TO LEON WERTH

I ask the indulgence of the children who may read this book for dedicating it to a grown-up. I have a serious reason: he is the best friend I have in the world. I have another reason: this grown-up understands everything, even books about children. I have a third reason: he lives in France where he is hungry and cold. He needs cheering up.

If all these reasons are not enough, I will dedicate the book to the child from whom this grown-up grew. All grown-ups were once children — although few of them remember it. And so I correct my dedication:

TO LEON WERTH WHEN HE WAS A LITTLE BOY.

I

I

Бірде, алты жастағы кезімде, жабайы орман туралы «Бастан кешкен оқиғалар» деп аталатын кітаптан ғажайып бір сурет көрдім. Суретте айдаһар жылан арыстанды бүтіндей жұтып жатты. Сол суреттің көшірмесі мынадай:

Once when I was six years old I saw a magnificent picture in a book, called True Stories from Nature, about the primeval forest. It was a picture of a boa constrictor in the act of swallowing an animal. Here is a copy of the drawing.

Кітапта былай деп жазылған: «Айдаһар жыландар жемтігін шайнамай бүтіндей жұтады. Содан кейін олар алты ай бойы қозғалмастан, тамағын қорытады екен».

In the book it said: “Boa constrictors swallow their prey whole, without chewing it. After that they are not able to move, and they sleep through the six months that they need for digestion.”

Сол сәтте менің джунгли оқиғалары жайлы ойларым сан саққа жүгірді. Мен қолыма түрлі түсті қарындаш алып, тұңғыш суретімді сала бастадым. Менің нөмірі бірінші суретімнің пішіні былай еді.

I pondered deeply, then, over the adventures of the jungle. And after some work with a colored pencil I succeeded in making my first drawing. My Drawing Number One. It looked something like this:

Мен бұл өнер туындысын ересек кісілерге көрсеттім де, олардан суретім қорқыныш тудырады ма деп сұрадым.

I showed my masterpiece to the grown-ups, and asked them whether the drawing frightened them.

Олар: «Қалпақ та қорқынышты болады ма екен?» — десті.

But they answered: “Frighten? Why should any one be frightened by a hat?”

Ал менің салғаным қалпақ емес еді. Ол пілді қорқытып жатқан айдаһар жыланның суреті болатын. Бұдан соң үлкендерге түсінікті болуы үшін айдаһардың ішкі бөлігін бейнеледім. Үлкендерге үнемі түсіндіріп отыру керек. Менің нөмірі екінші суретім былай болып шықты:

My drawing was not a picture of a hat. It was a picture of a boa constrictor digesting an elephant. But since the grown-ups were not able to understand it, I made another drawing: I drew the inside of a boa constrictor, so that the grown-ups could see it clearly. They always need to have things explained. My Drawing Number Two looked like this:

Үлкендер маған айдаһар жыланды, іштей немесе сырттай бейнелегенімді қойып, одан да географияға, тарихқа, есеп-қисапқа және жазу ережесіне көбірек көңіл қоюыма кеңес берді. Осылайша мен атақты суретші болу арманымнан алты жасымда-ақ бас тарттым.

The grown-ups’ response, this time, was to advise me to lay aside my drawings of boa constrictors, whether from the inside or the outside, and devote myself instead to geography, history, arithmetic, and grammar. That is why, at the age of six, I gave up what might have been a magnificent career as a painter.

Нөмірі бірніші және нөмірі екінші суретімнің сәтсіз шығуы менің меселімді қайтарып тастады. Үлкендер ештеңені ешқашан өз беттерімен түсінбейді. Ал әр нәрсені үнемі ежіктеп түсіндіре берген балаларды мезі етіп жібереді.

I had been disheartened by the failure of my Drawing Number One and my Drawing Number Two. Grown-ups never understand anything by themselves, and it is tiresome for children to be always and forever explaining things to them.

Сондықтан да мен басқа мамандықты таңдауға мәжбүр болдым. Ақыры ұшқыш болып шықтым. Жалпақ әлемді түгелге жуық араладым. Шынына келсек, географияны білгенім маған көп көмегін тигізді.

