— Калi б я загадаў генералу, каб ён, як матылёк, пырхаў з кветкi на кветку або перакiнуўся ў марскую чайку, i калi б генерал не выканаў загаду, хто з нас быў бы вiнаваты?

— Егер мен қолбасшыға бір гүлден екінші гүлге көбелекше ұш немесе қайғылы шығарма жаз, болмаса теңіз шағаласына айнал дер бұйрық берсем, ал қолбасшы бұйрығымды орындамаса, кім айыпты болар еді, мен бе, әлде ол ма?

— Вы, ваша вялiкасць, — цвёрда адказаў Маленькi прынц.

— Сіз болар едіңіз, — деді Кішкентай ханзада табанды түрде.

— Несумненна. Трэба патрабаваць ад кожнага тое, што ён можа зрабiць, разважаў кароль. — Улада трымаецца, у першую чаргу, на разумнасцi. Калi б ты загадаў свайму народу кiнуцца ў мора, ён зрабiў бы рэвалюцыю. Я маю права патрабаваць паслушэнства, бо мае загады заўсёды разумныя.

— Дұрыс. Әркімнен қолынан келетінін талап ету керек, — деп сөзін сабақтады патша. — Билікті ең алдымен ақылға жеңдіру керек. Егер сен халқыңа теңізге өздеріңді тастаңдар десең, олар көтеріліске шығады. Мен бағынушылықты талап ете аламын, өйткені менің әмірм ақылға сиярлық.

— А як з захадам сонца? — нагадаў Маленькi прынц, якi нiколi не супакойваўся, пакуль не атрымлiваў адказу на сваё пытанне.

— Сонда күнді ұяясына қондыру жайы не болып кетті? — деп ескертті Кішкентай ханзада. — Ол қойған сұрағына жауап алмай тынышталмайтын.

— Будзе табе твой захад сонца. Я запатрабую яго. Але варта пачакаць спрыяльных умоў, бо якраз у гэтым i заключаецца мудрасць правiцеля.

— Күннің батуын сен көресің. Мен оны талап етемін. Алайда, менің ел басқару ғылымыма сәйкес қолайлы жағдайдың тууын күте тұру керек.

— I калi гэта будзе? — пацiкавiўся Маленькi прынц.

— Ол қашан туар екен? — деп Кішкентай ханзада оны білуге асықты.

— Гм! Гм! — кашлянуў кароль i зазiрнуў у тоўсты каляндар. — Гм! Гм! Гэта будзе прыблiзна… прыблiзна… гэта будзе сёння вечарам прыблiзна а палове восьмай! I ты пабачыш, як усё выдатна слухаецца мяне.

— Ім, ім! — деп патша қалың күнтізбесін ақтара бастады. — Ім, ім! Бқұл болады, сағат…, бұл кешкі сағат жетіден қырық минут кеткенде болады. Сен сонда менің айтқанымның қалай бұлжымай орындалғанына көзің жетеді.

Маленькi прынц пазяхнуў. Яму было шкада, што захад сонца так i не адбыўся. I яму стала ўжо нецiкава тут.

Кішкентай ханзада есінеп қойды. Ол өз планетасындағы күннің батуын өткізіп алғанына өкінді. Енді ол аздап зеріге бастады:

— Ну, мне пара, — сказаў ён каралю. — Больш мне тут няма чаго рабiць.

— Менің бұл жерде басқа істер ісім жоқ, — деді ол патшаға. Кетер уақытым болды.

— Застанься, — папрасiў кароль, горды, што ў яго ёсць, нарэшце, падданы. Застанься, я зраблю цябе мiнiстрам!

— Кетпе, — деді патша бағынышты адам тапқанына масаттанып. — Мен сені министр етіп тағайындаймын!

— Мiнiстрам чаго?

— Ненің минстрі?

— Гм-гм… Мiнiстрам юстыцыi!

— Заң министрі!

— Але няма ж каго судзiць!

— Мұнда соттайтын ешкім жоқ қой!

— Хто ведае, — адказаў кароль. — Я яшчэ не абышоў усяго свайго каралеўства. Стары ўжо, для карэты на планеце месца мала, а пеша хадзiць ногi забаляць.

— Кім біледі, — деді патша оған, — мен әлі қол астымдағы жердерді аралап көрген жоқпын. Мен тым кәрімін, күйме қоятын жер жетіспейді, ал жаяу жүру шаршатады.

