— Егер мен қолбасшыға бір гүлден екінші гүлге көбелекше ұш немесе қайғылы шығарма жаз, болмаса теңіз шағаласына айнал дер бұйрық берсем, ал қолбасшы бұйрығымды орындамаса, кім айыпты болар еді, мен бе, әлде ол ма?

— А коли я звелю якомусь генералові пурхати метеликом із квітки на квітку, або написати трагедію, або перекинутися морською чайкою — і генерал не виконає наказу, — хто буде винен: він чи я?

— Сіз болар едіңіз, — деді Кішкентай ханзада табанды түрде.

— Ви, ваша величносте, — не вагаючись, відповів маленький принц.

— Дұрыс. Әркімнен қолынан келетінін талап ету керек, — деп сөзін сабақтады патша. — Билікті ең алдымен ақылға жеңдіру керек. Егер сен халқыңа теңізге өздеріңді тастаңдар десең, олар көтеріліске шығады. Мен бағынушылықты талап ете аламын, өйткені менің әмірм ақылға сиярлық.

— Цілком слушно, — відповів король.— Від кожного треба вимагати лишень те, що він може зробити. Влада передусім має бути розумна. Коли ти накажеш народові кинутись у море, то він учинить революцію. Я маю право вимагати послуху, бо мої розпорядження розумні.

— Сонда күнді ұяясына қондыру жайы не болып кетті? — деп ескертті Кішкентай ханзада. — Ол қойған сұрағына жауап алмай тынышталмайтын.

— А як же мій захід соня? — нагадав маленький принц: питаючись про щось, він ніколи не заспокоювався, поки не діставав відповіді.

— Күннің батуын сен көресің. Мен оны талап етемін. Алайда, менің ел басқару ғылымыма сәйкес қолайлы жағдайдың тууын күте тұру керек.

— Буде тобі й захід сонця. Я зажадаю, щоб сонце сіло. Почекаю, поки будуть сприятливі умови, в тому й мудрість володаря.

— Ол қашан туар екен? — деп Кішкентай ханзада оны білуге асықты.

— А коли це буде? — спитав маленький принц.

— Ім, ім! — деп патша қалың күнтізбесін ақтара бастады. — Ім, ім! Бқұл болады, сағат…, бұл кешкі сағат жетіден қырық минут кеткенде болады. Сен сонда менің айтқанымның қалай бұлжымай орындалғанына көзің жетеді.

— Гм… Гм…— відповів король, гортаючи грубого календаря.— Це буде… гм, гм…— сьогодні це буде за чверть восьма вечора. I тоді побачиш, як точно виконуються мої розпорядження.

Кішкентай ханзада есінеп қойды. Ол өз планетасындағы күннің батуын өткізіп алғанына өкінді. Енді ол аздап зеріге бастады:

Маленький принц позіхнув. Шкода, що тут не завжди можна побачити захід сонця. Та й, сказати по щирості, він уже нудився.

— Менің бұл жерде басқа істер ісім жоқ, — деді ол патшаға. Кетер уақытым болды.

— Мені пора, — сказав він королю.— Більше нема чого тут робити.

— Кетпе, — деді патша бағынышты адам тапқанына масаттанып. — Мен сені министр етіп тағайындаймын!

— Зостанься! — мовив король, неабияк гордий з того, що в нього знайшовся підданець.—Зостанься, я призначу тебе міністром.

— Ненің минстрі?

— Міністром чого?

— Заң министрі!

— Ну, міністром… міністром юстиції.

— Мұнда соттайтын ешкім жоқ қой!

— Але ж тут нема кого судити.

— Кім біледі, — деді патша оған, — мен әлі қол астымдағы жердерді аралап көрген жоқпын. Мен тым кәрімін, күйме қоятын жер жетіспейді, ал жаяу жүру шаршатады.

— Хтозна, — мовив король.— Я ще не оглянув усього свого королівства. Я вже старий, для карети місця в мене нема, а ходити пішки я зморююся.

