— Егер мен қолбасшыға бір гүлден екінші гүлге көбелекше ұш немесе қайғылы шығарма жаз, болмаса теңіз шағаласына айнал дер бұйрық берсем, ал қолбасшы бұйрығымды орындамаса, кім айыпты болар еді, мен бе, әлде ол ма?

“If I ordered a general to fly from one flower to another like a butterfly, or to write a tragic drama, or to change himself into a sea bird, and if the general did not carry out the order that he had received, which one of us would be in the wrong?” the king demanded. “The general, or myself?”

— Сіз болар едіңіз, — деді Кішкентай ханзада табанды түрде.

“You,” said the little prince firmly.

— Дұрыс. Әркімнен қолынан келетінін талап ету керек, — деп сөзін сабақтады патша. — Билікті ең алдымен ақылға жеңдіру керек. Егер сен халқыңа теңізге өздеріңді тастаңдар десең, олар көтеріліске шығады. Мен бағынушылықты талап ете аламын, өйткені менің әмірм ақылға сиярлық.

“Exactly. One must require from each one the duty which each one can perform,” the king went on. “Accepted authority rests first of all on reason. If you ordered your people to go and throw themselves into the sea, they would rise up in revolution. I have the right to require obedience because my orders are reasonable.”

— Сонда күнді ұяясына қондыру жайы не болып кетті? — деп ескертті Кішкентай ханзада. — Ол қойған сұрағына жауап алмай тынышталмайтын.

“Then my sunset?” the little prince reminded him: for he never forgot a question once he had asked it.

— Күннің батуын сен көресің. Мен оны талап етемін. Алайда, менің ел басқару ғылымыма сәйкес қолайлы жағдайдың тууын күте тұру керек.

“You shall have your sunset. I shall command it. But, according to my science of government, I shall wait until conditions are favorable.”

— Ол қашан туар екен? — деп Кішкентай ханзада оны білуге асықты.

“When will that be?” inquired the little prince.

— Ім, ім! — деп патша қалың күнтізбесін ақтара бастады. — Ім, ім! Бқұл болады, сағат…, бұл кешкі сағат жетіден қырық минут кеткенде болады. Сен сонда менің айтқанымның қалай бұлжымай орындалғанына көзің жетеді.

“Hum! Hum!” replied the king; and before saying anything else he consulted a bulky almanac. “Hum! Hum! That will be about — about — that will be this evening about twenty minutes to eight. And you will see how well I am obeyed!”

Кішкентай ханзада есінеп қойды. Ол өз планетасындағы күннің батуын өткізіп алғанына өкінді. Енді ол аздап зеріге бастады:

The little prince yawned. He was regretting his lost sunset. And then, too, he was already beginning to be a little bored.

— Менің бұл жерде басқа істер ісім жоқ, — деді ол патшаға. Кетер уақытым болды.

“I have nothing more to do here,” he said to the king. “So I shall set out on my way again.”

— Кетпе, — деді патша бағынышты адам тапқанына масаттанып. — Мен сені министр етіп тағайындаймын!

“Do not go,” said the king, who was very proud of having a subject. “Do not go. I will make you a Minister!”

— Ненің минстрі?

“Minister of what?”

— Заң министрі!

“Minster of — of Justice!”

— Мұнда соттайтын ешкім жоқ қой!

“But there is nobody here to judge!”

— Кім біледі, — деді патша оған, — мен әлі қол астымдағы жердерді аралап көрген жоқпын. Мен тым кәрімін, күйме қоятын жер жетіспейді, ал жаяу жүру шаршатады.

“We do not know that,” the king said to him. “I have not yet made a complete tour of my kingdom. I am very old. There is no room here for a carriage. And it tires me to walk.”

