— Демек, менікі болғаны. Өйткені, ол туралы бірінщі маған ой келген.

“Then they belong to me, because I was the first person to think of it.”

— Осы жеткілікті ме?

“Is that all that is necessary?”

— Әрине. Сен иесі жоқ алмас тас тапсаң, оны меншіктенесің ғой. Егер сен иесіз арал тауып алсаң, ол сенің меншігің болады. Саған жаңа ой бірінші келсе, сен оның иесі болаың. Ал мен болсам, жұлдыздапды иемденемін, өйткені бұған дейін жұлдыздарды меншіктеу егкімнің ойына кіріп-шықпаған.

“Certainly. When you find a diamond that belongs to nobody, it is yours. When you discover an island that belongs to nobody, it is yours. When you get an idea before any one else, you take out a patent on it: it is yours. So with me: I own the stars, because nobody else before me ever thought of owning them.”

— Ол рас, — деп қостады Кішкентай ханзада. — Сосын не қыласың?

“Yes, that is true,” said the little prince. “And what do you do with them?”

— Мен оларды басқарамын. Оларды қайта-қайта санаймын, — деді іскер адам. Бұл ұиын нәрсе. Бірақ мен ұлағатты кісімін!

“I administer them,” replied the businessman. “I count them and recount them. It is difficult. But I am a man who is naturally interested in matters of consequence.”

Кішкентай ханзада бұған да қанағаттанбады.

The little prince was still not satisfied.

— Егер менде орамал болса, оны мен мойныма орап және өзіммен бәрге алып кете аламын. Егер менің гүлім болса, оны жұлып алып кете аламын. Бірақ сен жұлдыздарды жинап алып кете ламайсың ғой!

“If I owned a silk scarf,” he said, “I could put it around my neck and take it away with me. If I owned a flower, I could pluck that flower and take it away with me. But you cannot pluck the stars from heaven…”

— Жоқ, бірақ мен оларды банкке салып қоя аламын.

“No. But I can put them in the bank.”

— Ол не дегенді білдіреді?

“Whatever does that mean?”

— Ол дегеніміз былай: мен жұлдыздардың санын бір шумақ қағаөзға жазамын. Сосын ол қағазды тартпаға саламын да, кілтпен құлыптап қоямын.

“That means that I write the number of my stars on a little paper. And then I put this paper in a drawer and lock it with a key.”

— Сол-ақ па?

“And that is all?”

— Соның өз де жеткілікті.

“That is enough,” said the businessman.

«Қызық екен, — деп ойлады Кішкентай ханзада. — Тіпті әдемі жырдай. Бірақ айтуға тұрарлық нәрсе емес».

“It is entertaining,” thought the little prince. “It is rather poetic. But it is of no great consequence.”

Кішкентай ханзаданың көңіл қоюға тұрарлықтай нәрселер туралы ойы ересек адамдардың ойынан мүлдем басқаша болатын.

On matters of consequence, the little prince had ideas which were very different from those of the grown-ups.

— Меніңше, — деді ол тағы да, менің күн сайын суарып тұратын гүлім бар. Менің меншгімде апта сайын мұржасын тазалап тұратын үш жанартауым бар. Сөніп қалғанын да тазалаймын. «Сақтықта корлық жоқ» деген. Менің иемденуім жанартауларым үшін де, гүлдерім үшін де пайдалы. Ал жұлдыздарға сенен түсер пайда жоқ.

“I myself own a flower,” he continued his conversation with the businessman, “which I water every day. I own three volcanoes, which I clean out every week (for I also clean out the one that is extinct; one never knows). It is of some use to my volcanoes, and it is of some use to my flower, that I own them. But you are of no use to the stars…”

Іскер адам аузын ашып еді, бірақ аузына сөз түспеді. Кішкентай ханзада болса бірден жолға аттанып кетті.

The businessman opened his mouth, but he found nothing to say in answer. And the little prince went away.

«Үлкендер шынында да ғажап жандар» деп ойлады ол жол бойы.

“The grown-ups are certainly altogether extraordinary,” he said simply, talking to himself as he continued on his journey.

