Әдемі екен, — деді жылан. — Сен мұнда не бітіріп жүрсің?

— Гарна планета, — мовила гадюка.— А чого ти сюди завітав?

— Мен бір гүлмен араздасыпры қалып едім, — деді Кішкентай ханзада.

— Я посварився з одною квіткою, — зітхнув маленький принц.

— Ә, солай ма?! — деді жылан.

— Ага, он воно що…

Олар үндемей қалысты.

I обоє змовкли.

— Адамдар қайда? — деді ақырында Кішкентай ханзада. — Жапан түзде жалғызсырап қалдық қой…

— А де ж люди? — знов озвався нарешті маленький принц.— У пустелі все-таки самотньо…

— Адамдар арасында да жалғызсырауға болады, — деді жылан.

— Серед людей також самотньо, — відповіла гадюка.

Кішкентай ханзада оған ұзақ қарап тұрып:

Маленький принц глянув на неї пильно.

— Сен өзің бір қызық мақұлық екенсің, — деді ол ақырында. — Саусақтай жіп-жіңішкесің…

— Чудна ти істота, — мовив він.— Завтовшки з пальчик…

— Алайда мен патшаның сауасығнан да құдіретім күштірек.

— Зате моці у мене більше, ніж у пальці короля, — сказала гадюка.

Кішкентай ханзада жымиып қана:

Маленький принц усміхнувся.

— Сен соншалықты құдіретті де емессің… сенде тіпті сирақ та жоқ… саяхат жасай да алмайсың.

— Не така вже ти й дужа… Ти навіть безлапа. Та й мандрувати не можеш.

— Мен сені кемеден бетер алысқа алып кете аламын, — деді жылан.

— Я можу занести тебе далі, ніж будь-який корабель, — мовила змія.

Ол Кішкентай ханзаданың тілерсегіне алтын білезіктей оратылды:

I обвила круг кісточки ногу маленького принца, наче золота обручка.

— Мен тиіскен адам өзі шыққан қара жеріне аттанады, — деді ол тағы да. — Бірақ та сенің жаның пәк екен, әрі сен көктегі жұлдыздан түсіпсің…

— Усякого, кого я торкнусь, я повертаю землі, з якої він вийшов, — мовила ще вона.— Але ти безневинний і прибув із зірки…

Кішкентай ханзада еш жауап қатпады.

Маленький принц нічого не відповів.

— Мен сені аяп тұрмын, сен осынау тастай қатты Жерде әлсіз көрінесің. Сен планетаңды қатты сағынған кезіңде менің саған көмегім тиер. Мен…

— Мені шкода тебе, ти такий тендітний на цій крем’яній Землі. Я можу тобі підсобити, якщо ти дуже пошкодуєш за своєю покинутою планетою. Я можу…

— Жарайды, мен өте жақсы түсіндім, — деді Кішкентай ханзада. — Бірақ сен неге ылғи жұмбақтай сөйлейсің?

— О, я добре зрозумів, — сказав маленький принц, — але чому ти весь час говориш загадками?

— Бар жұмбақтың шешуін таба аламын, — деді жылан.

— Я розв’язую всі загадки, — відповіла гадюка.

Сөйтіп екеуі де үндемей қалды.

I обоє змовкли.

XVIII

РОЗДІЛ XVIII

Кішкентай ханзада шөл даланы көлденеңінен кесіп өтті. Жолында тек бір шоқ гүлден басқа ештеңе кездестірмеді. Үш тал қауызы ғана бар жоқтан жоғары бір гүл ғана…

Маленький принц перейшов пустелю і нікого не спіткав, лише одну квітку. Малесеньку непоказну квітку з трьома пелюстками.

— Қайырлы күн! — деді оған Кішкентай ханзада.

— Добридень, — сказав маленький принц.

— Қайырлы күн! — деді гүл.

— Добридень, — відповіла квітка.