So then I chose another profession, and learned to pilot airplanes. I have flown a little over all parts of the world; and it is true that geography has been very useful to me.

Мен бір көргеннен-ақ Қытайды Аризонадан ажырата алатынмын. Бұл — түнде адасып кеткен жағдайда өте пайдалы нәрсе.

At a glance I can distinguish China from Arizona. If one gets lost in the night, such knowledge is valuable.

Мен өмірімде көптеген ұлағатты адамдарды кездестірдім. Көп уақыт бойы үлкендердің ортасында болдым. Олармен қоян-қолтық араластым. Дегенмен, оларға деген көзқарасым жақсармады.

In the course of this life I have had a great many encounters with a great many people who have been concerned with matters of consequence. I have lived a great deal among grown-ups. I have seen them intimately, close at hand. And that hasn’t much improved my opinion of them.

Басқаларға қарағанда парасаттылау ғой деген адамды кездестіре қалсам, өзіммен үнемі бірге алып жүретін нөмірі бірінші суретімді көрсетіп, оны сынақтан өткізетінмін. Шынымен түсінгі бар адам екенін білгім келетін.

Whenever I met one of them who seemed to me at all clear-sighted, I tried the experiment of showing him my Drawing Number One, which I have always kept. I would try to find out, so, if this was a person of true understanding.

Өкінішке орай, олардың қай-қайсысы болсын маған: «Бұл қалпақ қой», — деп жауап қайыратын.

But, whoever it was, he, or she, would always say: “That is a hat.”

Сондықтан мен оған айдаһар жылан жайлы да немесе жабайы ормандар мен жұлдыздар туралы да сөз қозғамайтынмын. Олардың ұғымына түсінікті болатын бридж бен гольф ойындары жөнінде, саясат пен галстук туралы әңгімелесетінмін. Сонда барып, ересек кісі жөн-жосықты білетін адаммен танысқанына риза болып қалатын.

Then I would never talk to that person about boa constrictors, or primeval forests, or stars. I would bring myself down to his level. I would talk to him about bridge, and golf, and politics, and neckties. And the grown-up would be greatly pleased to have met such a sensible man.

II

II

Осылайша сырымды шынайы бөлісетін жан табылмай, жалғызсырап жүруім бұдан алты жыл бұрын — Сахара шөліне ойда-жоқта қонуға мәжбүр болған кезіме дейін созылды.

So I lived my life alone, without anyone that I could really talk to, until I had an accident with my plane in the Desert of Sahara, six years ago.

Мотордың бір тетігі сынса керек. Жанымда не механик, не бір жолаушы болмағандықтан, қиын да болса ұшақты жөндеп көрмекке бел будым.

Something was broken in my engine. And as I had with me neither a mechanic nor any passengers, I set myself to attempt the difficult repairs all alone.

Бұл мен үшін өмір мен өлім арасындағы айқас еді, өйткені сегіз күнге жетер жетпес суым қалған болатын.

It was a question of life or death for me: I had scarcely enough drinking water to last a week.

Сонымен, бірінші түні адамзат мекенінен мыңдаған шақырым қашықтықтағы жапан түзде құм үстінде түнеп шықтым. Мен өзімді мұхит ортасында кеме апатынан кейін тақтай үстінде қалқып жүрген адамнан бетер жалғыз сезіндім.

The first night, then, I went to sleep on the sand, a thousand miles from any human habitation. I was more isolated than a shipwrecked sailor on a raft in the middle of the ocean.

Сондықтан болар, таң сәріде жіңішке бір дауыстан оянып кеткендегі таң қалғанымды көрсеңіз ғой. Ол дауыс:

Thus you can imagine my amazement, at sunrise, when I was awakened by an odd little voice. It said:

— Өтінемін… қошақанның суретін салып берші! — деді.

“If you please — draw me a sheep!”

— Немене?

“What!”

— Маған қошақанның суретін салып бер.

“Draw me a sheep!”