— О! Мен қарап көрдім, — деді, планетаның басқа бетіне тағы бір көз салуға еңкейген Кішкентай ханзада. — Ол жақта да ешкім жоқ…

“Oh, but I have looked already!” said the little prince, turning around to give one more glance to the other side of the planet. On that side, as on this, there was nobody at all…

— Онда сен өзіңді-өзің соттайсың, — деп жауап берді патша. — Бұл өте қиын нәрсе. Өзгені соттағанна гөрі өзіңді соттау қиынырақ. Егер сен өзіңді дұрыстап соттай білсең, онда сенің нағыз даныщпан болғаның.

“Then you shall judge yourself,” the king answered. “that is the most difficult thing of all. It is much more difficult to judge oneself than to judge others. If you succeed in judging yourself rightly, then you are indeed a man of true wisdom.”

— Мен өзіме-өзім қайда болсам да баға бере аламын. Ол үшін мұнда тұрып қажеті жоқ, — деді Кішкентай ханзада.

“Yes,” said the little prince, “but I can judge myself anywhere. I do not need to live on this planet.”

— Ім, ім! — деді патша, менің планетамның бір бұрышында кәрі атжалман бар сияқты. Түнде тықырын естимін. Сен сол атжалманды соттауыңа болатын еді. Оны кей-кездері өлім жазасына кесіп отырар едіің. Осылайша оның өмірі сенің қолыңда болады. Алайда сен оны үнемдеу үшін, әр уақытта кешіріп отыратын едің. Ол біреу-ақ қой.

“Hum! Hum!” said the king. “I have good reason to believe that somewhere on my planet there is an old rat. I hear him at night. You can judge this old rat. From time to time you will condemn him to death. Thus his life will depend on your justice. But you will pardon him on each occasion; for he must be treated thriftily. He is the only one we have.”

— Мен өлім жазасына кесуді ұнатпаймын, — деді кішкентай ханзада. — Оның үстіне, кететін уақытым болды.

“I,” replied the little prince, “do not like to condemn anyone to death. And now I think I will go on my way.”

— Жоқ, — деді патша.

“No,” said the king.

Бірақ та Кішкентай ханзада сапарға дайындалып болған соң кәрі патшаның көңілін қалдырғысы келмеендіктен былай деді:

But the little prince, having now completed his preparations for departure, had no wish to grieve the old monarch.

— Егер ұлы мәртебелі тақсыр өз бұйрықтары әр кез бұлжымай орындалғанын қаласа, маған ақылға сиярлықтай әмір берер еді. Мәселен, ол маған бір мезет те кідірмей жолға шығуға бұйыруына юолар еді. Меніңше қолайлы жағдай туып тұрған сияқты…

“If Your Majesty wishes to be promptly obeyed,” he said, “he should be able to give me a reasonable order. He should be able, for example, to order me to be gone by the end of one minute. It seems to me that conditions are favorable…”

Патша үн қатпағандықтан, Кішкентай ханзада біраз кідіріп қалды да, сосын бір күрсініп қойып, жолға аттанып кетті.

As the king made no answer, the little prince hesitated a moment. Then, with a sigh, he took his leave.

— Мен сені елші қылып тағайындаймын, — деп патша артынан асығыс айқайлап жіберді.

“I make you my Ambassador,” the king called out, hastily.

Оның түрі қарсылық атаулыға төзбестей еді.

He had a magnificent air of authority.

«Үлкендер осы қызық халық» деп ойлады Кішкентай хзанзада.

“The grown-ups are very strange,” the little prince said to himself, as he continued on his journey.

XI

XI

Екінші планетада атаққұмар адам тұратын.

The second planet was inhabited by a conceited man.

— Ә! Міне, қызықтаушы адам да келді! — деп, Кішкентай ханзаданы алыстан көре салысымен айқай салды атаққұмар.

“Ah! Ah! I am about to receive a visit from an admirer!” he exclaimed from afar, when he first saw the little prince coming.

Атаққұмар адам өзге жұрттың бәрі өздеріне сүйсіне қарайды деп ойлайды.

For, to conceited men, all other men are admirers.