— О! Мен қарап көрдім, — деді, планетаның басқа бетіне тағы бір көз салуға еңкейген Кішкентай ханзада. — Ол жақта да ешкім жоқ…

Маленький принц нахилився і заглянув ще раз на той бік планети.
— О, я вже подивився! — вигукнув він.— Там більше нікого немає.

— Онда сен өзіңді-өзің соттайсың, — деп жауап берді патша. — Бұл өте қиын нәрсе. Өзгені соттағанна гөрі өзіңді соттау қиынырақ. Егер сен өзіңді дұрыстап соттай білсең, онда сенің нағыз даныщпан болғаның.

— То суди сам себе, — відказав король.— Це найважче. Себе судити набагато важче, ніж інших. Якщо ти зумієш правильно судити самого себе, то ти справді мудрий.

— Мен өзіме-өзім қайда болсам да баға бере аламын. Ол үшін мұнда тұрып қажеті жоқ, — деді Кішкентай ханзада.

— Сам себе я можу судити де завгодно, — сказав маленький принц.— Для цього мені нема чого тут жити.

— Ім, ім! — деді патша, менің планетамның бір бұрышында кәрі атжалман бар сияқты. Түнде тықырын естимін. Сен сол атжалманды соттауыңа болатын еді. Оны кей-кездері өлім жазасына кесіп отырар едіің. Осылайша оның өмірі сенің қолыңда болады. Алайда сен оны үнемдеу үшін, әр уақытта кешіріп отыратын едің. Ол біреу-ақ қой.

— Гм… Гм…— задумався король.— Здається, десь на моїй планеті живе старий пацюк. Ночами я його чую. Ти можеш судити цього старого пацюка. Вряди-годи засуджуватимеш його на смертну кару. Отож від тебе залежатиме його життя. Але щоразу ти даватимеш йому помилування, щоб берегти його. Адже він у нас один.

— Мен өлім жазасына кесуді ұнатпаймын, — деді кішкентай ханзада. — Оның үстіне, кететін уақытым болды.

— Не люблю смертних вироків, — мовив маленький принц.— Та й мені вже пора.

— Жоқ, — деді патша.

— Ні, не пора, — заперечив король.

Бірақ та Кішкентай ханзада сапарға дайындалып болған соң кәрі патшаның көңілін қалдырғысы келмеендіктен былай деді:

Маленький принц уже зовсім зібрався в дорогу, але йому не хотілося засмучувати старого монарха.

— Егер ұлы мәртебелі тақсыр өз бұйрықтары әр кез бұлжымай орындалғанын қаласа, маған ақылға сиярлықтай әмір берер еді. Мәселен, ол маған бір мезет те кідірмей жолға шығуға бұйыруына юолар еді. Меніңше қолайлы жағдай туып тұрған сияқты…

— Якщо ви, ваша величність, бажали б, щоб вашу волю вволяли, ви могли б дати мені розумний наказ. Веліти, приміром, не гаючись, рушати в путь. Мені здається, умови для цього саме сприятливі…

Патша үн қатпағандықтан, Кішкентай ханзада біраз кідіріп қалды да, сосын бір күрсініп қойып, жолға аттанып кетті.

Король нічого не відповів, маленький принц постояв у нерішучості, потім зітхнув і пішов геть.

— Мен сені елші қылып тағайындаймын, — деп патша артынан асығыс айқайлап жіберді.

— Призначаю тебе моїм послом! — гукнув услід йому король.

Оның түрі қарсылық атаулыға төзбестей еді.

I виглядав він дуже владно.

«Үлкендер осы қызық халық» деп ойлады Кішкентай хзанзада.

«Та й диваки оці дорослі», — помислив маленький принц, пускаючись у мандри.

XI

РОЗДІЛ XI

Екінші планетада атаққұмар адам тұратын.

На другій планеті жив шанолюб.

— Ә! Міне, қызықтаушы адам да келді! — деп, Кішкентай ханзаданы алыстан көре салысымен айқай салды атаққұмар.

— Ага, ось і шанувальник з’явився! — гукнув він, угледівши ще здалеку маленького принца.

Атаққұмар адам өзге жұрттың бәрі өздеріне сүйсіне қарайды деп ойлайды.