Мен төбемнен жай түскендей, орнымнан атып тұрдым. Көзімді уқалап жіберіп, төңірегіме байыптап қарадым. Маған тесіле қарап тұрған ғажайып бір кішкентай баланы көрдім.

I jumped to my feet, completely thunderstruck. I blinked my eyes hard. I looked carefully all around me. And I saw a most extraordinary small person, who stood there examining me with great seriousness.

Мен кейінірек салған оның ең таңдаулы суреті мынау.

Here you may see the best portrait that, later, I was able to make of him.

Бірақ, әрине, менің салған суретім нақ өзіндей келісті емес. Олай болғанына менің еш кінәм жоқ. Менің алты жасымда сенен еш суретші шықпайды деп үлкендер көңілімді қалдырғаны бәріне белгілі. Айдаһар жыланды іштей және сырттай бейнелеуден басқаны үйрене алмағанмын.

But my drawing is certainly very much less charming than its model. That, however, is not my fault. The grown-ups discouraged me in my painter’s career when I was six years old, and I never learned to draw anything, except boas from the outside and boas from the inside.

Өстіп мен аяқ астынан пайда болған құбылысқа көзім бақырайып таңғала қарап тұрдым. Мыңдаған шақырым бойына тірі пенде кездеспейтін айдала шөлде тұрғанымды ұмытпаңыз. Бірақ, бұл кішкентай бала адасып кеткен, не әлсіреп шаршаған, не ашығып немесе шөл қысып, не болмаса үрейден есі шығып тұрған адамға ұқсамайды.

Now I stared at this sudden apparition with my eyes fairly starting out of my head in astonishment. Remember, I had crashed in the desert a thousand miles from any inhabited region. And yet my little man seemed neither to be straying uncertainly among the sands, nor to be fainting from fatigue or hunger or thirst or fear.

Ол ел мекендеген аймақтан мыңдаған шақырым қашықтықтағы айдалада адасып кеткен баланың кейпіне тіпті де ұқсамайды. Ақыры мен есімді жиып, оған былай деп тіл қаттым:

Nothing about him gave any suggestion of a child lost in the middle of the desert, a thousand miles from any human habitation. When at last I was able to speak, I said to him:

— Ал, мұнда неғып жүрсің?

“But — what are you doing here?”

Сонда ол маған өтіншін жайлап қана қайталап айтты:

And in answer he repeated, very slowly, as if he were speaking of a matter of great consequence:

— Өтінемін… маған қошақанның суретін салып берші.

“If you please — draw me a sheep…”

Бұл ғажап бала маған әсер еткені сонша, оның өтінішін орындамасқа лажым қалмады. Өлім қаупі төніп тұрған, адам мекенінен мыңдаған шақырым қашықтықтағы меңіреу түзде болып жатқан мына нәрсе миға қаншалықты сыйымсыз болса да, мен қалтамнан бір парақ қағаз бен қалам шығардым.

When a mystery is too overpowering, one dare not disobey. Absurd as it might seem to me, a thousand miles from any human habitation and in danger of death, I took out of my pocket a sheet of paper and my fountain-pen.

Осы мезетте менің есіме тек географияны, тарихты, есеп-қисап пен жазу ережесін ғана оқығаным есіме сап ете түсті де, кішкентай балаға (аздаған ренішпен) сурет сала алмайтынымды айттым. Ол маған:

But then I remembered how my studies had been concentrated on geography, history, arithmetic and grammar, and I told the little chap (a little crossly, too) that I did not know how to draw. He answered me:

— Ештеңе етпейді. Қошақан салып берші, — деп жауап қатты.

“That doesn’t matter. Draw me a sheep…”

Өмірімде қой салып көрмеген басым қолымнан келетін екі суреттің біреуін сала салдым. Айдаһар жыланның сыртқы кейпі. Сонда баланың айтқан сөзін естігенімде, тұрған орнымда қалшидым да қалдым:

But I had never drawn a sheep. So I drew for him one of the two pictures I had drawn so often. It was that of the boa constrictor from the outside. And I was astounded to hear the little fellow greet it with:

— Жоқ, жоқ! Айдаһар жылан жұтып қойған пілдің қажеті жоқ. Айдаһар өте қауіпті, ал піл болса тым үлкен. Менің үйімде бәрі кішкентай. Маған керегі қошақан. Қошақанның суретін салып бер.

