— Жанартаудың сөніп немесе жанып тұрғаны біз үшін бәрібір, — деді географ біз үшін негізгі нәрсе — таудың болғаны. Ол өзгермейді.

“Whether volcanoes are extinct or alive, it comes to the same thing for us,” said the geographer. “The thing that matters to us is the mountain. It does not change.”

— «Өткінші» деген нені білдіреді? — деп қата сұрады, сұрағына жауап алмай тынбайтын Кішкентай ханзада.

“But what does that mean — ‘ephemeral’?” repeated the little prince, who never in his life had let go of a question, once he had asked it.

— Өткінші дегеніміз келешекте жоғалып кетуі мүмкін дегенді білдіреді.

“It means, ‘which is in danger of speedy disappearance.’”

— Менің гүлім жақын уақытта жоқ бола ма?

“Is my flower in danger of speedy disappearance?”

— Әрине.

“Certainly it is.”

«Менің гүлім уақытша нәрсе екен ғой, — деп ойлады Кішкентай ханзада, — оның бүкіл әлемнен қаорғанар тек төрт тікенегің ғана бар! Ал мен оны жападан-жалғыз өзін тастап кетті!»

“My flower is ephemeral,” the little prince said to himself, “and she has only four thorns to defend herself against the world. And I have left her on my planet, all alone!”

Бұл оның ең алғаш рет өкінішке бой алдырған кезі болатын. Бірақ ол қайта беки түсіп:

That was his first moment of regret. But he took courage once more.

— Маған қайда сапар шегуге кеңес берер едіңіз? — деп сұрады ол.

“What place would you advise me to visit now?” he asked.

— Жер планетасына баруды, — деп жауап берді географ. — Оның жақсы даңқы шыққан…

“The planet Earth,” replied the geographer. “It has a good reputation.”

Сөйтіп, Кішкентай ханзада гүлі туралы ойларға шомған бойы жолға аттанып кетті.

And the little prince went away, thinking of his flower.

XVI

XVI

Сонымен, жетінші планета жер еді.

So then the seventh planet was the Earth.

Жер әншейін планета емес! Жер бетіндегі патшалардың саны жүз он бірге (әрине, негр патшаларды да ұмытпау керек), географтардың саны жеті мыңға, іскер адамдардың саны тоғыз жүз мыңға, маскүнемдердің саны жеті жарым миллионға, атаққұмарлардың саны үш жүз он бір миллионға, яғни ересек адамдардың жалпы саны екі миллирад шамасына жетеді.

The Earth is not just an ordinary planet! One can count, there, 111 kings (not forgetting, to be sure, the Negro kings among them), 7000 geographers, 900,000 businessmen, 7,500,000 tipplers, 311,000,000 conceited men — that is to say, about 2,000,000,000 grown-ups.

Жердің көлемін сипаттау үшін мне сіздерге мынаны айтар едім: Электр жарығын ойлап таппастан бұрын, жалпы алты құрлықтың бетінде төтрт жүз алпыс екі мың бес жүз он бір шырақшыдан құралған нағыз әскер болған.

To give you an idea of the size of the Earth, I will tell you that before the invention of electricity it was necessary to maintain, over the whole of the six continents, a veritable army of 462,511 lamplighters for the street lamps.

Алыстау қашықтықтан қарағанда бұл ғажап көрініс тудыратын. Бұл әскер қозғалысы опера театрындағы балет бишілерінің біркелкі қимылдарын еске түсіргендей еді.

Seen from a slight distance, that would make a splendid spectacle. The movements of this army would be regulated like those of the ballet in the opera.

Алғашқы болып Жаңа Зеландия мен Австралияның шырақшыларының өнер көрсететін кезегі. Сосны, олар шырақтарын жағып болысымен, ұйқыға бас қоятын. Содан кейінгі өз кезектерінде шырақшылар бейне Қытай мен Сібірдегілер қосылатын. Сосын олар да сахнадан кетіп, шымылдық тасасына тығылатын.

