— Демек, менікі болғаны. Өйткені, ол туралы бірінщі маған ой келген.

— Отже, вони мої, бо я перший до цього додумався.

— Осы жеткілікті ме?

— I цього досить?

— Әрине. Сен иесі жоқ алмас тас тапсаң, оны меншіктенесің ғой. Егер сен иесіз арал тауып алсаң, ол сенің меншігің болады. Саған жаңа ой бірінші келсе, сен оның иесі болаың. Ал мен болсам, жұлдыздапды иемденемін, өйткені бұған дейін жұлдыздарды меншіктеу егкімнің ойына кіріп-шықпаған.

— Авжеж. Коли ти знайдеш діамант, який не належить нікому, то він твій. Коли ти знайдеш острів, який не належить нікому, то він твій. Коли тобі першому спаде якась думка, ти береш на неї патент: вона твоя. Я володію зорями, бо до мене ніхто не здогадався ними заволодіти.

— Ол рас, — деп қостады Кішкентай ханзада. — Сосын не қыласың?

— Оце правда, — мовив маленький принц.— I що ж ти з ними робиш?

— Мен оларды басқарамын. Оларды қайта-қайта санаймын, — деді іскер адам. Бұл ұиын нәрсе. Бірақ мен ұлағатты кісімін!

— Завідую ними, — відказав ділок.— Лічу їх і перелічую. Це дуже важко. Але я людина поважна.

Кішкентай ханзада бұған да қанағаттанбады.

Одначе маленького принца ще це не вдоволь-нило.

— Егер менде орамал болса, оны мен мойныма орап және өзіммен бәрге алып кете аламын. Егер менің гүлім болса, оны жұлып алып кете аламын. Бірақ сен жұлдыздарды жинап алып кете ламайсың ғой!

— Якщо я маю шовкову хустинку, я можу пов’язати її на шию й забрати з собою, — мовив він.— Якщо я маю квітку, я можу її зірвати і взяти з собою. А ти ж не можеш забрати зорі?

— Жоқ, бірақ мен оларды банкке салып қоя аламын.

— Ні, зате я можу покласти їх у банк.

— Ол не дегенді білдіреді?

— Як це розуміти?

— Ол дегеніміз былай: мен жұлдыздардың санын бір шумақ қағаөзға жазамын. Сосын ол қағазды тартпаға саламын да, кілтпен құлыптап қоямын.

— А так: пишу на папірці, скільки в мене зірок. Потім кладу цього папірця до шухляди й замикаю її на ключа.

— Сол-ақ па?

— Та й усе?

— Соның өз де жеткілікті.

— Цього досить.

«Қызық екен, — деп ойлады Кішкентай ханзада. — Тіпті әдемі жырдай. Бірақ айтуға тұрарлық нәрсе емес».

«Цікаво! — подумав маленький принц.— I навіть поетично. Але це не дуже серйозно!»

Кішкентай ханзаданың көңіл қоюға тұрарлықтай нәрселер туралы ойы ересек адамдардың ойынан мүлдем басқаша болатын.

Що серйозно, а що несерйозно — маленький принц розумів по-своєму, зовсім не так, як дорослі.

— Меніңше, — деді ол тағы да, менің күн сайын суарып тұратын гүлім бар. Менің меншгімде апта сайын мұржасын тазалап тұратын үш жанартауым бар. Сөніп қалғанын да тазалаймын. «Сақтықта корлық жоқ» деген. Менің иемденуім жанартауларым үшін де, гүлдерім үшін де пайдалы. Ал жұлдыздарға сенен түсер пайда жоқ.

— Я маю квітку, — сказав він, — і щоранку її поливаю. У мене три вулкани, я щотижня їх прочищаю. Усі прочищаю: і діючі, і погаслий. Мало що може статися. I моїм вулканам, і моїй квітці корисно, що я ними володію. А зорям від тебе нема ніякої користі…

Іскер адам аузын ашып еді, бірақ аузына сөз түспеді. Кішкентай ханзада болса бірден жолға аттанып кетті.

Ділок відкрив рота, але так і не здобувся на відповідь, і маленький принц рушив далі.

«Үлкендер шынында да ғажап жандар» деп ойлады ол жол бойы.

«Дорослі таки справді дивацьке поріддя», — простодушно казав він собі в дорозі.