Адже для чваньків усі люди — то їхні шанувальники.

— Қайырлы күн! — деді Кішкентай ханзада. — Қалпағыңыз қызық екен.

— Добридень, — мовив маленький принц.— Який кумедний у вас капелюх.

— Бұл сәлем беру үшін, — деп жауап қатты атаққұмар. — Жұрт мені құттықтап, қол шапалақтағанда, мен иіліп ізет көрсетуім керек. Өкінішке орай, бұл жерден ешкім өтпейді.

— Це для вітання, — відповів шанолюб.— Щоб уклонятися, коли мене вітають. На жаль, сюди ніхто не зазирає.

— Солай ма? — деді ештеңені түсінбесе де Кішкентай ханзада.

— Он як? — сказав маленький принц, нічого не второпавши.

— Бір қолыңды екінші қолыңа соқ, — деп ақыл берді атаққұмар.

— Поплещи у долоні, — порадив йому шанолюб.

Кішкентай ханзада қолдарын бір-біріне соғып, шапалақтады. Атаққұмар қалпағын көтеріңкіреп, қарапйым ғана бас иіп сәлем берді.

Маленький принц заплескав у долоні. Шанолюб скинув капелюха й поштиво вклонився.

«Бұл патшаға қарағанда көңілдірек екен» деп ойлады Кішкентай ханзада Сөйтіп ол қайтадан қол шапалақтай бастады. Атаққұмар болса, қалпағын көтеріңкіреп, тағы да иілді.

«Тут веселіше, ніж у короля», — подумав маленький принц. I знов заплескав у долоні. А шанолюб, скидаючи свого капелюха, ще раз уклонився.

Осындай қимылдармен өткен бес минуттан соң Кішкентай ханзада ойынның бірқалыптылығынан жалығып кетті де:

За п’ять хвилин ця одноманітна гра зморила маленького принца.

— Ал қалпақ жерге құлауы үшін не істеу керек? — деп сұрады.

— А що слід зробити, щоб капелюх упав? — спитав він.

Бірақ атаққұмар оның айтқанын естімеді. Атаққұмарлар мақтау сөзден басқаға құлақ аспайды.

Та шанолюб не слухав. Гонористі люди глухі до всього, окрім хвали.

— Сен маған шынымен-ақ қатты сүйсіне қарайсың ба? — деп сұрады ол Кішкентай ханзададан.

— Ти й справді дуже шануєш мене? — спитав він маленького принца.

— Сүйсіне қарау деген нені білдіреді?

— А що то — шанувати?

— Сүйсіне қарау деген менің планетамдағы ең әдемі, бәрінен сәнді киінген және ең ақылды адам екенімді мойындағанды білдіреді.

— Шанувати — значить визнавати, що я найкращий, найчепурніший, найбагатший і найрозумніший на планеті.

— Сен планетаңда жалғыз емессің бе?

— Але ж на твоїй планеті ти сам-один!

— Көңілімді қалдырмашы. Сонда да маған сүйсіне салшы!

— Ну, то зроби мені ласку, все одно шануй мене!

— Мен сүйсініп тұрмын, — деді Кішкентай ханзада иығын қусырып, — бірақ бұл сені не үшін қызықтырады?

— Я шаную, — мовив маленький принц і злегка знизав плечима.— Але яка тобі з цього радість?

Сөйтті де, Кішкентай ханзада кетіп қалды.

I він утік від шанолюба.

Сапарын жалғастыра түсіп, «Үлкендер шынымен де түсініксіз жандар» деп ойлады ол жай ғана.

«Ці дорослі — дивакуваті люди», — простодушно думав він дорогою.

XII

РОЗДІЛ XII

Келесі планетада маскүнем тұратын. Кішкентай ханзада бұл жерде көп тұрақтамаса да зор уайымға салынды:

На дальшій планеті жив п’яничка. Маленький принц пробув там зовсім недовго, а все одно його пойняла глибока журба.

— Сен не істеп отырсың? — деп сұрады ол маскүнемнен. Ол келгенде маскүнем бір үймек боп бос бөтелкелер мен тағы бір топ толы бөтелкелердің алдында үнсіз отыр екен.