— Ды я ўжо бачыў, — сказаў прынц i яшчэ раз кiнуў вокам за спiну караля, на другi бок планеты. — Тут анiкога больш няма…

— О! Мен қарап көрдім, — деді, планетаның басқа бетіне тағы бір көз салуға еңкейген Кішкентай ханзада. — Ол жақта да ешкім жоқ…

— У такiм разе, будзеш судзiць самога сябе, — адказаў кароль. — Гэта сама цяжкае. Куды цяжэй судзiць самога сябе, чым каго iншага. Калi ты зможаш справядлiва асудзiць сябе, значыць, ты сапраўдны мудрэц.

— Онда сен өзіңді-өзің соттайсың, — деп жауап берді патша. — Бұл өте қиын нәрсе. Өзгені соттағанна гөрі өзіңді соттау қиынырақ. Егер сен өзіңді дұрыстап соттай білсең, онда сенің нағыз даныщпан болғаның.

— Я i ў iншым месцы магу судзiць сябе, — адказаў Маленькi прынц. — Для гэтага не абавязкова жыць менавiта тут.

— Мен өзіме-өзім қайда болсам да баға бере аламын. Ол үшін мұнда тұрып қажеті жоқ, — деді Кішкентай ханзада.

— Гм! Гм! — кашлянуў кароль. — Я ўпэўнены, што на маёй планеце дзесьцi хаваецца стары пацук. Начамi чутно. Можаш судзiць гэтага старога пацука. Час ад часу будзеш прыгаворваць яго да смерцi. Такiм чынам, жыццё яго будзе залежыць ад тваёй справядлiвасцi. Але кожны раз табе давядзецца мiлаваць яго. Трэба берагчы старога пацука. Ён жа ў нас адзiн.

— Ім, ім! — деді патша, менің планетамның бір бұрышында кәрі атжалман бар сияқты. Түнде тықырын естимін. Сен сол атжалманды соттауыңа болатын еді. Оны кей-кездері өлім жазасына кесіп отырар едіің. Осылайша оның өмірі сенің қолыңда болады. Алайда сен оны үнемдеу үшін, әр уақытта кешіріп отыратын едің. Ол біреу-ақ қой.

— Не люблю я выносiць смяротных прыгавораў, — адказаў Маленькi прынц. — I наогул, мне пара.

— Мен өлім жазасына кесуді ұнатпаймын, — деді кішкентай ханзада. — Оның үстіне, кететін уақытым болды.

— Не, не пойдзеш! — запратэставаў кароль.

— Жоқ, — деді патша.

Маленькаму прынцу, якi ўжо сабраўся ў дарогу, зусiм не хацелася засмучаць старога манарха.

Бірақ та Кішкентай ханзада сапарға дайындалып болған соң кәрі патшаның көңілін қалдырғысы келмеендіктен былай деді:

— Калi ваша вялiкасць хоча, каб вас безагаворачна слухалi, вы маглi б аддаць мне разумны загад. Вы, да прыкладу, маглi б загадаць мне адправiцца не пазней як праз хвiлiну. Мне здаецца, умовы спрыяльныя.

— Егер ұлы мәртебелі тақсыр өз бұйрықтары әр кез бұлжымай орындалғанын қаласа, маған ақылға сиярлықтай әмір берер еді. Мәселен, ол маған бір мезет те кідірмей жолға шығуға бұйыруына юолар еді. Меніңше қолайлы жағдай туып тұрған сияқты…

Кароль маўчаў. Маленькi прынц трошкi павагаўся, уздыхнуў i пайшоў.

Патша үн қатпағандықтан, Кішкентай ханзада біраз кідіріп қалды да, сосын бір күрсініп қойып, жолға аттанып кетті.

— Прызначаю цябе паслом! — паспешлiва крыкнуў яму ўслед кароль.

— Мен сені елші қылып тағайындаймын, — деп патша артынан асығыс айқайлап жіберді.

I выгляд у яго быў пры гэтым такi, быццам ён не дапускаў нiякiх пярэчанняў.

Оның түрі қарсылық атаулыға төзбестей еді.

«Дзiўныя людзi гэтыя дарослыя», — падумаў дарогаю Маленкi прынц.

«Үлкендер осы қызық халық» деп ойлады Кішкентай хзанзада.

РАЗДЗЕЛ ХI

XI

На другой планеце жыў славалюб.

Екінші планетада атаққұмар адам тұратын.

— Ну, нарэшце такi дачакаўся паклоннiка! — здалёк узрадаваўся Маленькаму прынцу славалюб.

— Ә! Міне, қызықтаушы адам да келді! — деп, Кішкентай ханзаданы алыстан көре салысымен айқай салды атаққұмар.