First would come the turn of the lamplighters of New Zealand and Australia. Having set their lamps alight, these would go off to sleep. Next, the lamplighters of China and Siberia would enter for their steps in the dance, and then they too would be waved back into the wings.

Ендігі кезек Ресей мен Үндістан шырақшыларына келетін. Сосын Африка мен Еуропа елдерінікі. Сосын Оңтүстік Американың кезегі. Содан соң Солтүстік Америка сахнаға шығады.

After that would come the turn of the lamplighters of Russia and the Indies; then those of Africa and Europe; then those of South America; then those of South America; then those of North America.

Олар сахнаға шығар мезгілінен ешқашан жаңылған емес. Бұл — керемет еді.

And never would they make a mistake in the order of their entry upon the stage. It would be magnificent.

Тек Солтүстік полюстегі жалғыз шамның шырақшысы мен оның әріптесі — Оңтүстік полюстегі жалғыз шырақшы ғана жұмыссыз, тауқыметсіз өмір сүретін: Олар жылына екі рет қана жұмыс істейтін.

Only the man who was in charge of the single lamp at the North Pole, and his colleague who was responsible for the single lamp at the South Pole — only these two would live free from toil and care: they would be busy twice a year.

XVII

ХVII

Білшгіш болып көрінгің келгенде өтірікті аздап араластырып жіберетін кездер болады. Мен сіздерге шырақшылар жайында әңгімелеп, отырып шындықты аздап бұрмалағаным рас. Біздің планетаны мүлде білмейтін адамдарға жалған түсінік беріп қоюым ықтимал. Адамдар жер үстінде көп орын алмайды.

When one wishes to play the wit, he sometimes wanders a little from the truth. I have not been altogether honest in what I have told you about the lamplighters. And I realize that I run the risk of giving a false idea of our planet to those who do not know it. Men occupy a very small place upon the Earth.

Егер екі миллиард жер тұрғындары иықтасып, жиналыста тұрғандай тік тұрған болса, ұзындығы жиырыма мың, ені де жиырма мың шаршы миль алаңға сыйып кетер еді. Бүкіл адамзатты Тынық мұхиттың кішкене бір аралына үйіп төге салуға болар еді.

If the two billion inhabitants who people its surface were all to stand upright and somewhat crowded together, as they do for some big public assembly, they could easily be put into one public square twenty miles long and twenty miles wide. All humanity could be piled up on a small Pacific islet.

Әрине, үлкендер сізге иланбайды. Олар жерде қомақты орын аламыз деп ойлайды. Олар баобабтар сықылды өздерін маңызды санайды. Сіз оларға есептеуді ұсыныңыз. Ересек адамдар санағанды эанындай жақсы көреді. Мұндай кеңес жандарына жағады. Бас қатырып, іш пыстыратын осы іске алтын уақытыңызды ысырап қылмаңыз. Еш пайдасы жоқ. Маған сенсеңіз болғаны.

The grown-ups, to be sure, will not believe you when you tell them that. They imagine that they fill a great deal of space. They fancy themselves as important as the baobabs. You should advise them, then, to make their own calculations. They adore figures, and that will please them. But do not waste your time on this extra task. It is unnecessary. You have, I know, confidence in me.

Сонымен, Кішкентай ханзада жерге келіп түскелі, көзіне тірі жан ілінбегеніне таң қалды. Ол планетаны шатастырып алдым ба деп қобалжи бастаған кезінде айдың сәулесі түсіп тұрған сақина іспетті дөңгелек нәрсе құм үстінде жыбыр ете қалды.

When the little prince arrived on the Earth, he was very much surprised not to see any people. He was beginning to be afraid he had come to the wrong planet, when a coil of gold, the color of the moonlight, flashed across the sand.

— Қайырлы таң! — дей салды Кішкентай ханзада.

“Good evening,” said the little prince courteously.

— Қайырлы таң! — деді жылан.

“Good evening,” said the snake.

— Мен қай планетаға тап болдым? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

“What planet is this on which I have come down?” asked the little prince.