П’яничка мовчки сидів перед цілою батареєю пляшок — порожніх і повних.
— Що ти тут робиш? — поцікавився маленький принц.

— Ішіп отырмын, — деп жауап берді маскүнем мұңды түрмен.

— П’ю, — похмуро буркнув п’яничка.

— Не үшін ішесің? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

— Навіщо ти п’єш? — спитав маленький принц.

— Ұмыту үшін.

— Щоб забути, — відповів п’яничка.

— Нені ұмыту үшін? — деді оны аяп кеткен Кішкентай ханзада.

— Що забути? — допитувався маленький принц; йому стало шкода п’янички.

— Ұялатынымды ұмыту үшін, — деп, басын салбырата шынын айтты маскүнем.

— Забути, що мені соромно, — признався п’яничка і похнюпив голову.

— Неден ұяласың? — деп сұрады, оған қол ұшын бергісі келіп кеткен Кішкентай ханзада.

— Чого ж тобі соромно? — спитав маленький принц; йому дуже хотілося чимось зарадити неборакові.

— Ішкеннен ұяламын! — деп маскүнем сөзін аяқтады да, үнсіздікке біржолата батып кетті.

— Соромно, що п’ю! — додав п’яничка й замовк остаточно.

Не айтарын білмей абдырап қалған Кішкентай ханзада әрі қарай жол тартты.

А маленький принц, ні в сих ні в тих, пішов геть.

Жол бойы ол: «Үлкен кісілер шынында да өте таңғаларлақ жандар» деп ойлады ішінен.

«Ці дорослі, безперечно, якісь дуже чудні», — думав він дорогою.

XIII

РОЗДІЛ XIII

Төртінші планета іскер адамдікі болатын. Бұл адам мұрынан шаншылып, қолы тимей жатқаны соншалық, Кішкентай ханзада келгенде басын да көтермеді.

Четверта планета належала ділкові. Цей чолов’яга був такий заклопотаний, що коли прийшов маленький принц, навіть голови не звів.

— Сәлеметсіз бе! — деді бұл. — Сіздің шылымыңыз сөніп қалыпты.

— Добридень, — сказав маленький принц.— У вас погасла цигарка.

— Үшке екіні қосса, болады бес. Беске жетіні қосса — он екі.Он екіге үш — он бес. Қайырлы күн! Он беске жетіні — жиырма екі. Жиырма екіге алты — жиырма сегіз. Оны жағатын уақыт жоқ. Жиырма алтыға бес — отыз бір. Уһ! Сонымен болады бес жүз миллион алты жүз жиырма екі мың жеті жүз отыз бір.

— Три та два — п’ять. П’ять та сім — дванадцять. Дванадцять та три — п’ятнадцять. Добридень. П’ятнадцять та сім — двадцять два. Двадцять два та шість — двадцять вісім. Нема коли прикурити. Двадцять шість та п’ять — тридцять один. Ху! А всього виходить п’ятсот один мільйон шістсот двадцять дві тисячі сімсот тридцять один.

— Ненің бес жүз миллионы?

— П’ятсот мільйонів чого?

— Ә, сен әлі осында ма едің? Бес жүз миллион… не екенін… ұмытып қалдым… Менің қыруар жұмысым бар! Мен байсалды адаммын. Бос мылжыңмен айналысуға уақытым жоқ! Екіге бесті қоссақ — жеті…

— Га? Ти ще тут? П’ятсот мільйонів… уже не знаю чого… У мене стільки роботи! Я людина поважна, мені нема коли язика чесати! Два та п’ять — сім…

— Бес жүз миллионыңыз не? — деп қойған сұрағын өмірінде жауап алмайынша тынбайтын Кішкентай ханзада қайталап сұрады.

— П’ятсот мільйонів чого? — повторив маленький принц: питаючи про щось, він не заспокоювався, поки не діставав відповіді.

