— Значыць, яны мае, раз я першы дадумаўся да гэтага!

— Демек, менікі болғаны. Өйткені, ол туралы бірінщі маған ой келген.

— I гэтага дастаткова?

— Осы жеткілікті ме?

— Ну безумоўна! Калi ты знойдзеш дыямант, якi нiкому не належыць, ён твой. Калi ты знойдзеш востраў, якi нiкому не належыць, ён твой. Калi ў цябе першага ўзнiкла iдэя, ты бярэш на яе патэнт: яна твая.

— Әрине. Сен иесі жоқ алмас тас тапсаң, оны меншіктенесің ғой. Егер сен иесіз арал тауып алсаң, ол сенің меншігің болады. Саған жаңа ой бірінші келсе, сен оның иесі болаың. Ал мен болсам, жұлдыздапды иемденемін, өйткені бұған дейін жұлдыздарды меншіктеу егкімнің ойына кіріп-шықпаған.

— I то праўда, — згадзiўся Маленькi прынц. — I што ты з iмi робiш?

— Ол рас, — деп қостады Кішкентай ханзада. — Сосын не қыласың?

— Проста распараджаюся iмi. Лiчу i пералiчваю, — адказаў дзялок. — Цяжкая работа. Але я чалавек сур’ёзны.

— Мен оларды басқарамын. Оларды қайта-қайта санаймын, — деді іскер адам. Бұл ұиын нәрсе. Бірақ мен ұлағатты кісімін!

Маленькi прынц усё яшчэ не быў задаволены.

Кішкентай ханзада бұған да қанағаттанбады.

— Калi ў мяне ёсць шалiк, я магу закруцiць яго на шыю i ўзяць з сабой. Калi ў мяне ёсць кветка, я магу сарваць яе i ўзяць з сабой. А ты ж не можаш пазбiраць зоркi!

— Егер менде орамал болса, оны мен мойныма орап және өзіммен бәрге алып кете аламын. Егер менің гүлім болса, оны жұлып алып кете аламын. Бірақ сен жұлдыздарды жинап алып кете ламайсың ғой!

— Не, але я магу пакласцi iх у банк.

— Жоқ, бірақ мен оларды банкке салып қоя аламын.

— Як гэта?

— Ол не дегенді білдіреді?

— А так: пiшу на паперчыне, колькi ў мяне зорак. Потым кладу гэтую паперчыну ў шафу i замыкаю яе на ключ.

— Ол дегеніміз былай: мен жұлдыздардың санын бір шумақ қағаөзға жазамын. Сосын ол қағазды тартпаға саламын да, кілтпен құлыптап қоямын.

— I ўсё?

— Сол-ақ па?

— Гэтага дастаткова!

— Соның өз де жеткілікті.

«Займальна, — падумаў Маленькi прынц. — I досыць паэтычна. Але не так ужо гэта i сур’ёзна».

«Қызық екен, — деп ойлады Кішкентай ханзада. — Тіпті әдемі жырдай. Бірақ айтуға тұрарлық нәрсе емес».

Што сур’ёзна, а што не сур’ёзна — Маленькi прынц разумеў па-свойму, зусiм не так, як дарослыя.

Кішкентай ханзаданың көңіл қоюға тұрарлықтай нәрселер туралы ойы ересек адамдардың ойынан мүлдем басқаша болатын.

— У мяне ёсць кветка, — сказаў ён. — I я штодня палiваю яе. У мяне ёсць тры вулканы, i я штодня чышчу iх. Чышчу нават той, якi даўно патух. Да прыгоды не тры годы! Гэта карысна маiм вулканам, гэта карысна маёй кветцы, каб я валодаў iмi. А якая карысць ад цябе зоркам?..

— Меніңше, — деді ол тағы да, менің күн сайын суарып тұратын гүлім бар. Менің меншгімде апта сайын мұржасын тазалап тұратын үш жанартауым бар. Сөніп қалғанын да тазалаймын. «Сақтықта корлық жоқ» деген. Менің иемденуім жанартауларым үшін де, гүлдерім үшін де пайдалы. Ал жұлдыздарға сенен түсер пайда жоқ.