XIV

XIV

Бесінші планета өте қызғылықты еді. Бұл бәрінің ішіндегі ең кішкенесі болатын. Оның үстінде тек көше шамы мен шам жағатын шырақшы ғана сиятын орын бар.

The fifth planet was very strange. It was the smallest of all. There was just enough room on it for a street lamp and a lamplighter.

Аспанның бір бұрышында орналасқан не бір үйлері, не бір тұрғындары жоқ планетаға көше шамы мен шырақшы не үшін керек екені Кішкентай ханзаданың миына симай-ақ қойды. Дегенмен ол ішінен былай деп ойлады:

The little prince was not able to reach any explanation of the use of a street lamp and a lamplighter, somewhere in the heavens, on a planet which had no people, and not one house. But he said to himself, nevertheless:

«Мүмкін бұл адам сандырақтайтын шығар. Әйтсе де, оның патшаға, атаққұмарға, әлде іскер адам мен маскүнемге ұарағанда дені дұрыстау сияқты. Қалай болғанда да, мұның жұмысының мәні бар. Ол өзінің шамын жаққан шақта бір жаңа жұлдыз туғандай немесе гүл шешек атқандай әсер етеді. Ал шырағын өшіргенде, сол гүл немесе жұлдыз ұйқыға кеткендей болады. Тамаша жұмыс. Бұл шын мәнінде пайдалы іс, себебі бұл — әдемі».

“It may well be that this man is absurd. But he is not so absurd as the king, the conceited man, the businessman, and the tippler. For at least his work has some meaning. When he lights his street lamp, it is as if he brought one more star to life, or one flower. When he puts out his lamp, he sends the flower, or the star, to sleep. That is a beautiful occupation. And since it is beautiful, it is truly useful.”

Кішкентай ханзада планетаға жақындаған кезде шырақшыға құрметпен иіліп сәлем береді:

When he arrived on the planet he respectfully saluted the lamplighter.

— Қайырлы күн! Шырағыңды неге өшірдің?

“Good morning. Why have you just put out your lamp?”

— Нұсқау солай, — деп жауап берді шырақшы. — Қайырлы күн!

“Those are the orders,” replied the lamplighter. “Good morning.”

— Нұсқау деген не?

“What are the orders?”

— Шырақты өшіру жайлы құсқау. Кеш жарық!

“The orders are that I put out my lamp. Good evening.”

Сөйтіп ол шырағын қайта жақты.

And he lighted his lamp again.

— Оны неге қайтадан жақтың?

“But why have you just lighted it again?”

— Нұсқау солай, — деп жауап берді шырақшы.

“Those are the orders,” replied the lamplighter.

— Түсінсем бүйырмасын, — деді Кішкентай ханзада.

“I do not understand,” said the little prince.

— Түсінетін ешнәрсесі жоқ, — деді шырақшы. Нұсқау дегеніміз — Нұсқау. Қайырлы күн!

“There is nothing to understand,” said the lamplighter. “Orders are orders. Good morning.”

Ол шырағын қайта сөндірді.

And he put out his lamp.

Сосын қызыл төрт бұрыштар бар бет орамалымен маңдайын сүртті.

Then he mopped his forehead with a handkerchief decorated with red squares.

— Менің кәсібім сұмдық ауыр. Бұрындары уақытымен болушы еді. Таңертең сөндіріп, кешке жағатынмын. Одан қалған уақытында: күндіз дем алып, түнде ұйықташы едім…

“I follow a terrible profession. In the old days it was reasonable. I put the lamp out in the morning, and in the evening I lighted it again. I had the rest of the day for relaxation and the rest of the night for sleep.”

— Сонда, одан кейін, нұсқау өзгеріп кетті ме?

“And the orders have been changed since that time?”

— Нұсқау өзгерген жоқ—ау, — деді шырақшы. — Пәленің бәрі осында емес пе! Планета жылдан жылға жылдамырақ айналатын болып барады, ал нұсқау өзгермеді.

“The orders have not been changed,” said the lamplighter. “That is the tragedy! From year to year the planet has turned more rapidly and the orders have not been changed!”

— Сонымен? — деді Кішкентай ханзада.

“Then what?” asked the little prince.