Іскер адам басын көтеріп:

Ділок звів голову:

— Осы планетада елу төрт жыл өмір сүргелі бері мені үш рет қана мазалаған. Бірінші рет, бұдан жиырма екі жыл бұрын, қайдан түскені бір құдайға ғана белгілі көктем қоңызы еді. Ол ызыңдап құлақтың құртын жегендіктен, мен есеп-қисабымда төрт қате жібердім.

— За п’ятдесят чотири роки, прожиті мною на цій планеті, було лише три випадки, коли мені щось заважало. Першого разу це сталося двадцять два роки тому — сюди звідкись залетів хрущ. Він так страшенно гудів, що я припустився чотирьох помилок у підрахунках.

Екінші рет, бұдан он бір жыл бұрын, сүйегім қақсап ауырғанының кесірі тіиді. Маған жаттығу жетіспейді. Сейіл құруға уақытым жоқ. Мен жеңілтек мінезді адам емеспін. Үшінші рет… мінеки! Сонымен, бес жүз миллион деп жатқанмын…

Другого разу — одинадцять років тому — я мав напад ревматизму. Сидячий спосіб життя. Мені нема коли вештатися. Я людина поважна. Утретє… оце тепер. Отож, виходить, п’ятсот мільйонів…

— Ненің миллионы?

— Чого?

Іскер адам оның тынышытық бермесін ұқты да:

Ділок зрозумів, що йому не дадуть спокою.

— Кей кезде аспанда көрінетін миллиондаған майда заттар, — деді.

— Отих маленьких штучок, що їх іноді можна бачити в повітрі.

— Шыбындар ма?

— Це що ж, мухи?

— Е, жоқ, майда жылтырақ нәрселер.

— Та ні, такі дрібненькі, блискучі.

— Бал арасы ма?

— Бджоли?

— Жоқ, ол емес. Жалқауларды қиялға батыратын кішкентай алтын түстес нәрселер. Мен болсам жалқау емеспін! Меніңі қиялдауға уақытым жоқ.

— Та ні. Дрібненькі золоті штучки, що викликають мрії у ледацюг. А я людина поважна. Мені мріяти нема коли.

— Е, жұлдыздар ма?

— А-а! Це зорі!

— Тура солай. Жұлдыздар.

— От-от, зорі.

— Бес жүз миллион жұлдызды не қыласың?

— П’ятсот мільйонів зірок? А що ж ти з ними робиш?

— Бес жүз миллион алты жүз жиырма екі мың жеті жүз отыз бір. Мен байсалды жанмын., дәлдікті ұнатамын.

— П’ятсот один мільйон шістсот двадцять дві тисячі сімсот тридцять одна. Я людина поважна, я люблю точність.

Осы жұлдыздармен не істемекшісің?

— То що ж ти робиш із тими зірками?

— Не істеиекшімін?

— Що роблю?

— Иә.

— Так.

— Ештеңе. Мен оларды иемденемін.

— Нічого. Я ними володію.

— Сен жұлдыздарды иемденесің бе?

— Володієш зірками?

— Иә.

— Так.

— Мен бір патшаға жолығып едім, ол…

— Але я вже бачив короля, який…

— Патшалар иемденбейді. Олар патшалық құрады. Бұл істің мәні басқа.

— Королі нічим не володіють. Вони лише правлять. Це велика різниця.

— Ал саған жұлдыздарды иемденудің не керегі бар?

— А нащо тобі володіти зірками?

— Бай болу үшін керек.

— Щоб багатим бути.

— Бай болған не үшін керек?

— А нащо бути багатим?

— Басқа біреу тауып алған жұлдыздарды сатып алу үшін.

— Щоб купувати ще нові зірки якщо їх там хтось відкриє.

«Мынау өзі менің маскүнемім сияқты байыптайды екен» деп ойлады Кішкентай ханзада.

«Цей, — сказав собі маленький принц, — міркує майже так, як той п’яничка».

Сосын ол тағы да сұрақтар қойды:

Однак розпитував далі:

— Жұлдызды қалайша иемденуге болады?

— А як можна володіти зірками?

— Олар кімдікі? — деп күңк етті іскер.

— Зірки, вони чиї? — буркотливо спитав ділок.

— Білмйемін, ешкімдікі емес.

— Не знаю. Нічиї.