Дзялок разявiў рот, але не знайшоў, што адказаць, i Маленькi прынц пайшоў далей.

Іскер адам аузын ашып еді, бірақ аузына сөз түспеді. Кішкентай ханзада болса бірден жолға аттанып кетті.

«Дарослыя сапраўды проста звышнезвычайныя людзi», — падумаў ён дарогаю.

«Үлкендер шынында да ғажап жандар» деп ойлады ол жол бойы.

РАЗДЗЕЛ ХIV

XIV

Пятая планета была надзвычай цiкавая. Яна аказалася найменшай з усiх. Там хапала месца толькi для вулiчнага лiхтара i лiхтаршчыка.

Бесінші планета өте қызғылықты еді. Бұл бәрінің ішіндегі ең кішкенесі болатын. Оның үстінде тек көше шамы мен шам жағатын шырақшы ғана сиятын орын бар.

Маленькi прынц нiяк не мог дацямiць, навошта патрэбен быў у небе, на бязлюднай, пустой планеце, вулiчны лiхтар i лiхтаршчык. Аднак ён падумаў:

Аспанның бір бұрышында орналасқан не бір үйлері, не бір тұрғындары жоқ планетаға көше шамы мен шырақшы не үшін керек екені Кішкентай ханзаданың миына симай-ақ қойды. Дегенмен ол ішінен былай деп ойлады:

«Можа, гэты чалавек не ў сваiм розуме? I ўсё ж ён не такi дурны, як кароль, славалюб, дзялок i п’янiца. У яго рабоце ёсць хоць нейкi сэнс. Калi ён запальвае свой лiхтар — дык нiбыта нараджаецца яшчэ адна зорка цi кветка. Калi гасiць яго — дык нiбы зорка цi кветка засынаюць. Цудоўны занятак. Гэта сапраўды карысна, таму што прыгожа».

«Мүмкін бұл адам сандырақтайтын шығар. Әйтсе де, оның патшаға, атаққұмарға, әлде іскер адам мен маскүнемге ұарағанда дені дұрыстау сияқты. Қалай болғанда да, мұның жұмысының мәні бар. Ол өзінің шамын жаққан шақта бір жаңа жұлдыз туғандай немесе гүл шешек атқандай әсер етеді. Ал шырағын өшіргенде, сол гүл немесе жұлдыз ұйқыға кеткендей болады. Тамаша жұмыс. Бұл шын мәнінде пайдалы іс, себебі бұл — әдемі».

Прынц ступiў на планету i з павагай павiтаўся з лiхтаршчыкам.

Кішкентай ханзада планетаға жақындаған кезде шырақшыға құрметпен иіліп сәлем береді:

— Дзень добры. Навошта ты зараз патушыў свой лiхтар?

— Қайырлы күн! Шырағыңды неге өшірдің?

— Такi ўгавор, — адказаў лiхтаршчык. — Добры дзень.

— Нұсқау солай, — деп жауап берді шырақшы. — Қайырлы күн!

— Якi ўгавор?

— Нұсқау деген не?

— Патушыць лiхтар. Добры вечар.

— Шырақты өшіру жайлы құсқау. Кеш жарық!

I ён запалiў яго.

Сөйтіп ол шырағын қайта жақты.

— Тады навошта ж ты зноў запалiў яго?

— Оны неге қайтадан жақтың?

— Такi ўгавор, — адказаў лiхтаршчык.

— Нұсқау солай, — деп жауап берді шырақшы.

— Нiчога не разумею, — пацiснуў плячыма Маленькi прынц.

— Түсінсем бүйырмасын, — деді Кішкентай ханзада.

— А тут i разумець няма чаго, — сказаў лiхтаршчык, — угавор ёсць угавор. Добры дзень.

— Түсінетін ешнәрсесі жоқ, — деді шырақшы. Нұсқау дегеніміз — Нұсқау. Қайырлы күн!