Для славалюбаў жа ўсе астатнiя людзi — паклоннiкi.

Атаққұмар адам өзге жұрттың бәрі өздеріне сүйсіне қарайды деп ойлайды.

— Дзень добры, — сцiпла павiтаўся Маленькi прынц. — Якi забаўны ў вас капялюш.

— Қайырлы күн! — деді Кішкентай ханзада. — Қалпағыңыз қызық екен.

— Гэта каб раскланьвацца, — растлумачыў славалюб. — Каб раскланьвацца, калi мяне вiтаюць. На жаль, сюды нiхто нiколi вачэй не кажа.

— Бұл сәлем беру үшін, — деп жауап қатты атаққұмар. — Жұрт мені құттықтап, қол шапалақтағанда, мен иіліп ізет көрсетуім керек. Өкінішке орай, бұл жерден ешкім өтпейді.

— Як гэта? — не зразумеў яго Маленькi прынц.

— Солай ма? — деді ештеңені түсінбесе де Кішкентай ханзада.

— Пляснi ў ладкi, — параiў славалюб.

— Бір қолыңды екінші қолыңа соқ, — деп ақыл берді атаққұмар.

Маленькi прынц пляснуў у ладкi. Славалюб прыўзняў капялюш i сцiпла раскланяўся.

Кішкентай ханзада қолдарын бір-біріне соғып, шапалақтады. Атаққұмар қалпағын көтеріңкіреп, қарапйым ғана бас иіп сәлем берді.

«Тут яшчэ займальней, чым у караля», — падумаў Маленькi прынц. Ён зноў запляскаў у ладкi. Славалюб у адказ прыўзнiмаў свой капялюш i раскланьваўся перад госцем.

«Бұл патшаға қарағанда көңілдірек екен» деп ойлады Кішкентай ханзада Сөйтіп ол қайтадан қол шапалақтай бастады. Атаққұмар болса, қалпағын көтеріңкіреп, тағы да иілді.

Хвiлiн праз пяць аднастайнасць гэтай гульнi стамiла Маленькага прынца.

Осындай қимылдармен өткен бес минуттан соң Кішкентай ханзада ойынның бірқалыптылығынан жалығып кетті де:

— А што трэба зрабiць, каб капялюш упаў? — спытаў ён.

— Ал қалпақ жерге құлауы үшін не істеу керек? — деп сұрады.

Але славалюб не адказаў. Славалюбы глухiя да ўсяго, акрамя пахвал.

Бірақ атаққұмар оның айтқанын естімеді. Атаққұмарлар мақтау сөзден басқаға құлақ аспайды.

— Ты сапраўды захапляешся мною? — спытаў ён Маленькага прынца.

— Сен маған шынымен-ақ қатты сүйсіне қарайсың ба? — деп сұрады ол Кішкентай ханзададан.

— А што гэта азначае — захапляцца?

— Сүйсіне қарау деген нені білдіреді?

— Захапляцца — азначае прызнаць, што я лепш за ўсiх апрануты, сама прыгожы, сама багаты i сама разумны чалавек на планеце.

— Сүйсіне қарау деген менің планетамдағы ең әдемі, бәрінен сәнді киінген және ең ақылды адам екенімді мойындағанды білдіреді.

— Ды ты ж адзiн на ўсёй гэтай планеце!

— Сен планетаңда жалғыз емессің бе?

— Ну, будзь ласкавы, усё роўна захапляйся мною!

— Көңілімді қалдырмашы. Сонда да маған сүйсіне салшы!

— Я ў захапленнi ад цябе, — сказаў Маленькi прынц i злёгку пацiснуў плячыма. — Але чаму гэта можа так цiкавiць цябе?

— Мен сүйсініп тұрмын, — деді Кішкентай ханзада иығын қусырып, — бірақ бұл сені не үшін қызықтырады?

I Маленькi прынц пайшоў далей.

Сөйтті де, Кішкентай ханзада кетіп қалды.

«Дзiвакi гэтыя дарослыя», — дарогай падумаў ён.

Сапарын жалғастыра түсіп, «Үлкендер шынымен де түсініксіз жандар» деп ойлады ол жай ғана.

РАЗДЗЕЛ ХII

XII

На наступнай планеце жыў п’янiца. Гэты вiзiт быў вельмi кароткi, але шмат роздуму даў ён Маленькаму прынцу.

Келесі планетада маскүнем тұратын. Кішкентай ханзада бұл жерде көп тұрақтамаса да зор уайымға салынды:

— Што ты тут робiш? — спытаў ён у п’янiцы, якi самотна сядзеў перад процьмай бутэлек, парожнiх i поўных.