— Сонымен енді ол минутына бір айналып шығады. Менің бір секнуд та тыныс алуға уақытым жоқ. Әр минут сайын жағып, қайт сөндіремін!

“Then — the planet now makes a complete turn every minute, and I no longer have a single second for repose. Once every minute I have to light my lamp and put it out!”

— Міне, қызық! Сенің бір күнің бір-ақ минутқа созылғаны ғой!

“That is very funny! A day lasts only one minute, here where you live!”

— Қызық түгі де жоқ, — деді шырақшы. — Екеміздің әңгімелесіп тұрғанымызға бір айдың жүзі болды.

“It is not funny at all!” said the lamplighter. “While we have been talking together a month has gone by.”

— Бір ай?!

“A month?”

— Иә, отыз минут. Отыз күн! Қайырлы кеш!

“Yes, a month. Thirty minutes. Thirty days. Good evening.”

Ол шырағын қайта жақты.

And he lighted his lamp again.

Кішкентай ханзада одан көз алмай тұрып, нұсқауына осыншама адал шырақшыны жақсы көріп кетті.

As the little prince watched him, he felt that he loved this lamplighter who was so faithful to his orders.

Оның есіне күннің батуын тамашалау үшін өзінің орындығын жылжытып күнді қуалап жүретін кездері түсіп кетті. Ол досына көмектескісі келді:

He remembered the sunsets which he himself had gone to seek, in other days, merely by pulling up his chair; and he wanted to help his friend.

— Сен білесің бе? Мен сені қалаған кезіңде демалдырудың тәсілін білемін…

“You know,” he said, “I can tell you a way you can rest whenever you want to…”

— Мен үнемі демалғым келеді, — деді шырақшы.

“I always want to rest,” said the lamplighter.

Адам жұмысына адал, сонымен қатар жалқау да бола алмайды ғой.

For it is possible for a man to be faithful and lazy at the same time. The little prince went on with his explanation:

Кішкентай ханзада сөзін былай деп сабақтады:
— Сенің планетаңның кішкентайлығы сонша, үш қадам аттасаң болғаны оны түгел айналып шығасың. Әрдайым, күннің көзінде қалу үшін, сен асықпай жүріп отырсаң болғаны.тыныстап алғың келгенде, сен жүре бер… сонда күн қалағаныңша шығып тұра береді.

The little prince went on with his explanation:
“Your planet is so small that three strides will take you all the way around it. To be always in the sunshine, you need only walk along rather slowly. When you want to rest, you will walk — and the day will last as long as you like.”

— Бұдан келіп-кетер пайда шамалы екен, — деді шырақшы. — Менің өмірде ең жақсы көретінім — ұйықтау.

“That doesn’t do me much good,” said the lamplighter. “The one thing I love in life is to sleep.”

— Амал нешік, жолың болмады, — деді Кішкентай ханзада.

“Then you’re unlucky,” said the little prince.

— Амал жоқ, — деді шырақшы. — Қайырлы күн!

“I am unlucky,” said the lamplighter. “Good morning.”

Сөйтті де шырағын сөндірді.

And he put out his lamp.

«Бұл адам, — деп ойлады Кішкентай ханзада сапарын жалғастыра түсіп, — бұл адамбасқаларына: патшаға, атаққұмарға, маскүнемге, іскер адамға жек көрінішті олар еді. Дегемен, маған күлкілі емес. Жібі түзу жалғыз осы сияқты көрінді. Мүмкін, мұның себебі оның тек өз қара басын ғана ойламай, өзге нәрсемен айналысатындығы болар».

“That man,” said the little prince to himself, as he continued farther on his journey, “that man would be scorned by all the others: by the king, by the conceited man, by the tippler, by the businessman. Nevertheless he is the only one of them all who does not seem to me ridiculous. Perhaps that is because he is thinking of something else besides himself.”

Ол өкініштен күрсінді де, ойын былай деп жаоғастырды:

He breathed a sigh of regret, and said to himself, again:

«Жалғыз осы ғана достасуыма жарайтын адам екен. Алайда, оның планетасы шынында тым кішкентай. Екі адам сыятын орын жоқ…»

“That man is the only one of them all whom I could have made my friend. But his planet is indeed too small. There is no room on it for two people…”

Шынында Кішкентай ханзаданың мойындауға батпаған нәрсесі — күн жиырма төрт сағат ішінде бір мың төрт жүз қырық рет бататын осы бір құдай жарылқаған планетаны қимайтындығы!