I патушыў лiхтар.

Ол шырағын қайта сөндірді.

Потым выцер успацелы лоб чырвонай клятчастай насоўкай i сказаў:

Сосын қызыл төрт бұрыштар бар бет орамалымен маңдайын сүртті.

— Цяжкае ў мяне рамяство. Колiсь гэта было разумна. Уранку я тушыў свой лiхтар, а ўвечары запальваў. I рэштка дня заставалася ў мяне, каб адпачыць, а рэштка ночы — каб выспацца…

— Менің кәсібім сұмдық ауыр. Бұрындары уақытымен болушы еді. Таңертең сөндіріп, кешке жағатынмын. Одан қалған уақытында: күндіз дем алып, түнде ұйықташы едім…

— А што, з тае пары ўгавор змянiўся?

— Сонда, одан кейін, нұсқау өзгеріп кетті ме?

— Угавор якраз i не змянiўся, — уздыхнуў лiхтаршчык. — У гэтым уся бяда. Планета з году ў год абарочваецца ўсё хутчэй, а ўгавор застаецца нязменным!

— Нұсқау өзгерген жоқ—ау, — деді шырақшы. — Пәленің бәрі осында емес пе! Планета жылдан жылға жылдамырақ айналатын болып барады, ал нұсқау өзгермеді.

— Ну i?.. — цiкавiўся Маленькi прынц.

— Сонымен? — деді Кішкентай ханзада.

— Ну i цяпер, калi яна робiць адзiн абарот за хвiлiну, у мяне не стала нi секунды пярэдыху. Штохвiлiны то запальвай, то гасi!

— Сонымен енді ол минутына бір айналып шығады. Менің бір секнуд та тыныс алуға уақытым жоқ. Әр минут сайын жағып, қайт сөндіремін!

— От смешна! Днi доўжацца ўсяго хвiлiну!

— Міне, қызық! Сенің бір күнің бір-ақ минутқа созылғаны ғой!

— I зусiм не смешна, — запярэчыў лiхтаршчык. — Мы ўжо цэлы месяц размаўляем з табой.

— Қызық түгі де жоқ, — деді шырақшы. — Екеміздің әңгімелесіп тұрғанымызға бір айдың жүзі болды.

— Месяц?!

— Бір ай?!

— Канечне. Трыццаць хвiлiн. Трыццаць дзён! Добры вечар!

— Иә, отыз минут. Отыз күн! Қайырлы кеш!

I ён зноў запалiў лiхтар.

Ол шырағын қайта жақты.

Маленькi прынц з любоўю глядзеў на лiхтаршчыка, якi быў так шчыра верны ўгавору.

Кішкентай ханзада одан көз алмай тұрып, нұсқауына осыншама адал шырақшыны жақсы көріп кетті.

На памяць прыйшло, як ён калiсьцi перастаўляў з месца на месца крэсла, каб лiшнi раз паглядзець на захад сонца… I яму захацелася памагчы сябру.

Оның есіне күннің батуын тамашалау үшін өзінің орындығын жылжытып күнді қуалап жүретін кездері түсіп кетті. Ол досына көмектескісі келді:

— Паслухай… я ведаю, як ты можаш адпачыць, калi захочаш…

— Сен білесің бе? Мен сені қалаған кезіңде демалдырудың тәсілін білемін…

— Я ўжо даўно, хачу, — сказаў лiхтаршчык.

— Мен үнемі демалғым келеді, — деді шырақшы.

Можна ж быць i верным слову i адначасова лянiўцам.

Адам жұмысына адал, сонымен қатар жалқау да бола алмайды ғой.

Маленькi прынц гаварыў далей:
— Твая планета настолькi маленькая, што ты трыма крокамi абыдзеш яе ўсю. I табе проста трэба iсцi з такой хуткасцю, каб увесь час быць на сонцы. Захочацца адпачыць — дык ты iдзi, iдзi… I дзень будзе працягвацца столькi, колькi захочаш.