— Қайырлы күн! — деді Кішкентай ханзада. — Қалпағыңыз қызық екен.

“Good morning,” said the little prince. “That is a queer hat you are wearing.”

— Бұл сәлем беру үшін, — деп жауап қатты атаққұмар. — Жұрт мені құттықтап, қол шапалақтағанда, мен иіліп ізет көрсетуім керек. Өкінішке орай, бұл жерден ешкім өтпейді.

“It is a hat for salutes,” the conceited man replied. “It is to raise in salute when people acclaim me. Unfortunately, nobody at all ever passes this way.”

— Солай ма? — деді ештеңені түсінбесе де Кішкентай ханзада.

“Yes?” said the little prince, who did not understand what the conceited man was talking about.

— Бір қолыңды екінші қолыңа соқ, — деп ақыл берді атаққұмар.

“Clap your hands, one against the other,” the conceited man now directed him.

Кішкентай ханзада қолдарын бір-біріне соғып, шапалақтады. Атаққұмар қалпағын көтеріңкіреп, қарапйым ғана бас иіп сәлем берді.

The little prince clapped his hands. The conceited man raised his hat in a modest salute.

«Бұл патшаға қарағанда көңілдірек екен» деп ойлады Кішкентай ханзада Сөйтіп ол қайтадан қол шапалақтай бастады. Атаққұмар болса, қалпағын көтеріңкіреп, тағы да иілді.

“This is more entertaining than the visit to the king,” the little prince said to himself. And he began again to clap his hands, one against the other. The conceited man again raised his hat in salute.

Осындай қимылдармен өткен бес минуттан соң Кішкентай ханзада ойынның бірқалыптылығынан жалығып кетті де:

After five minutes of this exercise the little prince grew tired of the game’s monotony.

— Ал қалпақ жерге құлауы үшін не істеу керек? — деп сұрады.

“And what should one do to make the hat come down?” he asked.

Бірақ атаққұмар оның айтқанын естімеді. Атаққұмарлар мақтау сөзден басқаға құлақ аспайды.

But the conceited man did not hear him. Conceited people never hear anything but praise.

— Сен маған шынымен-ақ қатты сүйсіне қарайсың ба? — деп сұрады ол Кішкентай ханзададан.

“Do you really admire me very much?” he demanded of the little prince.

— Сүйсіне қарау деген нені білдіреді?

“What does that mean — ‘admire’?”

— Сүйсіне қарау деген менің планетамдағы ең әдемі, бәрінен сәнді киінген және ең ақылды адам екенімді мойындағанды білдіреді.

“To admire means that you regard me as the handsomest, the best-dressed, the richest, and the most intelligent man on this planet.”

— Сен планетаңда жалғыз емессің бе?

“But you are the only man on your planet!”

— Көңілімді қалдырмашы. Сонда да маған сүйсіне салшы!

“Do me this kindness. Admire me just the same.”

— Мен сүйсініп тұрмын, — деді Кішкентай ханзада иығын қусырып, — бірақ бұл сені не үшін қызықтырады?

“I admire you,” said the little prince, shrugging his shoulders slightly, “but what is there in that to interest you so much?”

Сөйтті де, Кішкентай ханзада кетіп қалды.

And the little prince went away.

Сапарын жалғастыра түсіп, «Үлкендер шынымен де түсініксіз жандар» деп ойлады ол жай ғана.

“The grown-ups are certainly very odd,” he said to himself, as he continued on his journey.

XII

ХII

Келесі планетада маскүнем тұратын. Кішкентай ханзада бұл жерде көп тұрақтамаса да зор уайымға салынды:

The next planet was inhabited by a tippler. This was a very short visit, but it plunged the little prince into deep dejection.

— Сен не істеп отырсың? — деп сұрады ол маскүнемнен. Ол келгенде маскүнем бір үймек боп бос бөтелкелер мен тағы бір топ толы бөтелкелердің алдында үнсіз отыр екен.