— Жер планетасына, бұл — Африка, — деп эауап берді жылан.

“This is the Earth; this is Africa,” the snake answered.

— Ә, солай ма! Сонда жер үстінде адам тұрғаны ма?

“Ah! Then there are no people on the Earth?”

— Бұл шөл дала. Шөл далада тірі пенлде болмайды. Жер дегеніңіз үлкен, — деді жылан.

“This is the desert. There are no people in the desert. The Earth is large,” said the snake.

Кішкентай ханзада тастың үстіне отырды да, аспанға көз тікті:

The little prince sat down on a stone, and raised his eyes toward the sky.

— Мені ойға шомдыратын нәрсе, — деді ол, — жұлдыздар, әр адам ерте ме, кеш пе, өз жұлдызын адаспай тауып алу үшін, жарқырап тұра ма екен. Менің жұлдызым дәл төбемізде тұр… Сонымен қатар ол қаншама алыс қашықтықта десеңізші!

“I wonder,” he said, “whether the stars are set alight in heaven so that one day each one of us may find his own again… Look at my planet. It is right there above us. But how far away it is!”

— Әдемі екен, — деді жылан. — Сен мұнда не бітіріп жүрсің?

“It is beautiful,” the snake said. “What has brought you here?”

— Мен бір гүлмен араздасыпры қалып едім, — деді Кішкентай ханзада.

“I have been having some trouble with a flower,” said the little prince.

— Ә, солай ма?! — деді жылан.

“Ah!” said the snake.

Олар үндемей қалысты.

And they were both silent.

— Адамдар қайда? — деді ақырында Кішкентай ханзада. — Жапан түзде жалғызсырап қалдық қой…

“Where are the men?” the little prince at last took up the conversation again. “It is a little lonely in the desert…”

— Адамдар арасында да жалғызсырауға болады, — деді жылан.

“It is also lonely among men,” the snake said.

Кішкентай ханзада оған ұзақ қарап тұрып:

The little prince gazed at him for a long time.

— Сен өзің бір қызық мақұлық екенсің, — деді ол ақырында. — Саусақтай жіп-жіңішкесің…

“You are a funny animal,” he said at last. “You are no thicker than a finger…”

— Алайда мен патшаның сауасығнан да құдіретім күштірек.

“But I am more powerful than the finger of a king,” said the snake.

Кішкентай ханзада жымиып қана:

The little prince smiled.

— Сен соншалықты құдіретті де емессің… сенде тіпті сирақ та жоқ… саяхат жасай да алмайсың.

“You are not very powerful. You haven’t even any feet. You cannot even travel…”

— Мен сені кемеден бетер алысқа алып кете аламын, — деді жылан.

“I can carry you farther than any ship could take you,” said the snake.

Ол Кішкентай ханзаданың тілерсегіне алтын білезіктей оратылды:

He twined himself around the little prince’s ankle, like a golden bracelet.

— Мен тиіскен адам өзі шыққан қара жеріне аттанады, — деді ол тағы да. — Бірақ та сенің жаның пәк екен, әрі сен көктегі жұлдыздан түсіпсің…

“Whomever I touch, I send back to the earth from whence he came,” the snake spoke again. “But you are innocent and true, and you come from a star…”

Кішкентай ханзада еш жауап қатпады.

The little prince made no reply.

— Мен сені аяп тұрмын, сен осынау тастай қатты Жерде әлсіз көрінесің. Сен планетаңды қатты сағынған кезіңде менің саған көмегім тиер. Мен…

“You move me to pity — you are so weak on this Earth made of granite,” the snake said. “I can help you, some day, if you grow too homesick for your own planet. I can — ”

— Жарайды, мен өте жақсы түсіндім, — деді Кішкентай ханзада. — Бірақ сен неге ылғи жұмбақтай сөйлейсің?

“Oh! I understand you very well,” said the little prince. “But why do you always speak in riddles?”

— Бар жұмбақтың шешуін таба аламын, — деді жылан.