Кішкентай ханзада сөзін былай деп сабақтады:
— Сенің планетаңның кішкентайлығы сонша, үш қадам аттасаң болғаны оны түгел айналып шығасың. Әрдайым, күннің көзінде қалу үшін, сен асықпай жүріп отырсаң болғаны.тыныстап алғың келгенде, сен жүре бер… сонда күн қалағаныңша шығып тұра береді.

— Ну, ад гэтага мне толку мала, — сказаў лiхтаршчык. — Больш за ўсё на свеце я люблю спаць.

— Бұдан келіп-кетер пайда шамалы екен, — деді шырақшы. — Менің өмірде ең жақсы көретінім — ұйықтау.

— Тады дрэнна, — цяжка ўздыхнуў Маленькi прынц.

— Амал нешік, жолың болмады, — деді Кішкентай ханзада.

— Дрэнна, — згадзiўся лiхтаршчык. — Добры дзень.

— Амал жоқ, — деді шырақшы. — Қайырлы күн!

I патушыў лiхтар.

Сөйтті де шырағын сөндірді.

«Гэтым чалавекам, — ужо зноў у дарозе падумаў Маленькi прынц, — гэтым чалавекам пагарджалi б усе астатнiя: i кароль, i славалюб, i п’янiца, i дзялок. А па-мойму, ён адзiны з iх усiх, хто не смешны. Мабыць таму, што думае не толькi пра сябе».

«Бұл адам, — деп ойлады Кішкентай ханзада сапарын жалғастыра түсіп, — бұл адамбасқаларына: патшаға, атаққұмарға, маскүнемге, іскер адамға жек көрінішті олар еді. Дегемен, маған күлкілі емес. Жібі түзу жалғыз осы сияқты көрінді. Мүмкін, мұның себебі оның тек өз қара басын ғана ойламай, өзге нәрсемен айналысатындығы болар».

Ён з жалем уздыхнуў i падумаў яшчэ:

Ол өкініштен күрсінді де, ойын былай деп жаоғастырды:

«Бадай, адзiны чалавек, з кiм я мог бы пасябраваць. Але яго планета сапраўды надта маленькая. На двух не хопiць месца».

«Жалғыз осы ғана достасуыма жарайтын адам екен. Алайда, оның планетасы шынында тым кішкентай. Екі адам сыятын орын жоқ…»

Маленькi прынц нават сабе не асмелiўся прызнацца, што яму шкада было пакiдаць гэтую блаславёную планету больш за ўсё з-за тысячы чатырохсот сарака захадаў сонца!

Шынында Кішкентай ханзаданың мойындауға батпаған нәрсесі — күн жиырма төрт сағат ішінде бір мың төрт жүз қырық рет бататын осы бір құдай жарылқаған планетаны қимайтындығы!

РАЗДЗЕЛ ХV

XV

Шостая планета была ў дзесяць разоў большая за папярэднюю. На ёй жыў дзядуля, якi пiсаў таўшчэзныя кнiгi.

Алтыншы планета одан он есе үлкен планета еді. Мұнда қалың кітаптар жазатын қарт кісі тұратын. Кішкентай ханзаданы көре салысымен ол:

— Эге! А вось i падарожнiк! — узрадаваўся ён, калi заўважыў Маленькага прынца.

— Мінеки, зерттеушінің дәл өзі келді! — деп айқайлап жіберді.

Маленькi прынц сёў на стол, каб аддыхацца. Ён ужо так здарожыўся!

Кішкентай ханзада ентігін басу үшін орындыққа отыра кетті. Қаншама жолдарды басынан өткерді десеңші!

— Адкуль ты? — спытаў яго дзядуля.

— Қай жақтан келе жатырсың? — деп сұрады одан қарт кісі.

— Што гэта за кнiга, такая тоўстая? — пацiкавiўся Маленькi прынц. — Што вы тут робiце?

— Мынау не қылған қалың кітап? — деді Кішкентай ханзада. — Сіз мұнда немен айналысасыз?

— Я географ, — адказаў стары.

— Мен географпын, — деді қарт кісі.

— А што такое — географ?