— Сен не істеп отырсың? — деп сұрады ол маскүнемнен. Ол келгенде маскүнем бір үймек боп бос бөтелкелер мен тағы бір топ толы бөтелкелердің алдында үнсіз отыр екен.

— П’ю, — змрочна адказаў п’янiца.

— Ішіп отырмын, — деп жауап берді маскүнем мұңды түрмен.

— А навошта? — пацiкавiўся Маленькi прынц.

— Не үшін ішесің? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

— Каб забыць, — адказаў п’янiца.

— Ұмыту үшін.

— Пра што забыць — дапытваўся Маленькi прынц, якому стала шкада бедалагу.

— Нені ұмыту үшін? — деді оны аяп кеткен Кішкентай ханзада.

— Каб забыць, што мне сорамна, — прызнаўся п’янiца i апусцiў галаву.

— Ұялатынымды ұмыту үшін, — деп, басын салбырата шынын айтты маскүнем.

— Сорамна чаго? — не ўгамоньваўся Маленькi прынц, якi прагнуў дапамагчы яму.

— Неден ұяласың? — деп сұрады, оған қол ұшын бергісі келіп кеткен Кішкентай ханзада.

— Сорамна пiць! — адрэзаў п’янiца i канчаткова панурыўся ў маўчаннi.

— Ішкеннен ұяламын! — деп маскүнем сөзін аяқтады да, үнсіздікке біржолата батып кетті.

I збянтэжаны Маленькi прынц рушыў далей.

Не айтарын білмей абдырап қалған Кішкентай ханзада әрі қарай жол тартты.

«Дарослыя, бясспрэчна, вельмi, вельмi дзiўныя людзi», — думаў ён дарогаю.

Жол бойы ол: «Үлкен кісілер шынында да өте таңғаларлақ жандар» деп ойлады ішінен.

РАЗДЗЕЛ ХIII

XIII

Чацвёртая планета належала дзелавому чалавеку. Гэты чалавек быў настолькi заняты, што нават не падняў галавы, калi падышоў Маленькi прынц.

Төртінші планета іскер адамдікі болатын. Бұл адам мұрынан шаншылып, қолы тимей жатқаны соншалық, Кішкентай ханзада келгенде басын да көтермеді.

— Добры дзень, — павiтаўся Маленькi прынц. — Ваша цыгарэта патухла.

— Сәлеметсіз бе! — деді бұл. — Сіздің шылымыңыз сөніп қалыпты.

— Тры ды два — пяць. Пяць ды сем — дванаццаць. Дванаццаць ды тры пятнаццаць. Добры дзень. Пятнаццаць ды сем — дваццаць два. Дваццаць два ды шэсць — дваццаць восем. Няма часу прыкурыць. Дваццаць шэсць ды пяць — трыццаць адзiн. Уф! Такiм чынам, усяго будзе пяцьсот адзiн мiльён шэсцьсот дваццаць дзве тысячы семсот трыццаць адзiн.

— Үшке екіні қосса, болады бес. Беске жетіні қосса — он екі.Он екіге үш — он бес. Қайырлы күн! Он беске жетіні — жиырма екі. Жиырма екіге алты — жиырма сегіз. Оны жағатын уақыт жоқ. Жиырма алтыға бес — отыз бір. Уһ! Сонымен болады бес жүз миллион алты жүз жиырма екі мың жеті жүз отыз бір.

— Пяцьсот мiльёнаў чаго?

— Ненің бес жүз миллионы?

— Га? Ты яшчэ тут? Пяцьсот мiльёнаў… забыўся… далей… Столькi работы, столькi работы! Я чалавек сур’ёзны, зразумела? Тут не да балбатнi. Два ды пяць — сем…

— Ә, сен әлі осында ма едің? Бес жүз миллион… не екенін… ұмытып қалдым… Менің қыруар жұмысым бар! Мен байсалды адаммын. Бос мылжыңмен айналысуға уақытым жоқ! Екіге бесті қоссақ — жеті…

— Пяцьсот мiльёнаў чаго? — паўтарыў Маленькi прынц, якi нiколi не супакойваўся, пакуль не атрымлiваў адказу на сваё пытанне.

— Бес жүз миллионыңыз не? — деп қойған сұрағын өмірінде жауап алмайынша тынбайтын Кішкентай ханзада қайталап сұрады.