XIV

РОЗДІЛ XIV

Бесінші планета өте қызғылықты еді. Бұл бәрінің ішіндегі ең кішкенесі болатын. Оның үстінде тек көше шамы мен шам жағатын шырақшы ғана сиятын орын бар.

П’ята планета була вельми цікава. Вона виявилася з усіх найменша. На ній тільки й ставало місця, що для ліхтаря та ліхтарника.

Аспанның бір бұрышында орналасқан не бір үйлері, не бір тұрғындары жоқ планетаға көше шамы мен шырақшы не үшін керек екені Кішкентай ханзаданың миына симай-ақ қойды. Дегенмен ол ішінен былай деп ойлады:

Маленький принц ніяк не міг збагнути, навіщо серед небес, на планетці, де немає ні будинків, ні жителів, потрібні ліхтар та ліхтарник. Але він подумав:

«Мүмкін бұл адам сандырақтайтын шығар. Әйтсе де, оның патшаға, атаққұмарға, әлде іскер адам мен маскүнемге ұарағанда дені дұрыстау сияқты. Қалай болғанда да, мұның жұмысының мәні бар. Ол өзінің шамын жаққан шақта бір жаңа жұлдыз туғандай немесе гүл шешек атқандай әсер етеді. Ал шырағын өшіргенде, сол гүл немесе жұлдыз ұйқыға кеткендей болады. Тамаша жұмыс. Бұл шын мәнінде пайдалы іс, себебі бұл — әдемі».

«Можливо, цей чолов’яга тут і недоречний. А проте він не такий недоречний, як король, шанолюб, ділок і п’яничка. Його праця має все ж якийсь глузд. Коли він запалює свого ліхтаря — буцімто народжується ще одна нова зірка або квітка. Коли гасить ліхтар — буцімто присипляє зірку чи квітку. Гарна робота! Вона таки справді корисна, бо красива».

Кішкентай ханзада планетаға жақындаған кезде шырақшыға құрметпен иіліп сәлем береді:

I, порівнявшись із планетою, він шанобливо привітався до ліхтарника.

— Қайырлы күн! Шырағыңды неге өшірдің?

— Добридень, — мовив він.— Навіщо ти оце погасив ліхтаря?

— Нұсқау солай, — деп жауап берді шырақшы. — Қайырлы күн!

— Таке розпорядження, — відказав ліхтарник.— Добридень.

— Нұсқау деген не?

— А що то за розпорядження?

— Шырақты өшіру жайлы құсқау. Кеш жарық!

— Щоб я гасив свого ліхтаря. Добривечір.

Сөйтіп ол шырағын қайта жақты.

I він знову запалив ліхтаря.

— Оны неге қайтадан жақтың?

— А нащо ти знов його засвітив?

— Нұсқау солай, — деп жауап берді шырақшы.

— Таке розпорядження, — відповів ліхтарник.

— Түсінсем бүйырмасын, — деді Кішкентай ханзада.

— Не розумію, — признався маленький принц.

— Түсінетін ешнәрсесі жоқ, — деді шырақшы. Нұсқау дегеніміз — Нұсқау. Қайырлы күн!

— А що тут не розуміти, — сказав ліхтарник.—Розпорядження це розпорядження. Добридень.

Ол шырағын қайта сөндірді.

I погасив ліхтаря.

Сосын қызыл төрт бұрыштар бар бет орамалымен маңдайын сүртті.

Відтак картатою червоною хусточкою витер піт із чола й сказав:

— Менің кәсібім сұмдық ауыр. Бұрындары уақытымен болушы еді. Таңертең сөндіріп, кешке жағатынмын. Одан қалған уақытында: күндіз дем алып, түнде ұйықташы едім…

— Жахливе в мене ремесло. Колись воно мало глузд. Я гасив ліхтаря вранці, а ввечері знову запалював. Решту дня я міг відпочивати, а решту ночі — спати.

— Сонда, одан кейін, нұсқау өзгеріп кетті ме?

— А потім розпорядження змінилося?

— Нұсқау өзгерген жоқ—ау, — деді шырақшы. — Пәленің бәрі осында емес пе! Планета жылдан жылға жылдамырақ айналатын болып барады, ал нұсқау өзгермеді.

— Розпорядження не змінилося, — сказав ліхтарник.— У тому то й лихо! Моя планета з кожним роком обертається швидше й швидше, а розпорядження лишилося те саме.

— Сонымен? — деді Кішкентай ханзада.

— А як же зараз? — спитав маленький принц.