— Адамдарды қай жақтан табуға болады? — деп ізетпен сұрады Кішкентай ханзада.

— А де люди? — гречно спитав маленький принц.

Бір күні керуеннің көшіп бара жатқанын көрген гүл:

Якось квітка бачила, як повз неї пройшов караван.

— Адамдар ма? Менің ойымша, жер бетінде алты, әйтпесе жетіге жуық адам болуы керек. Оларды осыдан бірнеше жылдар бұрын байқап қалғанмын. Бірақ адамдарды қайдан табуға болатынын кім білсін. Оларды жел айдап жүреді. Олардың тамырлары болмаған соң қиын ғой.

— Люди? Ага, їх, здається, всього шестеро чи семеро. Я бачила їх багато років тому. Та де їх шукати — хтозна. Їх жене вітром. Вони без коріння, це дуже незручно.

— Қош бол, — деді Кішкентай ханзада.

— Прощавай, — сказав маленький принц.

— Қош бол, — деді гүл.

— Прощавай, — мовила квітка.

XIX

РОЗДІЛ XIX

Кішкентай ханзада асқар тауды асып өтті. Оның өмірінде бар көрген таулары тізесіне жететін үш жанартауы ғана еді. Ал сөніп қалған жанартауды орындық ретінде қолданатын. «Мұншама биік таудың басынан бүкіл планетаны шолып шығып, оның үстіндегі бүкіл адамдарды көремін…». Бірақ оның көзіне ұштары біздей әбден егелген құздардан басқа ештеңе түспеді.

Маленький принц зіп’явся на високу гору. Раніш він ніколи не бачив гір, окрім трьох вулканів, що були йому до колін. Згаслий вулкан правив йому за дзиглика. Отож маленький принц помислив: «З такої високої гори я зразу побачу всю планету і всіх людей». Але побачив лише скелі, шпичасті, шпилясті.

— Сәлемет пе! — деді ол не де болса.

— Добридень, — мовив він про всяк випадок.

— Сәлемет пе… сәлемет… сәлемет…, — деп қайталады жаңғырық.

— Добридень… добридень… добридень…— озвалася луна.

— Сіз кімсіз? — деді Кішкентай ханзада.

— Хто ви? — спитав маленький принц.

— Сіз кімсіз… сіз кімсіз… сіз кімсіз…, — деп жауап қатты жаңғырық.

— Хто ви… хто ви… хто ви…— відповіла луна.

— Маған дос болыңыздар! Мен жалғызбын, — деді ол.

— Будьте моїми приятелями, — мовив він, — я геть один.

— Мен жалғызбын… мен жалғызбын… мен жалғызбын…, — деп қайталады жаңғырық.

— Геть один… геть один… геть один…— відгукнулася луна.

«Қандай қызық планета еді! — деп ойлады ол сонда. — Өзі бір кеуіп қалған, үп-үшкір және тұздай ащы екен.

«Яка чудна планета! — подумав тоді маленький принц.— Геть суха, вся в гострих шпичках і солона.

Ал адамдары босла тапқырлық дегеннен жұрдай, айтқаныңды ғана қайталайды екен… Менің планетамдағы гүлім үнемі бірінші болып сөйлейтін…»

А людям бракує уяви… Тільки й повторюють, що їм кажуть… Квітка, яку я мав удома, завше озивалася перша».

XX

РОЗДІЛ XX

Кішкентай ханзада құмды басып, құз-жартастарды асып, қарды кешіп ұзақ жүргеннен кейін ақыры жолға тап болды. Ал жолдардың бәрі адамдардың ортасына алып келеді ғой.

Довго простував маленький принц пісками, скелями й снігами і набрів зрештою на дорогу. А всі дороги провадять до людей.

— Қайырлы күн! — деді ол.

— Добридень, — промовив він.

Бір раушан гүлдер жайқалып тұрған бақ еді.

Перед ним був садок, повний квітучих рож.