Дзелавы чалавек падняў галаву:

Іскер адам басын көтеріп:

— За пяцьдзесят чатыры гады, што я жыву на гэтай планеце, мне перашкаджалi толькi тройчы. Упершыню гэта здарылася дваццаць два гады назад, калi немаведама адкуль сюды занесла хрушча. Ён так жахлiва бзымкаў, што я ажно чатыры памылкi ўпароў у лiчэннi.

— Осы планетада елу төрт жыл өмір сүргелі бері мені үш рет қана мазалаған. Бірінші рет, бұдан жиырма екі жыл бұрын, қайдан түскені бір құдайға ғана белгілі көктем қоңызы еді. Ол ызыңдап құлақтың құртын жегендіктен, мен есеп-қисабымда төрт қате жібердім.

Другi раз, адзiнаццаць гадоў таму, у мяне быў прыступ рэўматызму. Нiчога дзiўнага, увесь час сяджу. Тут не да пагулянак. Я чалавек сур’ёзны. Трэцi раз… сёння? Ну, годзе, я, значыць, сказаў, пяцьсот мiльёнаў…

Екінші рет, бұдан он бір жыл бұрын, сүйегім қақсап ауырғанының кесірі тіиді. Маған жаттығу жетіспейді. Сейіл құруға уақытым жоқ. Мен жеңілтек мінезді адам емеспін. Үшінші рет… мінеки! Сонымен, бес жүз миллион деп жатқанмын…

— Мiльёнаў чаго?

— Ненің миллионы?

Дзелавы чалавек зразумеў — няма нiякай надзеi, што яго пакiнуць у спакоi.

Іскер адам оның тынышытық бермесін ұқты да:

— Мiльёнаў гэтых дробненькiх штучак, якiя часам вiдны ў паветры.

— Кей кезде аспанда көрінетін миллиондаған майда заттар, — деді.

— Мух?

— Шыбындар ма?

— Ды не, дробненькiя такiя, зiхоткiя…

— Е, жоқ, майда жылтырақ нәрселер.

— Пчолы?

— Бал арасы ма?

— Ды не. Дробненькiя такiя, залатыя… На iх яшчэ любяць глядзець ды марыць розныя лайдакi. Але я — чалавек сур’ёзны! У мяне няма часу на мары.

— Жоқ, ол емес. Жалқауларды қиялға батыратын кішкентай алтын түстес нәрселер. Мен болсам жалқау емеспін! Меніңі қиялдауға уақытым жоқ.

— А! Зоркi?

— Е, жұлдыздар ма?

— Во-во. Зоркi.

— Тура солай. Жұлдыздар.

— I што ты робiш з пяццюстамi мiльёнамi зорак?

— Бес жүз миллион жұлдызды не қыласың?

— Пяцьсот адзiн мiльён шэсцьсот дваццаць дзве тысячы семсот трыццаць адна. Я чалавек сур’ёзны i люблю дакладнасць.

— Бес жүз миллион алты жүз жиырма екі мың жеті жүз отыз бір. Мен байсалды жанмын., дәлдікті ұнатамын.

— I што ты робiш з гэтымi зоркамi?

Осы жұлдыздармен не істемекшісің?

— Што я з iмi раблю?

— Не істеиекшімін?

— Але.

— Иә.

— Нiчога не раблю. Я iмi валодаю.

— Ештеңе. Мен оларды иемденемін.

— Валодаеш зоркамi?

— Сен жұлдыздарды иемденесің бе?

— Так.

— Иә.

— Але я ўжо бачыў аднаго караля, якi…

— Мен бір патшаға жолығып едім, ол…

— Каралi не валодаюць. Яны толькi «пануюць над». Вялiкая рознiца.

— Патшалар иемденбейді. Олар патшалық құрады. Бұл істің мәні басқа.

— I што табе з гэтага валодання зоркамi?

— Ал саған жұлдыздарды иемденудің не керегі бар?

— Яно прыносiць мне багацце.

— Бай болу үшін керек.

— А нашто табе быць багатым?

— Бай болған не үшін керек?

— Каб купляць iншыя зоркi, калi хто-небудзь iх адкрые.

— Басқа біреу тауып алған жұлдыздарды сатып алу үшін.

«Ён разважае амаль так, як той п’янiца», — падумаў Маленькi прынц.

«Мынау өзі менің маскүнемім сияқты байыптайды екен» деп ойлады Кішкентай ханзада.

Сосын ол тағы да сұрақтар қойды:

— А як можна валодаць зоркамi?

— Жұлдызды қалайша иемденуге болады?

— Зоркi чые? — нездаволена запытаўся дзялок.

— Олар кімдікі? — деп күңк етті іскер.

— Не ведаю. Нiчые.

— Білмйемін, ешкімдікі емес.