What the little prince did not dare confess was that he was sorry most of all to leave this planet, because it was blest every day with 1440 sunsets!

XV

XV

Алтыншы планета одан он есе үлкен планета еді. Мұнда қалың кітаптар жазатын қарт кісі тұратын. Кішкентай ханзаданы көре салысымен ол:

The sixth planet was ten times larger than the last one. It was inhabited by an old gentleman who wrote voluminous books.

— Мінеки, зерттеушінің дәл өзі келді! — деп айқайлап жіберді.

“Oh, look! Here is an explorer!” he exclaimed to himself when he saw the little prince coming.

Кішкентай ханзада ентігін басу үшін орындыққа отыра кетті. Қаншама жолдарды басынан өткерді десеңші!

The little prince sat down on the table and panted a little. He had already traveled so much and so far!

— Қай жақтан келе жатырсың? — деп сұрады одан қарт кісі.

“Where do you come from?” the old gentleman said to him.

— Мынау не қылған қалың кітап? — деді Кішкентай ханзада. — Сіз мұнда немен айналысасыз?

“What is that big book?” said the little prince. “What are you doing?”

— Мен географпын, — деді қарт кісі.

“I am a geographer,” said the old gentleman.

— Георграф деген кім?

“What is a geographer?” asked the little prince.

— Ол — теңіздердің, өзендердің, қалалардың, таулар мен шөлдердің қайда орналасқанын білетін ғалым.

“A geographer is a scholar who knows the location of all the seas, rivers, towns, mountains, and deserts.”

— Неткен қызық! — деді Кішкентай ханзада. — Мінеки, бұл — нағыз кәсіп!

“That is very interesting,” said the little prince. “Here at last is a man who has a real profession!”

Сосын географтың планетасын көзбен шолып шықты. Ол осыншама сәулетті планетаны бұрын-соңды көрмеген еді.

And he cast a look around him at the planet of the geographer. It was the most magnificent and stately planet that he had ever seen.

— Сіздің планетаңыз өте әдемі екен. Мұхиттар бар ма?

“Your planet is very beautiful,” he said. “Has it any oceans?”

— Оны білмедім, — деді географ.

“I couldn’t tell you,” said the geographer.

Кішкентай ханзада көңілі қалыңқырап:
— Ал таулар ше? — деп сұрады.

“Ah!” The little prince was disappointed. “Has it any mountains?”

— Оны білмеймін, — деді географ.

“I couldn’t tell you,” said the geographer.

— Ал қалалар, өзендер мен шөлдер ше?

“And towns, and rivers, and deserts?”

— Оны да біле алмадым, — деді географ.

“I couldn’t tell you that, either.”

— Сіз географ емессіз бе?!

“But you are a geographer!”

— Дәл солай, — деді географ, — бірақ мен зерттеумен айналысатын саяхатшы емеспін. Мен зерттеушілерге зәрумін. Қалаларды, өзендерді, тауларды, теңіздерді, мұхиттар мен шөлдерді географ санамайды ғой.

“Exactly,” the geographer said. “But I am not an explorer. I haven’t a single explorer on my planet. It is not the geographer who goes out to count the towns, the rivers, the mountains, the seas, the oceans, and the deserts.

Географ — тым маңызды адам, оның сандалып жүргені жараспас. Ол өзінің кеңсесінен шықпайды. Ол осында зерттеушілерді қабылдайды. Географ оларға сұрақ қойып, олардың көрген-білгендерін қағазға түсіреді. Ал егерде олардың ішіндегі кейбіреуінің айтқандары қызықтау көрінсе болғаны, географ сол зерттеушінің адамшылық қасиеттерін тексеріске алады.

The geographer is much too important to go loafing about. He does not leave his desk. But he receives the explorers in his study. He asks them questions, and he notes down what they recall of their travels. And if the recollections of any one among them seem interesting to him, the geographer orders an inquiry into that explorer’s moral character.”

— Оның қажеті не?

