— Погас вулкан чи діє — для нас то байдуже, — мовив географ.— Для нас важлива сама гора. Вона не змінюється.

— Жанартаудың сөніп немесе жанып тұрғаны біз үшін бәрібір, — деді географ біз үшін негізгі нәрсе — таудың болғаны. Ол өзгермейді.

— А що означає — ефемерний? — повторив маленький принц, — питаючи, він не заспокоювався, поки не діставав відповіді.

— «Өткінші» деген нені білдіреді? — деп қата сұрады, сұрағына жауап алмай тынбайтын Кішкентай ханзада.

— Ефемерне — це недовговічне, те, що скоро зникає.

— Өткінші дегеніміз келешекте жоғалып кетуі мүмкін дегенді білдіреді.

— I моя квітка скоро зникне?

— Менің гүлім жақын уақытта жоқ бола ма?

[Bilinguator: — Звичайно.]

— Әрине.

«Моя рожа недовговічна, — мовив собі маленький принц, — їй нема чим боронитися, окрім тих чотирьох колючок. А я покинув її вдома саму-самісіньку!»

«Менің гүлім уақытша нәрсе екен ғой, — деп ойлады Кішкентай ханзада, — оның бүкіл әлемнен қаорғанар тек төрт тікенегің ғана бар! Ал мен оны жападан-жалғыз өзін тастап кетті!»

Це вперше його взяв жаль. Але він знову збадьорився і запитав:

Бұл оның ең алғаш рет өкінішке бой алдырған кезі болатын. Бірақ ол қайта беки түсіп:

— Куди ви порадите мені вирушити?

— Маған қайда сапар шегуге кеңес берер едіңіз? — деп сұрады ол.

— Одвідай планету Земля, — відказав географ.— Вона має добру славу.

— Жер планетасына баруды, — деп жауап берді географ. — Оның жақсы даңқы шыққан…

I маленький принц пустився в дорогу, все думаючи про свою квітку.

Сөйтіп, Кішкентай ханзада гүлі туралы ойларға шомған бойы жолға аттанып кетті.

РОЗДІЛ XVI

XVI

Отож сьома планета була Земля.

Сонымен, жетінші планета жер еді.

Земля — планета неабияка! На ній сто одинадцять королів (не поминаючи, звісно, і муринських), сім тисяч географів, дев’ять тисяч ділків, сім з половиною мільйонів п’яничок, триста одинадцять мільйонів шанолюбців, себто десь із два мільярди дорослих.

Жер әншейін планета емес! Жер бетіндегі патшалардың саны жүз он бірге (әрине, негр патшаларды да ұмытпау керек), географтардың саны жеті мыңға, іскер адамдардың саны тоғыз жүз мыңға, маскүнемдердің саны жеті жарым миллионға, атаққұмарлардың саны үш жүз он бір миллионға, яғни ересек адамдардың жалпы саны екі миллирад шамасына жетеді.

Аби ви уявили, яка то велика Земля, скажу лиш, що до винайдення електрики доводилося на всіх шести материках утримувати цілу армію ліхтарників — чотириста шістдесят дві тисячі п’ятсот одинадцять душ.

Жердің көлемін сипаттау үшін мне сіздерге мынаны айтар едім: Электр жарығын ойлап таппастан бұрын, жалпы алты құрлықтың бетінде төтрт жүз алпыс екі мың бес жүз он бір шырақшыдан құралған нағыз әскер болған.

Як глянути збоку — то було прегарне видовисько. Дії цієї армії відзначалися злагодженістю, як у балеті.

Алыстау қашықтықтан қарағанда бұл ғажап көрініс тудыратын. Бұл әскер қозғалысы опера театрындағы балет бишілерінің біркелкі қимылдарын еске түсіргендей еді.

Починали ліхтарники Нової Зеландії та Австралії. Запаливши свої вогні, вони подавалися спати. Тоді виступали ліхтарники Китаю та Сибіру. Виконавши свою партію, вони ховалися за лаштунками.

Алғашқы болып Жаңа Зеландия мен Австралияның шырақшыларының өнер көрсететін кезегі. Сосны, олар шырақтарын жағып болысымен, ұйқыға бас қоятын. Содан кейінгі өз кезектерінде шырақшылар бейне Қытай мен Сібірдегілер қосылатын. Сосын олар да сахнадан кетіп, шымылдық тасасына тығылатын.

Потім надходила черга ліхтарників у Росії та Індії. Далі — в Африці та Європі. Тоді в Південній Америці. За ними — в Північній Америці.

Ендігі кезек Ресей мен Үндістан шырақшыларына келетін. Сосын Африка мен Еуропа елдерінікі. Сосын Оңтүстік Американың кезегі. Содан соң Солтүстік Америка сахнаға шығады.

I всі вони появлялися на кону своєчасно й ніколи не помилялися. Так, це було блискуче.

Олар сахнаға шығар мезгілінен ешқашан жаңылған емес. Бұл — керемет еді.

Лише тому ліхтарникові, який запалював єдиного ліхтаря на Північному полюсі, та ще його побратимові біля єдиного ліхтаря на Південному полюсі — лише цим двом жилося легко й безтурботно: вони працювали двічі на рік.

Тек Солтүстік полюстегі жалғыз шамның шырақшысы мен оның әріптесі — Оңтүстік полюстегі жалғыз шырақшы ғана жұмыссыз, тауқыметсіз өмір сүретін: Олар жылына екі рет қана жұмыс істейтін.