— Сонымен енді ол минутына бір айналып шығады. Менің бір секнуд та тыныс алуға уақытым жоқ. Әр минут сайын жағып, қайт сөндіремін!

— А ось так. Планета робить повний оберт за одну хвилину, і я не маю ні секунди перепочинку. Щохвилини я гашу ліхтаря і знов його запалюю.

— Міне, қызық! Сенің бір күнің бір-ақ минутқа созылғаны ғой!

— От цікаво! Отже, у тебе день триває всього одну хвилину!

— Қызық түгі де жоқ, — деді шырақшы. — Екеміздің әңгімелесіп тұрғанымызға бір айдың жүзі болды.

— А що тут цікавого? — відказав ліхтарник.—Уже цілий місяць, як ми розмовляємо з тобою.

— Бір ай?!

— Цілий місяць?!

— Иә, отыз минут. Отыз күн! Қайырлы кеш!

— Авжеж. Тридцять хвилин. Тридцять днів. Добривечір!

Ол шырағын қайта жақты.

I він знову запалив ліхтаря.

Кішкентай ханзада одан көз алмай тұрып, нұсқауына осыншама адал шырақшыны жақсы көріп кетті.

Маленький принц подивився на ліхтарника — йому подобався цей чолов’яга, що так віддано виконував розпорядження.

Оның есіне күннің батуын тамашалау үшін өзінің орындығын жылжытып күнді қуалап жүретін кездері түсіп кетті. Ол досына көмектескісі келді:

Маленький принц згадав, як колись, переставляючи свого стільця, він шукав місця, звідки було б видно захід сонця. I йому захотілося допомогти товаришеві.

— Сен білесің бе? Мен сені қалаған кезіңде демалдырудың тәсілін білемін…

— Слухай-но, — сказав він ліхтарникові, — я знаю, як зробити, щоб ти відпочивав, коли заманеться…

— Мен үнемі демалғым келеді, — деді шырақшы.

— Мене весь час тягне відпочити, — зітхнув ліхтарник.

Адам жұмысына адал, сонымен қатар жалқау да бола алмайды ғой.

Бо ж можна бути вірним слову і все-таки ледачим.

Кішкентай ханзада сөзін былай деп сабақтады:
— Сенің планетаңның кішкентайлығы сонша, үш қадам аттасаң болғаны оны түгел айналып шығасың. Әрдайым, күннің көзінде қалу үшін, сен асықпай жүріп отырсаң болғаны.тыныстап алғың келгенде, сен жүре бер… сонда күн қалағаныңша шығып тұра береді.

— Твоя планетка така крихітна, — вів далі маленький принц, — ступиш три кроки й обійдеш її всю. Досить тобі йти неквапливо, і ти постійно будеш на сонці. Коли вирішиш перепочити — починай ходити… і день триватиме доти, доки захочеш.

— Бұдан келіп-кетер пайда шамалы екен, — деді шырақшы. — Менің өмірде ең жақсы көретінім — ұйықтау.

— Ну, від цього мало пуття, — мовив ліхтарник.— Понад усе я люблю спати.

— Амал нешік, жолың болмады, — деді Кішкентай ханзада.

— Тоді кепське твоє діло, — гукнув маленький принц.

— Амал жоқ, — деді шырақшы. — Қайырлы күн!

— Кепське, — погодився ліхтарник.— Добридень!

Сөйтті де шырағын сөндірді.

I погасив ліхтаря.

«Бұл адам, — деп ойлады Кішкентай ханзада сапарын жалғастыра түсіп, — бұл адамбасқаларына: патшаға, атаққұмарға, маскүнемге, іскер адамға жек көрінішті олар еді. Дегемен, маған күлкілі емес. Жібі түзу жалғыз осы сияқты көрінді. Мүмкін, мұның себебі оның тек өз қара басын ғана ойламай, өзге нәрсемен айналысатындығы болар».

«Цього чолов’ягу, — сказав собі маленький принц, торуючи шлях, — цього чолов’ягу зневажали б усі інші: і король, і шанолюб, і п’яничка, і ділок. А проте лише він, як на мене, не смішний. Либонь, тому, що він не думає про себе».

Ол өкініштен күрсінді де, ойын былай деп жаоғастырды:

Маленький принц зітхнув.