“No, no, no! I do not want an elephant inside a boa constrictor. A boa constrictor is a very dangerous creature, and an elephant is very cumbersome. Where I live, everything is very small. What I need is a sheep. Draw me a sheep.”

Мен сұрағанын салып бердім.

So then I made a drawing.

Ол суретке зер сала қарады да, сосын:

He looked at it carefully, then he said:

— Жоқ! Мұның әлден бастап-ақ ауру ғой. Басқасын сал, — деді.

“No. This sheep is already very sickly. Make me another.”

Мен тағы салдым:

So I made another drawing.

Менің достым маған түсінушілікпен биязы жымиып:

My friend smiled gently and indulgently.

— Өзің де көріп тұрсың… бұл қой емес, қошқар ғой. Мұның мүйіздері бар…

“You see yourself,” he said, “that this is not a sheep. This is a ram. It has horns.”

Суретімді басқаша салып бердім.

So then I did my drawing over once more.

Алайда басқалары сияқты ол да көңілінен шықпады:

But it was rejected too, just like the others.

— Ал, мұның өте кәрі. Маған ұзақ өмір сүретін қозы керек.

“This one is too old. I want a sheep that will live a long time.”

Енді шыдамым таусылған әрі моторды ашуға асыққан басым мына бір суретті шимайлай салдым да:

By this time my patience was exhausted, because I was in a hurry to start taking my engine apart. So I tossed off this drawing.

And I threw out an explanation with it.

— Мынау — жәшік. Сенің қалаған қошақаның осының ішінде, — дедім балаға.

“This is only his box. The sheep you asked for is inside.”

Жас төрешінің жүзі жадырап шыға келгенін көріп аң-таң болдым.

I was very surprised to see a light break over the face of my young judge:

— Тура осындай керек еді! Қалай ойлайсың, бұл қошақанға шөп көп керек пе? — деп сұрады ол.

“That is exactly the way I wanted it! Do you think that this sheep will have to have a great deal of grass?”

— Неге?

“Why?”

— Өйткені бізде бәрі кішкентай.

“Because where I live everything is very small…”

— Жететін болар. Саған тіптен кішкентай қошақан жасап бердім ғой.

“There will surely be enough grass for him,” I said. “It is a very small sheep that I have given you.”

Ол суретке үңіле қарап:
— Соншама кіші де емес. Қара! Ұйықтап қалды.

He bent his head over the drawing.
“Not so small that — Look! He has gone to sleep…”

Осылайша мен ханзадамен таныстым.

And that is how I made the acquaintance of the little prince.

III

III

Оның қайдан келгенін көпке дейін түсіне алмадым. Кішкентай ханзада маған үстемелеп сұрақ қоя береді де, ал өзі менің сұрақтарымды естімеген қалып танытады.

It took me a long time to learn where he came from. The little prince, who asked me so many questions, never seemed to hear the ones I asked him.

Абайсызда айтылып қалған сөздер ғана жұмбақтың сырын аша бастады. Ол менің ұшағымды (қолдан келмейтін болған соң, ұшақтың суретін салып жатпаймын) байқап қалған кезде:

It was from words dropped by chance that, little by little, everything was revealed to me. The first time he saw my airplane, for instance (I shall not draw my airplane; that would be much too complicated for me), he asked me:

— Бұл не нәрсе? — деп сұрады.

“What is that object?”

— Бұл нәрсе емес. Бұл — ұшақ. Аспанда ұшады. Менің ұшағым.

“That is not an object. It flies. It is an airplane. It is my airplane.”

Өзімнің ұшатынымды масаттана айттым. Сол мезетте ол:

And I was proud to have him learn that I could fly. He cried out, then:

— Қалайша? Аспаннан құлап түстің бе? — деп айқайлап жіберді.