“What are you doing there?” he said to the tippler, whom he found settled down in silence before a collection of empty bottles and also a collection of full bottles.

— Ішіп отырмын, — деп жауап берді маскүнем мұңды түрмен.

“I am drinking,” replied the tippler, with a lugubrious air.

— Не үшін ішесің? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

“Why are you drinking?” demanded the little prince.

— Ұмыту үшін.

“So that I may forget,” replied the tippler.

— Нені ұмыту үшін? — деді оны аяп кеткен Кішкентай ханзада.

“Forget what?” inquired the little prince, who already was sorry for him.

— Ұялатынымды ұмыту үшін, — деп, басын салбырата шынын айтты маскүнем.

“Forget that I am ashamed,” the tippler confessed, hanging his head.

— Неден ұяласың? — деп сұрады, оған қол ұшын бергісі келіп кеткен Кішкентай ханзада.

“Ashamed of what?” insisted the little prince, who wanted to help him.

— Ішкеннен ұяламын! — деп маскүнем сөзін аяқтады да, үнсіздікке біржолата батып кетті.

“Ashamed of drinking!” The tippler brought his speech to an end, and shut himself up in an impregnable silence.

Не айтарын білмей абдырап қалған Кішкентай ханзада әрі қарай жол тартты.

And the little prince went away, puzzled.

Жол бойы ол: «Үлкен кісілер шынында да өте таңғаларлақ жандар» деп ойлады ішінен.

“The grown-ups are certainly very, very odd,” he said to himself, as he continued on his journey.

XIII

XIII

Төртінші планета іскер адамдікі болатын. Бұл адам мұрынан шаншылып, қолы тимей жатқаны соншалық, Кішкентай ханзада келгенде басын да көтермеді.

The fourth planet belonged to a businessman. This man was so much occupied that he did not even raise his head at the little prince’s arrival.

— Сәлеметсіз бе! — деді бұл. — Сіздің шылымыңыз сөніп қалыпты.

“Good morning,” the little prince said to him. “Your cigarette has gone out.”

— Үшке екіні қосса, болады бес. Беске жетіні қосса — он екі.Он екіге үш — он бес. Қайырлы күн! Он беске жетіні — жиырма екі. Жиырма екіге алты — жиырма сегіз. Оны жағатын уақыт жоқ. Жиырма алтыға бес — отыз бір. Уһ! Сонымен болады бес жүз миллион алты жүз жиырма екі мың жеті жүз отыз бір.

“Three and two make five. Five and seven make twelve. Twelve and three make fifteen. Good morning. Fifteen and seven make twenty-two. Twenty-two and six make twenty-eight. I haven’t time to light it again. Twenty-six and five make thirty-one. Phew! Then that makes five-hundred-and-one million, six-hundred-twenty-two-thousand, seven-hundred-thirty-one.”

— Ненің бес жүз миллионы?

“Five hundred million what?” asked the little prince.

— Ә, сен әлі осында ма едің? Бес жүз миллион… не екенін… ұмытып қалдым… Менің қыруар жұмысым бар! Мен байсалды адаммын. Бос мылжыңмен айналысуға уақытым жоқ! Екіге бесті қоссақ — жеті…

“Eh? Are you still there? Five-hundred-and-one million — I can’t stop… I have so much to do! I am concerned with matters of consequence. I don’t amuse myself with balderdash. Two and five make seven…”

— Бес жүз миллионыңыз не? — деп қойған сұрағын өмірінде жауап алмайынша тынбайтын Кішкентай ханзада қайталап сұрады.

“Five-hundred-and-one million what?” repeated the little prince, who never in his life had let go of a question once he had asked it.

Іскер адам басын көтеріп:

The businessman raised his head.

— Осы планетада елу төрт жыл өмір сүргелі бері мені үш рет қана мазалаған. Бірінші рет, бұдан жиырма екі жыл бұрын, қайдан түскені бір құдайға ғана белгілі көктем қоңызы еді. Ол ызыңдап құлақтың құртын жегендіктен, мен есеп-қисабымда төрт қате жібердім.