— Қайырлы күн! — десті раушан гүлдері.

— Добридень, — відгукнулися рожі.

Кішкентай ханзада оларға анықтап қарады. Бұлардың бәрі оның гүлінен аумайды екен.

Маленький принц поглянув на них. Усі вони скидалися на його квітку.

— Сендер кімсіңдер? — деп сұрады ол қайран қала.

— Хто ви? — спитав він, вражений.

— Біз раушан гүлдеріміз.

— Ми — рожі, — відказали квіти.

— Ә, солай ма?! — деді Кішкентай ханзада…

— Он як…— сказав маленький принц.

Сөйтті де, ол өзін өте бақытсыз сезініп кетті. Оның гүлі бүкіл әлемде мен сияқты жоқ деуші еді. Ал мінеки, бір бақтың ішінде сол сияқтылардың бес мың шақтысы өсіп тұр.

I почувся дуже нещасливим. Його квітка запевняла його, що вона на всьому світі одна така. А ось тут буяло п’ять тисяч таких самих квіток, лише в одному саду!

«Мұны көретін болса, — деп ойлады ол, — гүлімнің әбден көңілі күйзеліп қалатын еді… ол күлкіге қалмас үшін қатты-қатты жөтеліп қойып, өмірі үзіліп бара жатқандай кеіпке түсетін еді. Ал мен болсам, оны емдегенсуіме тура келер еді, әйтпесе мені де кінәлі сезіндіру үшін шынымен үзіліп кетіп жүрсе…»

«Як би вона досадувала, коли б побачила це! — помислив маленький принц.— Вона б страшенно закахикала і вдала, що помирає, аби лише не стати смішною. А мені довелося б удавати, ніби я доглядаю її, бо ж інакше, аби принизити й мене, вона справді могла б умерти…»

Сосын ол тағы да ішінен былай деп ойлады: «Әлемде жоқ гүл менде ғана бар деп өзімді бай сезініп жүрсем, оным қарапайым раушан гүл ғана болып шықты. Осы гүл мен менің тіземнен ғана келетін үш жанартауым, оның біреуі ендігі сөнген де болар, менен даңқты ханзада жасамас…»

А потім він ще сказав собі: «А я гадав, що маю такий скарб — єдину в світі квітку, а то звичайнісінька рожа. Проста рожа і три вулкани заввишки до колін, і то один з них погас, певне, назавжди — цього замало, щоб величати себе принцом…»

Ол шөптің үстіне жата кетіп, жылап жіберді.

Він упав на траву й заплакав.

XXI

РОЗДІЛ XXI

Сол арада түлкі пайда болды.

Отоді-то й показався лис.

— Сәлеметсің бе! — деді түлкі.

— Добридень, — мовив лис.

— Сәлеметсің бе! — деп әдеппен жауап қатты Кішкентай ханзада. Жан-жағына қара еді, ешкім көзіне ілінбеді.

— Добридень, — звичайненько відказав маленький принц і озирнувся, та нікого не побачив.

— Мен мұндамын! — деген дауыс алма ағашының астынан шықты.

— Осьдечки я, — озвався голос, — під яблунею.

— Сен кімсің? — деді Кішкентай ханзада. Қандай сұлу едің!

— Хто ти?— спитав маленький принц.— Ти такий гарний!

— Мен түлкі боламын, — деді түлкі.

— Я лис, — відповів той.

— Кел екеуміз ойнайық, — деп оған ұсыныс жасады Кішкентай ханзада. Мен әбден көңілсіз тұр едім.

— Пограйся зі мною, — попрохав маленький принц.— Мені так журно…

— Мен сенімен ойнай алмаймын, — деді түлкі. — Қолға үйретілген түлкі емеспін.

— Я не можу з тобою гратися, — мовив лис.— Я не приручений.

— Ә, кешір онда, — деді Кішкентай ханзада.

— О, даруй, — сказав маленький принц.