— Георграф деген кім?

— Гэта вучоны, якi ведае, дзе знаходзяцца моры, рэкi, гарады, горы i пустынi.

— Ол — теңіздердің, өзендердің, қалалардың, таулар мен шөлдердің қайда орналасқанын білетін ғалым.

— От цiкава! — адразу ажывiўся Маленькi прынц. — Вось нарэшце сапраўдны занятак!

— Неткен қызық! — деді Кішкентай ханзада. — Мінеки, бұл — нағыз кәсіп!

I ён акiнуў вачыма планету географа. Нiколi яшчэ ён не бачыў такой велiчнай планеты.

Сосын географтың планетасын көзбен шолып шықты. Ол осыншама сәулетті планетаны бұрын-соңды көрмеген еді.

— У вас вельмi прыгожая планета. Тут ёсць акiяны?

— Сіздің планетаңыз өте әдемі екен. Мұхиттар бар ма?

— Не магу гэтага ведаць, — адказаў географ.

— Оны білмедім, — деді географ.

— Ну-у… — Маленькi прынц быў расчараваны. — А горы?

Кішкентай ханзада көңілі қалыңқырап:
— Ал таулар ше? — деп сұрады.

— Не магу гэтага ведаць, — адказаў географ.

— Оны білмеймін, — деді географ.

[Bilinguator: — А гарады, рэкі, пустыні?]

— Ал қалалар, өзендер мен шөлдер ше?

[Bilinguator: І гэтага я таксама не магу ведаць.]

— Оны да біле алмадым, — деді географ.

— Але ж вы географ!

— Сіз географ емессіз бе?!

— Правiльна, — адказаў географ, — але не падарожнiк. Мне так не хапае падарожнiкаў. Геаграфiя не займаецца падлiкам гарадоў, рэк, гор, мораў, акiянаў i пустынь.

— Дәл солай, — деді географ, — бірақ мен зерттеумен айналысатын саяхатшы емеспін. Мен зерттеушілерге зәрумін. Қалаларды, өзендерді, тауларды, теңіздерді, мұхиттар мен шөлдерді географ санамайды ғой.

Географ — надта важная асоба, географу няма часу на пагулянкi. Ён не выходзiць са свайго кабiнета i толькi прымае падарожнiкаў. Падарожнiкi расказваюць пра свае вандраваннi, а географ запiсвае пачутыя навiны. Калi якое-небудзь паведамленне выклiкае iнтарэс, географ наводзiць даведкi, цi прыстойны чалавек гэты падарожнiк.

Географ — тым маңызды адам, оның сандалып жүргені жараспас. Ол өзінің кеңсесінен шықпайды. Ол осында зерттеушілерді қабылдайды. Географ оларға сұрақ қойып, олардың көрген-білгендерін қағазға түсіреді. Ал егерде олардың ішіндегі кейбіреуінің айтқандары қызықтау көрінсе болғаны, географ сол зерттеушінің адамшылық қасиеттерін тексеріске алады.

— Гэта навошта ж?

— Оның қажеті не?

— Ды калi ж падарожнiк пачне хлусiць, то ў падручнiках геаграфii не разбяры-бяры што будзе! Або калi ён ласы да чаркi — таксама бяда.

— Зерттеуші өтірік айтса, география кітаптарына зиян келтіреді. Ішкіш зерттеуші де соның қатарына жатады.

— А чаму? — не зразумеў Маленькi прынц.

— Неге? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

— Таму што ў п’янiц дваiцца ў вачах. I дзе на самой справе адна гара, там географ адзначыць дзве.

— Өйткені маскүнемдердің көзіне бәрі қосарланып көрінеді. Сонда географ бір ғана таудың орнына екеу деп жазып қоюы мүмкін.

— Я знаёмы з адным чалавекам, — задуменна сказаў Маленькi прынц, — з яго атрымаўся б кепскi падарожнiк.

— Мен сондай біреуді танушы едім, — деді Кішкентай ханзада, — Одан жақсы зертеуші шықпас, — еді.