«Жалғыз осы ғана достасуыма жарайтын адам екен. Алайда, оның планетасы шынында тым кішкентай. Екі адам сыятын орын жоқ…»

«От з ким я міг би заприятелювати, — подумав він.— Але його планетка зовсім крихітна. Там нема місця для двох…»

Шынында Кішкентай ханзаданың мойындауға батпаған нәрсесі — күн жиырма төрт сағат ішінде бір мың төрт жүз қырық рет бататын осы бір құдай жарылқаған планетаны қимайтындығы!

Він не смів признатися собі, що найбільше шкодує за цією благословенною планетою саме тому, що на ній за двадцять чотири години можна було тисячу чотириста разів милуватися на захід сонця!

XV

РОЗДІЛ XV

Алтыншы планета одан он есе үлкен планета еді. Мұнда қалың кітаптар жазатын қарт кісі тұратын. Кішкентай ханзаданы көре салысымен ол:

Шоста планета була вдесятеро більша од попередньої. На ній жив дід, він писав грубезні книжки.

— Мінеки, зерттеушінің дәл өзі келді! — деп айқайлап жіберді.

— Чи ти ба! — гукнув він, угледівши маленького принца.— Мандрівець!

Кішкентай ханзада ентігін басу үшін орындыққа отыра кетті. Қаншама жолдарды басынан өткерді десеңші!

Маленький принц сів на стола — звести дух. Він уже так здорожився!

— Қай жақтан келе жатырсың? — деп сұрады одан қарт кісі.

— Звідки ж ти? — спитав його старий добродій.

— Мынау не қылған қалың кітап? — деді Кішкентай ханзада. — Сіз мұнда немен айналысасыз?

— А що це за грубезна книжка? — поцікавився маленький принц.— Що ви тут робите?

— Мен географпын, — деді қарт кісі.

— Я географ, — мовив старий добродій.

— Георграф деген кім?

— А що таке географ?

— Ол — теңіздердің, өзендердің, қалалардың, таулар мен шөлдердің қайда орналасқанын білетін ғалым.

— Це вчений, котрий знає, де розташовані моря, річки, міста, гори й пустелі.

— Неткен қызық! — деді Кішкентай ханзада. — Мінеки, бұл — нағыз кәсіп!

— Як цікаво! — вигукнув маленький принц.— Оце вже справжній фах!

Сосын географтың планетасын көзбен шолып шықты. Ол осыншама сәулетті планетаны бұрын-соңды көрмеген еді.

I він роззирнувся по планеті географа. Зроду маленький принц не бачив планети такої величної.

— Сіздің планетаңыз өте әдемі екен. Мұхиттар бар ма?

— А вона дуже гарна, ваша планета. А океани тут є?

— Оны білмедім, — деді географ.

— Цього я не можу знати, — мовив географ.

Кішкентай ханзада көңілі қалыңқырап:
— Ал таулар ше? — деп сұрады.

— А-а! — протягнув маленький принц розчаровано.— А гори?

— Оны білмеймін, — деді географ.

— Цього я не можу знати, — відказав географ.

— Ал қалалар, өзендер мен шөлдер ше?

— А міста, річки, пустелі?

— Оны да біле алмадым, — деді географ.

— Цього я теж не можу знати.

— Сіз географ емессіз бе?!

— Але ж ви географ!

— Дәл солай, — деді географ, — бірақ мен зерттеумен айналысатын саяхатшы емеспін. Мен зерттеушілерге зәрумін. Қалаларды, өзендерді, тауларды, теңіздерді, мұхиттар мен шөлдерді географ санамайды ғой.

— Авжеж, — сказав дід.— Я географ, а не мандрівець. Мені геть бракує мандрівців. Не географи ж ведуть облік міст, річок, гір, морів, океанів і пустель.

Географ — тым маңызды адам, оның сандалып жүргені жараспас. Ол өзінің кеңсесінен шықпайды. Ол осында зерттеушілерді қабылдайды. Географ оларға сұрақ қойып, олардың көрген-білгендерін қағазға түсіреді. Ал егерде олардың ішіндегі кейбіреуінің айтқандары қызықтау көрінсе болғаны, географ сол зерттеушінің адамшылық қасиеттерін тексеріске алады.

Географ — особа надто поважна, щоб вештатися світами. Він не виходить зі свого кабінету. Але він приймає у себе мандрівців. Розпитує їх, записує їхні розповіді. I якщо розповіді когось із них географа зацікавлять, то він з’ясовує, чи порядна людина той мандрівець.