“During the fifty-four years that I have inhabited this planet, I have been disturbed only three times. The first time was twenty-two years ago, when some giddy goose fell from goodness knows where. He made the most frightful noise that resounded all over the place, and I made four mistakes in my addition.

Екінші рет, бұдан он бір жыл бұрын, сүйегім қақсап ауырғанының кесірі тіиді. Маған жаттығу жетіспейді. Сейіл құруға уақытым жоқ. Мен жеңілтек мінезді адам емеспін. Үшінші рет… мінеки! Сонымен, бес жүз миллион деп жатқанмын…

The second time, eleven years ago, I was disturbed by an attack of rheumatism. I don’t get enough exercise. I have no time for loafing. The third time — well, this is it! I was saying, then, five-hundred-and-one millions — ”

— Ненің миллионы?

“Millions of what?”

Іскер адам оның тынышытық бермесін ұқты да:

The businessman suddenly realized that there was no hope of being left in peace until he answered this question.

— Кей кезде аспанда көрінетін миллиондаған майда заттар, — деді.

“Millions of those little objects,” he said, “which one sometimes sees in the sky.”

— Шыбындар ма?

“Flies?”

— Е, жоқ, майда жылтырақ нәрселер.

“Oh, no. Little glittering objects.”

— Бал арасы ма?

“Bees?”

— Жоқ, ол емес. Жалқауларды қиялға батыратын кішкентай алтын түстес нәрселер. Мен болсам жалқау емеспін! Меніңі қиялдауға уақытым жоқ.

“Oh, no. Little golden objects that set lazy men to idle dreaming. As for me, I am concerned with matters of consequence. There is no time for idle dreaming in my life.”

— Е, жұлдыздар ма?

“Ah! You mean the stars?”

— Тура солай. Жұлдыздар.

“Yes, that’s it. The stars.”

— Бес жүз миллион жұлдызды не қыласың?

“And what do you do with five-hundred millions of stars?”

— Бес жүз миллион алты жүз жиырма екі мың жеті жүз отыз бір. Мен байсалды жанмын., дәлдікті ұнатамын.

“Five-hundred-and-one million, six-hundred-twenty-two thousand, seven-hundred-thirty-one. I am concerned with matters of consequence: I am accurate.”

Осы жұлдыздармен не істемекшісің?

“And what do you do with these stars?”

— Не істеиекшімін?

“What do I do with them?”

— Иә.

“Yes.”

— Ештеңе. Мен оларды иемденемін.

“Nothing. I own them.”

— Сен жұлдыздарды иемденесің бе?

“You own the stars?”

— Иә.

“Yes.”

— Мен бір патшаға жолығып едім, ол…

“But I have already seen a king who — ”

— Патшалар иемденбейді. Олар патшалық құрады. Бұл істің мәні басқа.

“Kings do not own, they reign over. It is a very different matter.”

— Ал саған жұлдыздарды иемденудің не керегі бар?

“And what good does it do you to own the stars?”

— Бай болу үшін керек.

“It does me the good of making me rich.”

— Бай болған не үшін керек?

“And what good does it do you to be rich?”

— Басқа біреу тауып алған жұлдыздарды сатып алу үшін.

“It makes it possible for me to buy more stars, if any are discovered.”

«Мынау өзі менің маскүнемім сияқты байыптайды екен» деп ойлады Кішкентай ханзада.

“This man,” the little prince said to himself, “reasons a little like my poor tippler…”

Сосын ол тағы да сұрақтар қойды:

Nevertheless, he still had some more questions.

— Жұлдызды қалайша иемденуге болады?

“How is it possible for one to own the stars?”

— Олар кімдікі? — деп күңк етті іскер.

“To whom do they belong?” the businessman retorted, peevishly.

— Білмйемін, ешкімдікі емес.

“I don’t know. To nobody.”