— Балақай, мен сенің күлкіңді естігім келім тұр…

“Little man,” I said, “I want to hear you laugh again.”

Бірақ ол маған:

But he said to me:

— Бүгін түнде бір жыл толады. Менің жұлдызым өзім құлап түскен жердің дәл төбесінде тұрады…

“Tonight, it will be a year… My star, then, can be found right above the place where I came to the Earth, a year ago…”

— Балақай, жылан да, түндегі жолығу, жұлдыз да жай бір қорқынышты түс болар…

“Little man,” I said, “tell me that it is only a bad dream — this affair of the snake, and the meeting-place, and the star…”

Ол сөзіме жауап берместен, маған былай деді:

But he did not answer my plea.

— Ең маңызды нәрсе көзге көрінбейді…

He said to me, instead:
“The thing that is important is the thing that is not seen…”

— Әлбетте…

“Yes, I know…”

— Бұл гүлді көру сияқты. Егер сен бір жұлдыздың үстінде өсіп тұрған гүлді жақсы көрсең, түнде аспанға қарасаң болғаны, барлық жұлдыз гүлдеп шыға келеді.

“It is just as it is with the flower. If you love a flower that lives on a star, it is sweet to look at the sky at night. All the stars are a-bloom with flowers…”

— Солай ғой…

“Yes, I know…”

— Су жайында да солай. Сен құдықтан арқанмен тартып алып шығып, маған ішуге берген су ән әуені секілді еді ғой, есіңде ме… ол зәм-зәм суы болатын.

“It is just as it is with the water. Because of the pulley, and the rope, what you gave me to drink was like music. You remember — how good it was.”

— Әрине…

“Yes, I know…”

— Сен түнде жұлдыздарды тамашалайтын боласың. Менің жұлдызым тым кішкене болғандықтан, оның қайда орналасқанын көрсете алмаймын. Мүмкін сол дұрыс шығар. Менің жұлдызым сен үшін көп жұлдызды бірі ғана болып қалады. Сонда сен барлық жұлдызды тамашалауды жақсы көріп кетесің… Олардың бәрі сенің достарыңа айналды. Ал содан соң мен саған сыйлық тарту етпекшімін…

“And at night you will look up at the stars. Where I live everything is so small that I cannot show you where my star is to be found. It is better, like that. My star will just be one of the stars, for you. And so you will love to watch all the stars in the heavens… they will all be your friends. And, besides, I am going to make you a present…”

Сөйтіп ол тағы да күліп жіберді.

He laughed again.

— Пах, балақай, балақай, сенің күлкіңді қандай жақсы көретінімді білесің ғой!

“Ah, little prince, dear little prince! I love to hear that laughter!”

— Дәл осы менің тартуым болады… су жайындағы әңгіме тәрізді…

“That is my present. Just that. It will be as it was when we drank the water…”

— Мұнымен не айтпақшысың?

“What are you trying to say?”

— Адамдар үшін жұлдыздар әр түрлі. Саяхатшылар үшін жұлдыздар жол көрсетеді. Басқалар үшін олар тек кішкене жарық шоқтары ғана. Ал ғалымдар үшін олар тек шешімі жоқ мәселе. Менің іскер пайдакүнемім үшін олар алтын еді. Бірақ сол жұлдыздардың бәрі де үнсіз қалатын. Ал сенің ешкімде болып көрмеген жұлдызың болады…

“All men have the stars,” he answered, “but they are not the same things for different people. For some, who are travelers, the stars are guides. For others they are no more than little lights in the sky. For others, who are scholars, they are problems. For my businessman they were wealth. But all these stars are silent. You — you alone — will have the stars as no one else has them — ”

— Қалайша?

“What are you trying to say?”

— Мен көп жұлдыздың бірінде мекен ететін болғандығымнан, сол бір жұлдыз үстінде күліп жүргендіктен, түнде аспанға көз тіккен кезіңде барлық жұлдыздар сен үшін күліп тұрғандай болады. Сенде күле білетін жұлдыздар болады.

“In one of the stars I shall be living. In one of them I shall be laughing. And so it will be as if all the stars were laughing, when you look at the sky at night… You — only you — will have stars that can laugh!”