“I solve them all,” said the snake.

Сөйтіп екеуі де үндемей қалды.

And they were both silent.

XVIII

XVIII

Кішкентай ханзада шөл даланы көлденеңінен кесіп өтті. Жолында тек бір шоқ гүлден басқа ештеңе кездестірмеді. Үш тал қауызы ғана бар жоқтан жоғары бір гүл ғана…

The little prince crossed the desert and met with only one flower. It was a flower with three petals, a flower of no account at all.

— Қайырлы күн! — деді оған Кішкентай ханзада.

“Good morning,” said the little prince.

— Қайырлы күн! — деді гүл.

“Good morning,” said the flower.

— Адамдарды қай жақтан табуға болады? — деп ізетпен сұрады Кішкентай ханзада.

“Where are the men?” the little prince asked, politely.

Бір күні керуеннің көшіп бара жатқанын көрген гүл:

The flower had once seen a caravan passing.

— Адамдар ма? Менің ойымша, жер бетінде алты, әйтпесе жетіге жуық адам болуы керек. Оларды осыдан бірнеше жылдар бұрын байқап қалғанмын. Бірақ адамдарды қайдан табуға болатынын кім білсін. Оларды жел айдап жүреді. Олардың тамырлары болмаған соң қиын ғой.

“Men?” she echoed. “I think there are six or seven of them in existence. I saw them, several years ago. But one never knows where to find them. The wind blows them away. They have no roots, and that makes their life very difficult.”

— Қош бол, — деді Кішкентай ханзада.

“Goodbye,” said the little prince.

— Қош бол, — деді гүл.

“Goodbye,” said the flower.

XIX

XIX

Кішкентай ханзада асқар тауды асып өтті. Оның өмірінде бар көрген таулары тізесіне жететін үш жанартауы ғана еді. Ал сөніп қалған жанартауды орындық ретінде қолданатын. «Мұншама биік таудың басынан бүкіл планетаны шолып шығып, оның үстіндегі бүкіл адамдарды көремін…». Бірақ оның көзіне ұштары біздей әбден егелген құздардан басқа ештеңе түспеді.

After that, the little prince climbed a high mountain. The only mountains he had ever known were the three volcanoes, which came up to his knees. And he used the extinct volcano as a footstool. “From a mountain as high as this one,” he said to himself, “I shall be able to see the whole planet at one glance, and all the people…” But he saw nothing, save peaks of rock that were sharpened like needles.

— Сәлемет пе! — деді ол не де болса.

“Good morning,” he said courteously.

— Сәлемет пе… сәлемет… сәлемет…, — деп қайталады жаңғырық.

“Good morning — Good morning — Good morning,” answered the echo.

— Сіз кімсіз? — деді Кішкентай ханзада.

“Who are you?” said the little prince.

— Сіз кімсіз… сіз кімсіз… сіз кімсіз…, — деп жауап қатты жаңғырық.

“Who are you — Who are you — Who are you?” answered the echo.

— Маған дос болыңыздар! Мен жалғызбын, — деді ол.

“Be my friends. I am all alone,” he said.

— Мен жалғызбын… мен жалғызбын… мен жалғызбын…, — деп қайталады жаңғырық.

“I am all alone — all alone — all alone,” answered the echo.

«Қандай қызық планета еді! — деп ойлады ол сонда. — Өзі бір кеуіп қалған, үп-үшкір және тұздай ащы екен.

“What a queer planet!” he thought. “It is altogether dry, and altogether pointed, and altogether harsh and forbidding.

Ал адамдары босла тапқырлық дегеннен жұрдай, айтқаныңды ғана қайталайды екен… Менің планетамдағы гүлім үнемі бірінші болып сөйлейтін…»

And the people have no imagination. They repeat whatever one says to them… On my planet I had a flower; she always was the first to speak…”

XX

ХX

Кішкентай ханзада құмды басып, құз-жартастарды асып, қарды кешіп ұзақ жүргеннен кейін ақыры жолға тап болды. Ал жолдардың бәрі адамдардың ортасына алып келеді ғой.

ce at last came upon a road. And all roads lead to the abodes of men.