— Оның қажеті не?

— А навіщо?

— Зерттеуші өтірік айтса, география кітаптарына зиян келтіреді. Ішкіш зерттеуші де соның қатарына жатады.

— Бо коли мандрівець набреше, в підручниках з географії буде лише плутанина. Так само, як і той мандрівець, який не в міру п’є.

— Неге? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

— А чому?

— Өйткені маскүнемдердің көзіне бәрі қосарланып көрінеді. Сонда географ бір ғана таудың орнына екеу деп жазып қоюы мүмкін.

— Бо в п’яничок двоїться в очах. I там, де стоїть одна гора, такий географ позначив би дві.

— Мен сондай біреуді танушы едім, — деді Кішкентай ханзада, — Одан жақсы зертеуші шықпас, — еді.

— Я одного такого знаю, — заявив маленький принц.— З нього був би кепський мандрівець.

— Ол да мүмкін. Сонымен, зерттеушінің адамгершщілігі мықты болып шықса, онда оның ашқан жаңалығын тексеріске алады.

— Цілком можливо. Отож, коли з’ясовується, що мандрівець — людина порядна, тоді перевіряють його відкриття.

— Барып көре ме?

— А як саме? Ідуть дивитися?

— Жоқ. Ол қиындау болады-ау. Оның орнына зерттеушіге дәлелдер келтіруін талап етеді. Мысалы, асқар тауды тапқан болса, үлкен-үлкен тастар әкелуі шарт.

— Е, ні. Це надто складно. Вимагають, щоб мандрівець подав докази. Скажімо, він відкрив велику гору — то нехай принесе з неї велике каміння.

Географ кенеттен көңілі жібіп:

Нараз географ захвилювався:

— Сен ше, алыстан келдің ғой! Зерттейтін саяхатшының нағыз өзісің! Қане, өзіңнің планетаңды сипаттап бепші!

— Але ж ти й сам мандрівник. Ти прибув здалеку. Опиши мені свою планету!

Сөйтіп географ өзінің кітабын ашып жіберіп, қарындашын ұштады. Зерттеушілердің әңгімелерін әуелі қарындашпен жазады. Оны сиямен көшіріп жазу үшін, зерттеушінің дәлелдер келтіруін күтеді.

I географ розгорнув книгу записів і застругав олівця. Оповіді мандрівників спершу записуються олівцем. Потім чекають, коли мандрівець дасть докази, тоді вже його оповіді можна записати чорнилом.

— Сонымен? — деп сұрады географ.

— Прошу, — мовив географ.

— Менің планетамда қызықтайтын нәрсе көп емес. Ол — кішкене планета. Үш жанартауым бар. Екеуі жанып тұр, ал біреуі сөніп қалған. Бірақ, кім біледі не болатынын.

— О, в мене там не вельми цікаво, — сказав маленький принц, — усе малесеньке. У мене три вулкани. Два діють, а один давно погас. Але мало що може трапитися.

— Кім біледі не болатынын? — деп қайталады географ.

— Так, усе може трапитися, — потвердив географ.

— Менде тағы гүл бар.

— А ще у мене є квітка.

— Біз гүлдерді есепке алмаймыз, — деді географ.

— Квітів ми не записуємо, — відказав географ.

— Неге? Дүниедегі ең әдемі гүл!

— Чому? Це ж найпрекрасніше, що є на світі!

— Себебі гүлдер өткінші болады.

— Бо квіти ефемерні.

— Өткінші деген нені білдіреді?

— Як це — ефемерні?

— География кітаптары, — деді географ, — әлемдегі кітаптардың ішіндегі ең асылы. Олар ешқашан ескірмейді. Таудың орын ауыстырғаны сирек кездеседі ғой. Мұхиттың тартылып қалуы күнде кезесетін нәрсе емес. Біздер мәңгі өзгермейтін нәрселер жайында жазамыз.

— Книжки з географії — найцінніші з усіх книжок, — мовив географ.— Вони ніколи не застаріють. Дуже рідко трапляється, щоб гора зрушила з місця. Дуже рідко буває, щоб океан пересох. Ми пишемо про те, що одвічне.

— Алайда, сөнген жанартаулар ұйқысынан оянып кетуі мүмкін ғой. «Өткінші нәрсе» не дегенді білдіреді?

— Але згаслий вулкан може прокинутися, — перейняв мову маленький принц.— А що таке — ефемерний?