Ол тағы да күледі.

And he laughed again.

— Ал сен жұбаныш тапқан кезіңде (адамдар жұбаныш таппай қойамайды), менімен таныс болғаныңа риза боласың. Сен мен үшін өмір бойына дос болып қаласың. Сенің маған қосылып бірге күлгің келетін болады. Кей кезде сен терезеңді айқара ашып тастасаң, жаның жай табатын болады…

“And when your sorrow is comforted (time soothes all sorrows) you will be content that you have known me. You will always be my friend. You will want to laugh with me. And you will sometimes open your window, so, for that pleasure…

Сенің аспанға қарап күлгеніңе жолдастарың таң қалатын болады. Сонда сен оларға: «Иә, жұлдыздар үнемі менің күлкімді келтіреді!» деп айтатын боласың. Олар сені ақылынан алжасқан деп ойлауы мүмкін. Сөйтіп мен саған жолдастарыңның алдында ыңғайсыз жағдай туғызамын…

And your friends will be properly astonished to see you laughing as you look up at the sky! Then you will say to them, ‘Yes, the stars always make me laugh!’ And they will think you are crazy. It will be a very shabby trick that I shall have played on you…”

Ол тағы да күлді.

And he laughed again.

— Жұлдыздардың орнына сыңғырлап күле беретін бір топ кішкене қоңыраулар бергендей боламын…

“It will be as if, in place of the stars, I had given you a great number of little bells that knew how to laugh…”

Ол тағы да күлді. Сосын қайтадан салмақты қалыпқа түсіп:

And he laughed again. Then he quickly became serious:

— Білесің бе… бүгін түнде… бармай-ақ қой.

“Tonight — you know… Do not come.”

— Мен сені қалдырып кете алмаймын.

“I shall not leave you,” I said.

— Менің түрім азаптанып жатқан, тіпті өліп кеткен сияқты болып көрінді. Солай болуы тиіс. Мұны көруге келмей-ақ қой, қажеті жоқ.

“I shall look as if I were suffering. I shall look a little as if I were dying. It is like that. Do not come to see that. It is not worth the trouble…”

— Мен сені тастап кетпеймін.

“I shall not leave you.”

Оның көңілі алаң еді.

But he was worried.

— Менің бұлай деп айтып тұрған себебім… жыланның да кесірінен. Оның сені шағып алғанының керегі шамалы… жыландар жауыз болады. Әншейін бір ләззат алуы үшін шаға салуы ықтимал.

“I tell you — it is also because of the snake. He must not bite you. Snakes — they are malicious creatures. This one might bite you just for fun…”

— Мен сені тастап кетпеймін.

“I shall not leave you.”

Сосын ол көңілі әлденеден жұбаныш тапқандай:

But a thought came to reassure him:

— Олардың екінші рет шағуына уы жетпейтіні де рас…

“It is true that they have no more poison for a second bite.”

Бұл түні Кішкентай ханзаданың қалайша жолға аттанып кеткенін байқамай қалдым. Сыбдырсыз қашып кетіпті. Мен оны қуып жетіп қатарласқанымда, ол өзіне сенімді, әрі жылдам адымдап бара жатыр екен. Ол маған тек:

That night I did not see him set out on his way. He got away from me without making a sound. When I succeeded in catching up with him he was walking along with a quick and resolute step. He said to me merely:

— Ә, сен екенсің ғой… — деді.

“Ah! You are there…”

Ол менің қолымды алды. Сөйтіп ол тағы мазасыздана бастады:

And he took me by the hand. But he was still worrying.

— Бекер істедің. Қиналасың ғой. Менің түр-әлпетім өліп кеткен адам сияқты көрінеді, ол әрине шын емес…

“It was wrong of you to come. You will suffer. I shall look as if I were dead; and that will not be true…”

Мен үн қатпадым.

I said nothing.

— Түсінесің ғой. Жол ұзақ. Мен мында денемді алып кете алмаймын. Ол тым ауыр.

“You understand… it is too far. I cannot carry this body with me. It is too heavy.”

Мен үндемедім.

I said nothing.