“What! You dropped down from the sky?”

— Иә, — дедім мен жайбарақат.

“Yes,” I answered, modestly.

— О, мұның қызық екен…

“Oh! That is funny!”

Кішкентай ханзада осылай деп, дауыстап күліп жібергені менің намысыма қатты тиді. Біреудің бақытсыздығын күлкіге айналдырғанды кім жақсы көрсін. Сосын ол:

And the little prince broke into a lovely peal of laughter, which irritated me very much. I like my misfortunes to be taken seriously. Then he added:

— Демек, сен аспаннан түскен екенсің ғой! Қай планетадансың?

“So you, too, come from the sky! Which is your planet?”

Ғайыптан пайда болуының сырын ашатын кілт табылған сияқтанып, мен де сұрақты жаудырып жібердім:

At that moment I caught a gleam of light in the impenetrable mystery of his presence; and I demanded, abruptly:

— Сөйтіп басқа планетадан келдім де?

“Do you come from another planet?”

Бірақ ол маған жауап қатпады. Ол менің ұшағыма қараған күйі басын шайқап:

But he did not reply. He tossed his head gently, without taking his eyes from my plane:

— Шын мәнінде сен мұнымен алыстан ұшып келуің мүмкін емес.

“It is true that on that you can’t have come from very far away…”

Сөйтіп, ол ұзақ ойға шомып кетті. Ақырында қалтасынан мен сыйлаған қошақанды шығарып, ғажап қазынасына сүйсіне қарады.

And he sank into a reverie, which lasted a long time. Then, taking my sheep out of his pocket, he buried himself in the contemplation of his treasure.

«Басқа планеталар» жайлы бұл құпияның бір бөлігі менің қызығушылығымды қалайша арттыра түскенін білсеңіздер ғой, шіркін. Бұл сыр жайлы барынша көбірек білуге тырыстым:

You can imagine how my curiosity was aroused by this half-confidence about the “other planets.” I made a great effort, therefore, to find out more on this subject.

— Балақай, сен қайдан келдің? Үйің қайда? Менің қошақанымды қайда алып кетпекшісің?

“My little man, where do you come from? What is this ‘where I live,’ of which you speak? Where do you want to take your sheep?”

Ол үн-түнсіз біраз ойланып отырды да, былай деді:

After a reflective silence he answered:

— Маған жәшігімен бергенің қандай жақсы болды! Ол түнде қошақанға пана болады.

“The thing that is so good about the box you have given me is that at night he can use it as his house.”

— Әрине, ақылды бала болсаң, оны күндіз байлап қоятын арқан да жасап беремін. Керек десең, қызық та болады.

“That is so. And if you are good I will give you a string, too, so that you can tie him during the day, and a post to tie him to.”

Менің ұсынысым кішкентай ханзаданың жанын түршіктіріп жібергендей болды:

But the little prince seemed shocked by this offer:

— Байлап қою үшін?! Өзің бір қызық екенсің!

“Tie him! What a queer idea!”

— Егер сен оны байлап қоймасаң, басы ауған жағына кетіп, жоғалып кетуі мүмкін.

“But if you don’t tie him,” I said, “he will wander off somewhere, and get lost.”

Осы арада менің досым тағы да күліп жіберді:

My friend broke into another peal of laughter:

— Қайда кетеді дейсің?

“But where do you think he would go?”

— Қайда болса сонда. Басы ауған жаққа.

“Anywhere. Straight ahead of him.”

Сонда кішкентай ханзада салмақты түрде былай деді:

Then the little prince said, earnestly:

— Ештеңе етпейді. Бізде өріс тар.

“That doesn’t matter. Where I live, everything is so small!”

Сосын сәл-пәл мұңайыңқырап тұрып сөзін былай жалғады:

And, with perhaps a hint of sadness, he added:

— Басың ауған жаққа жүре берсең де, алысқа ұзамайсың.

“Straight ahead of him, nobody can go very far…”