“Why is that?”

— Зерттеуші өтірік айтса, география кітаптарына зиян келтіреді. Ішкіш зерттеуші де соның қатарына жатады.

“Because an explorer who told lies would bring disaster on the books of the geographer. So would an explorer who drank too much.”

— Неге? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

“Why is that?” asked the little prince.

— Өйткені маскүнемдердің көзіне бәрі қосарланып көрінеді. Сонда географ бір ғана таудың орнына екеу деп жазып қоюы мүмкін.

“Because intoxicated men see double. Then the geographer would note down two mountains in a place where there was only one.”

— Мен сондай біреуді танушы едім, — деді Кішкентай ханзада, — Одан жақсы зертеуші шықпас, — еді.

“I know some one,” said the little prince, “who would make a bad explorer.”

— Ол да мүмкін. Сонымен, зерттеушінің адамгершщілігі мықты болып шықса, онда оның ашқан жаңалығын тексеріске алады.

“That is possible. Then, when the moral character of the explorer is shown to be good, an inquiry is ordered into his discovery.”

— Барып көре ме?

“One goes to see it?”

— Жоқ. Ол қиындау болады-ау. Оның орнына зерттеушіге дәлелдер келтіруін талап етеді. Мысалы, асқар тауды тапқан болса, үлкен-үлкен тастар әкелуі шарт.

“No. That would be too complicated. But one requires the explorer to furnish proofs. For example, if the discovery in question is that of a large mountain, one requires that large stones be brought back from it.”

Географ кенеттен көңілі жібіп:

The geographer was suddenly stirred to excitement.

— Сен ше, алыстан келдің ғой! Зерттейтін саяхатшының нағыз өзісің! Қане, өзіңнің планетаңды сипаттап бепші!

“But you — you come from far away! You are an explorer! You shall describe your planet to me!”

Сөйтіп географ өзінің кітабын ашып жіберіп, қарындашын ұштады. Зерттеушілердің әңгімелерін әуелі қарындашпен жазады. Оны сиямен көшіріп жазу үшін, зерттеушінің дәлелдер келтіруін күтеді.

And, having opened his big register, the geographer sharpened his pencil. The recitals of explorers are put down first in pencil. One waits until the explorer has furnished proofs, before putting them down in ink.

— Сонымен? — деп сұрады географ.

“Well?” said the geographer expectantly.

— Менің планетамда қызықтайтын нәрсе көп емес. Ол — кішкене планета. Үш жанартауым бар. Екеуі жанып тұр, ал біреуі сөніп қалған. Бірақ, кім біледі не болатынын.

“Oh, where I live,” said the little prince, “it is not very interesting. It is all so small. I have three volcanoes. Two volcanoes are active and the other is extinct. But one never knows.”

— Кім біледі не болатынын? — деп қайталады географ.

“One never knows,” said the geographer.

— Менде тағы гүл бар.

“I have also a flower.”

— Біз гүлдерді есепке алмаймыз, — деді географ.

“We do not record flowers,” said the geographer.

— Неге? Дүниедегі ең әдемі гүл!

“Why is that? The flower is the most beautiful thing on my planet!”

— Себебі гүлдер өткінші болады.

“We do not record them,” said the geographer, “because they are ephemeral.”

— Өткінші деген нені білдіреді?

“What does that mean — ‘ephemeral’?”

— География кітаптары, — деді географ, — әлемдегі кітаптардың ішіндегі ең асылы. Олар ешқашан ескірмейді. Таудың орын ауыстырғаны сирек кездеседі ғой. Мұхиттың тартылып қалуы күнде кезесетін нәрсе емес. Біздер мәңгі өзгермейтін нәрселер жайында жазамыз.

“Geographies,” said the geographer, “are the books which, of all books, are most concerned with matters of consequence. They never become old-fashioned. It is very rarely that a mountain changes its position. It is very rarely that an ocean empties itself of its waters. We write of eternal things.”

— Алайда, сөнген жанартаулар ұйқысынан оянып кетуі мүмкін ғой. «Өткінші нәрсе» не дегенді білдіреді?

“But extinct volcanoes may come to life again,” the little prince interrupted. “What does that mean — ‘ephemeral’?”