— Бұл аршып тастаған ескі қабық тәріздес. Ескі қаңқалар үшін қамығудың қажеті жоқ…

“But it will be like an old abandoned shell. There is nothing sad about old shells…”

Мен тағы үндемедім.

I said nothing.

Оның батылдығы кеміп, еңсесі түсейін деген сияқты. Дегенмен, тағы бір рет тырысып көруге оқталды:

He was a little discouraged. But he made one more effort:

— Білесің бе, керемет болады. Мен де жұлдыздарға қараймын. Мен үшін барлық жұлдыздар айналмалы шығыршығы бар құдық сияқты көрінеді. Жұлдыздардың бәрі маған су ұсынатын болады…

“You know, it will be very nice. I, too, shall look at the stars. All the stars will be wells with a rusty pulley. All the stars will pour out fresh water for me to drink…”

Мен үн қатпадым.

I said nothing.

— Қандай қызық болады десеңші! Сенде бес жүз миллиондай сылдырмақ қоңыраулар болса, менің бес жүз миллион құдығым болады…

“That will be so amusing! You will have five hundred million little bells, and I shall have five hundred million springs of fresh water…”

Жасына булығып, ол да үндемей қалды…

And he too said nothing more, because he was crying…

— Міне, келдік. Алға бір қадам жалғыз басуыма рұқсат ет.

“Here it is. Let me go on by myself.”

Сөйтті де, ол құмға отыра кетті, себебі ол қорқып тұр еді.

And he sat down, because he was afraid.

Сәлден соң:

Then he said, again:

— Білесің бе… менің гүлім… ол үшін мен жауаптымын! Ал ол өзі сондай нәзік! Өзі сондай ақкөңіл. Бүкіл дүниеден қорғану үшін түкке тұрмайтын төрт тікенегі ғана бар…

“You know — my flower… I am responsible for her. And she is so weak! She is so naïve! She has four thorns, of no use at all, to protect herself against all the world…”

Мен оның қасына отыра кеттім. Тік тұра беруге шамам жетпеді.

I too sat down, because I was not able to stand up any longer.

— Мінеки… Бәрі бітті…

“There now — that is all…”

Ол тағы да аздап кідіріңкіреп қалды да, сосын орнынан тұрды. Бір адым алға басты. Мен орнымда қалшиып тұрып қалдым.

He still hesitated a little; then he got up. He took one step. I could not move.

Оның аяғының қасына сары найзағай жарқ еткендей болды. Ол бір мезет қозғалмай тұрып қалды. Айқайлаған жоқ. Бөрене тәрізді тұрған орнында жанына қарай қисайып құлай берді. Құм үстінде болғандықтан, сыбдыр еткен дыбыс та шықпады.

There was nothing but a flash of yellow close to his ankle. He remained motionless for an instant. He did not cry out. He fell as gently as a tree falls. There was not even any sound, because of the sand.

XXVII

XXVII

Міне, содан бері алты жыл өтіп кетті… Мен бұл оқиғаны ешқашан айтқан емеспін. Жолдастарым менің аман-есен қайтып оралғаныма қуанды. Мен көңілсіз едім, оларға: «Шаршап-шалдыққандықтан болар…» дей салдым.

And now six years have already gone by… I have never yet told this story. The companions who met me on my return were well content to see me alive. I was sad, but I told them: “I am tired.”

Енді қазір жұбаныш тапқан сиятқтымын. Олай дегенім… түгелдей емес әрине. Дегенмен, мен оның планетасына қайтып оралғанына күмәнім жоқ, өйткені таң атқанда оның денесін таппағанмын. Ауыр дене де емес еді ғой… Ал түнде жұлдыздарға құлақ түргенді жақсы көремін. Олар бес миллион кішкене қоңыраулар тәрізді…

Now my sorrow is comforted a little. That is to say — not entirely. But I know that he did go back to his planet, because I did not find his body at daybreak. It was not such a heavy body… and at night I love to listen to the stars. It is like five hundred million little bells…

Міне, қызық нәрсе! Кішкентай ханзада үшін суретін салып берген тұмылдырыққа қайыс белбеу қосып беруді ұмытып кетіппін! Ол оны ешқашан қошақанына кигізе алмапты да. Сонда өзімнен өзім былай деп сұраймын: «Планетасында не болып жатыр екен? Мүмкін қошақан гүлді жеп қойған шығар…»