— Усё магчыма. Ну, а калi прыстойнасць падарожнiка не выклiкае падазрэнняў, тады правяраюць яго адкрыццё.

— Ол да мүмкін. Сонымен, зерттеушінің адамгершщілігі мықты болып шықса, онда оның ашқан жаңалығын тексеріске алады.

— Iдуць глядзець?

— Барып көре ме?

— Ну не. Гэта надта складана. Проста ад падарожнiка патрабуюцца доказы. Калi, да прыкладу, справа ходзiць пра адкрыццё якой-небудзь вялiкай гары, яму неабходна прынесцi вялiкiя камянi.

— Жоқ. Ол қиындау болады-ау. Оның орнына зерттеушіге дәлелдер келтіруін талап етеді. Мысалы, асқар тауды тапқан болса, үлкен-үлкен тастар әкелуі шарт.

Географ кенеттен көңілі жібіп:

Але ж ты, — нечакана ўсхваляваўся географ, — ты ж прыйшоў сюды здалёк! Ты ж падарожнiк! Хутчэй апiшы мне сваю планету!

— Сен ше, алыстан келдің ғой! Зерттейтін саяхатшының нағыз өзісің! Қане, өзіңнің планетаңды сипаттап бепші!

Географ разгарнуў кнiгу запiсаў, завастрыў аловак. Расказы падарожнiкаў запiсваюцца спачатку алоўкам. А потым ўжо, калi падарожнiк доказамi пацвердзiць сваё адкрыццё, тыя расказы перапiсваюць чарнiлам.

Сөйтіп географ өзінің кітабын ашып жіберіп, қарындашын ұштады. Зерттеушілердің әңгімелерін әуелі қарындашпен жазады. Оны сиямен көшіріп жазу үшін, зерттеушінің дәлелдер келтіруін күтеді.

— Ну? — падахвоцiў географ.

— Сонымен? — деп сұрады географ.

— Ды на маёй радзiме няма нiчога асаблiва цiкавага, — сказаў Маленькi прынц. — Яна зусiм маленькая. Ёсць у мяне тры вулканы. Два вулканы дзейнiчаюць, а адзiн патух. Але ж да прыгоды не тры годы.

— Менің планетамда қызықтайтын нәрсе көп емес. Ол — кішкене планета. Үш жанартауым бар. Екеуі жанып тұр, ал біреуі сөніп қалған. Бірақ, кім біледі не болатынын.

— Праўда, цi мала што можа стацца, — згадзiўся географ.

— Кім біледі не болатынын? — деп қайталады географ.

— А яшчэ ёсць у мяне кветка.

— Менде тағы гүл бар.

— Мы не запiсваем кветак, — папярэдзiў географ.

— Біз гүлдерді есепке алмаймыз, — деді географ.

— Гэта чаму ж?! Гэта ж сама прыгожае!

— Неге? Дүниедегі ең әдемі гүл!

— Таму што кветкi эфемерныя.

— Себебі гүлдер өткінші болады.

— Як гэта — эфемерныя?

— Өткінші деген нені білдіреді?

— Кнiгi па геаграфii, — важна растлумачыў географ, — сама каштоўныя кнiгi на свеце. Яны нiколi не выходзяць з моды. Амаль не здараецца, каб гара пераходзiла з месца на месца. Амаль не здараецца, каб акiян высыхаў. Мы пiшам пра вечнае.

— География кітаптары, — деді географ, — әлемдегі кітаптардың ішіндегі ең асылы. Олар ешқашан ескірмейді. Таудың орын ауыстырғаны сирек кездеседі ғой. Мұхиттың тартылып қалуы күнде кезесетін нәрсе емес. Біздер мәңгі өзгермейтін нәрселер жайында жазамыз.

— Але патухлыя вулканы могуць абудзiцца, — перапынiў Маленькi прынц. — Што такое — «эфемерны?»

— Алайда, сөнген жанартаулар ұйқысынан оянып кетуі мүмкін ғой. «Өткінші нәрсе» не дегенді білдіреді?