— Қайырлы күн! — деді ол.

“Good morning,” he said.

Бір раушан гүлдер жайқалып тұрған бақ еді.

He was standing before a garden, all a-bloom with roses.

— Қайырлы күн! — десті раушан гүлдері.

“Good morning,” said the roses.

Кішкентай ханзада оларға анықтап қарады. Бұлардың бәрі оның гүлінен аумайды екен.

The little prince gazed at them. They all looked like his flower.

— Сендер кімсіңдер? — деп сұрады ол қайран қала.

“Who are you?” he demanded, thunderstruck.

— Біз раушан гүлдеріміз.

“We are roses,” the roses said.

— Ә, солай ма?! — деді Кішкентай ханзада…

Сөйтті де, ол өзін өте бақытсыз сезініп кетті. Оның гүлі бүкіл әлемде мен сияқты жоқ деуші еді. Ал мінеки, бір бақтың ішінде сол сияқтылардың бес мың шақтысы өсіп тұр.

And he was overcome with sadness. His flower had told him that she was the only one of her kind in all the universe. And here were five thousand of them, all alike, in one single garden!

«Мұны көретін болса, — деп ойлады ол, — гүлімнің әбден көңілі күйзеліп қалатын еді… ол күлкіге қалмас үшін қатты-қатты жөтеліп қойып, өмірі үзіліп бара жатқандай кеіпке түсетін еді. Ал мен болсам, оны емдегенсуіме тура келер еді, әйтпесе мені де кінәлі сезіндіру үшін шынымен үзіліп кетіп жүрсе…»

“She would be very much annoyed,” he said to himself, “if she should see that… She would cough most dreadfully, and she would pretend that she was dying, to avoid being laughed at. And I should be obliged to pretend that I was nursing her back to life — for if I did not do that, to humble myself also, she would really allow herself to die…”

Сосын ол тағы да ішінен былай деп ойлады: «Әлемде жоқ гүл менде ғана бар деп өзімді бай сезініп жүрсем, оным қарапайым раушан гүл ғана болып шықты. Осы гүл мен менің тіземнен ғана келетін үш жанартауым, оның біреуі ендігі сөнген де болар, менен даңқты ханзада жасамас…»

Then he went on with his reflections: “I thought that I was rich, with a flower that was unique in all the world; and all I had was a common rose. A common rose, and three volcanoes that come up to my knees — and one of them perhaps extinct forever… That doesn’t make me a very great prince…”

Ол шөптің үстіне жата кетіп, жылап жіберді.

And he lay down in the grass and cried.

XXI

XXI

Сол арада түлкі пайда болды.

It was then that the fox appeared.

— Сәлеметсің бе! — деді түлкі.

“Good morning,” said the fox.

— Сәлеметсің бе! — деп әдеппен жауап қатты Кішкентай ханзада. Жан-жағына қара еді, ешкім көзіне ілінбеді.

“Good morning,” the little prince responded politely, although when he turned around he saw nothing.

— Мен мұндамын! — деген дауыс алма ағашының астынан шықты.

“I am right here,” the voice said, “under the apple tree.”

— Сен кімсің? — деді Кішкентай ханзада. Қандай сұлу едің!

“Who are you?” asked the little prince, and added, “You are very pretty to look at.”

— Мен түлкі боламын, — деді түлкі.

“I am a fox,” the fox said.

— Кел екеуміз ойнайық, — деп оған ұсыныс жасады Кішкентай ханзада. Мен әбден көңілсіз тұр едім.

“Come and play with me,” proposed the little prince. “I am so unhappy.”

— Мен сенімен ойнай алмаймын, — деді түлкі. — Қолға үйретілген түлкі емеспін.

“I cannot play with you,” the fox said. “I am not tamed.”

— Ә, кешір онда, — деді Кішкентай ханзада.

“Ah! Please excuse me,” said the little prince.