But there is one extraordinary thing… when I drew the muzzle for the little prince, I forgot to add the leather strap to it. He will never have been able to fasten it on his sheep. So now I keep wondering: what is happening on his planet? Perhaps the sheep has eaten the flower…

Кейде мен өзіме-өзім: «Жоқ, әрине, жоқ! Кішкентай ханзада түнге қарай гүлін шыны қалпақпен жауып қояды. Ал қошақаннан көз жазбайтын болар…» Солай деймін де, өзімді бақытты сезініп кетемін. Ал жұлдыздар болса, аспанда жайлап қана жымың қағады.

At one time I say to myself: “Surely not! The little prince shuts his flower under her glass globe every night, and he watches over his sheep very carefully…” Then I am happy. And there is sweetness in the laughter of all the stars.

Кей кезде мен іштей: «Бірде болмаса бірде босанып кетсе бәле болғаны! Бір күні кешкісін шыны қалпақты жабуды ұмытып кетсе немесе түн ішінде қошақан сыбдырсыз босанып кетсе…» Ондай кезде қоңыраулар зар илеп жылайды!

But at another time I say to myself: “At some moment or other one is absent-minded, and that is enough! On some one evening he forgot the glass globe, or the sheep got out, without making any noise, in the night…” And then the little bells are changed to tears…

Жұмбақтың көкесі осында жатыр. Әлемнің адамзатқа беймәлім бір бұрышында, өмірі көрмеген бір қошақан раушан гүлді жегенін немесе жемегенін білген, мен сықылды Кішкентай ханзаданы жақсы көріп қалған сіздер үшін де мәні зор болар. Сонда бүкіл дүниеде бәрі өзгеше болып көрінер еді…

Here, then, is a great mystery. For you who also love the little prince, and for me, nothing in the universe can be the same if somewhere, we do not know where, a sheep that we never saw has — yes or no? — eaten a rose…

Аспанға көз салыңызшы. Өзіңізден: Қошақан гүлді жеп қойды ма, әлде жоқ па? — деп сұраңызшы. Сонда бәрінің басқаша өзгеріп шыға келгеніне көзіңіз жетеді…

Look up at the sky. Ask yourselves: is it yes or no? Has the sheep eaten the flower? And you will see how everything changes…

Мұның қаншама маңызды екенін ешқашан ешбір ересек адам түсіне бермейді!

And no grown-up will ever understand that this is a matter of so much importance!

Бұл мен үшін дүниедегі ең сұлу, әрі ең көңілсіз табиғат көрінісі. Бұл алдыңғы беттерде бейнеленген табиғат көрінісінен аумайды, бірақ мен оны тағы бір рет сізідерге көрсету үшін салдым. Міне, осы жерде Кішкентай ханзада алдымен пайда болып, сосын жоқ болып кеткен.

This is, to me, the loveliest and saddest landscape in the world. It is the same as that on the preceding page, but I have drawn it again to impress it on your memory. It is here that the little prince appeared on Earth, and disappeared.

Алда-жалда Африканың шөліне сапар шегіп қалсаңыз, бұл жерді танып алу үшін назар аударып, жақсылап қарап алыңыз. Ал егер де сәті түсіп осы жерден өте қалсаңыз, сізден өтінемін, асықпаңызшы, жұлдызды аспан астында сәл ғана кідіре тұрыңыз!

Look at it carefully so that you will be sure to recognize it in case you travel some day to the African desert. And, if you should come upon this spot, please do not hurry on. Wait for a time, exactly under the star.

Егер десол мезетте бір балақай сізге жақындап келіп күлсе, егерде оның алтындай сары шаштары болса, сіздің сұрағыңызға жауап қайтармаса, сіз, әрине, оның кім екенін түсіне қоясыз. Қайырымды бола көріңіз! Мені сонша ренжіте бермей, маған оның тезірек қайтып келгені жайлы жазып жіберіңізші…

Then, if a little man appears who laughs, who has golden hair and who refuses to answer questions, you will know who he is. If this should happen, please comfort me. Send me word that he has come back.

1943

1943