РОЗДІЛ XVII

XVII

Як хочеться сказати дотепніш, іноді й прибрешеш. Розповідаючи про ліхтарників, я дещо розминувся з правдою. Боюся, що той, хто не знає нашої планети, може уявити її хибно. Люди займають на Землі не так уже й багато місця.

Білшгіш болып көрінгің келгенде өтірікті аздап араластырып жіберетін кездер болады. Мен сіздерге шырақшылар жайында әңгімелеп, отырып шындықты аздап бұрмалағаным рас. Біздің планетаны мүлде білмейтін адамдарға жалған түсінік беріп қоюым ықтимал. Адамдар жер үстінде көп орын алмайды.

Аби два мільярди її жителів зійшлися й поставали тісно один при одному, як на мітингу, вони легко вмістилися б на площі двадцять миль завдовжки й двадцять завширшки. Все людство можна було б збити в купу на найменшому острові в Тихому океані.

Егер екі миллиард жер тұрғындары иықтасып, жиналыста тұрғандай тік тұрған болса, ұзындығы жиырыма мың, ені де жиырма мың шаршы миль алаңға сыйып кетер еді. Бүкіл адамзатты Тынық мұхиттың кішкене бір аралына үйіп төге салуға болар еді.

Дорослі, звичайно, вам не йнятимуть віри. Вони гадають, що займають багато місця. Їм, мов тим баобабам, здається, ніби вони великі й величні. А ви порадьте їм підрахувати. Їм це припаде до вподоби, вони-бо кохаються в цифрах. Ви ж не гайте часу на цю нудну роботу. Це ні на що. Ви й так мені вірите.

Әрине, үлкендер сізге иланбайды. Олар жерде қомақты орын аламыз деп ойлайды. Олар баобабтар сықылды өздерін маңызды санайды. Сіз оларға есептеуді ұсыныңыз. Ересек адамдар санағанды эанындай жақсы көреді. Мұндай кеңес жандарына жағады. Бас қатырып, іш пыстыратын осы іске алтын уақытыңызды ысырап қылмаңыз. Еш пайдасы жоқ. Маған сенсеңіз болғаны.

Отож, потрапивши на Землю, маленький принц не побачив ані лялечки і вельми здивувався. Він уже злякався, що помилково залетів на якусь іншу планету, аж тут у піску ворухнулося кільце такої барви, наче місяць.

Сонымен, Кішкентай ханзада жерге келіп түскелі, көзіне тірі жан ілінбегеніне таң қалды. Ол планетаны шатастырып алдым ба деп қобалжи бастаған кезінде айдың сәулесі түсіп тұрған сақина іспетті дөңгелек нәрсе құм үстінде жыбыр ете қалды.

— Добривечір, — мовив про всяк випадок маленький принц.

— Қайырлы таң! — дей салды Кішкентай ханзада.

— Добривечір, — відповіла гадюка.

— Қайырлы таң! — деді жылан.

— На яку це планету я потрапив?

— Мен қай планетаға тап болдым? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

— На Землю, — мовила гадюка.— До Африки.

— Жер планетасына, бұл — Африка, — деп эауап берді жылан.

— Ага. То що, на Землі нема нікого?

— Ә, солай ма! Сонда жер үстінде адам тұрғаны ма?

— Це пустеля. В пустелях ніхто не живе. Земля велика, — сказала гадюка.

— Бұл шөл дала. Шөл далада тірі пенлде болмайды. Жер дегеніңіз үлкен, — деді жылан.

Маленький принц присів на камінь і звів очі до неба.

Кішкентай ханзада тастың үстіне отырды да, аспанға көз тікті:

— От цікаво — чому зорі світяться, — сказав він.— Мабуть, щоб кожен рано чи пізно міг відшукати свою зірку. Диви, он моя планета — саме над нами. Але як до неї далеко!

— Мені ойға шомдыратын нәрсе, — деді ол, — жұлдыздар, әр адам ерте ме, кеш пе, өз жұлдызын адаспай тауып алу үшін, жарқырап тұра ма екен. Менің жұлдызым дәл төбемізде тұр… Сонымен қатар ол қаншама алыс қашықтықта десеңізші!

— Гарна планета, — мовила гадюка.— А чого ти сюди завітав?

— Әдемі екен, — деді жылан. — Сен мұнда не бітіріп жүрсің?

— Я посварився з одною квіткою, — зітхнув маленький принц.

— Мен бір гүлмен араздасыпры қалып едім, — деді Кішкентай ханзада.

— Ага, он воно що…

— Ә, солай ма?! — деді жылан.

I обоє змовкли.

Олар үндемей қалысты.

— А де ж люди? — знов озвався нарешті маленький принц.— У пустелі все-таки самотньо…

— Адамдар қайда? — деді ақырында Кішкентай ханзада. — Жапан түзде жалғызсырап қалдық қой…

— Серед людей також самотньо, — відповіла гадюка.

— Адамдар арасында да жалғызсырауға болады, — деді жылан.

Маленький принц глянув на неї пильно.

Кішкентай ханзада оған ұзақ қарап тұрып:

— Чудна ти істота, — мовив він.— Завтовшки з пальчик…

— Сен өзің бір қызық мақұлық екенсің, — деді ол ақырында. — Саусақтай жіп-жіңішкесің…

— Зате моці у мене більше, ніж у пальці короля, — сказала гадюка.

— Алайда мен патшаның сауасығнан да құдіретім күштірек.

Маленький принц усміхнувся.

Кішкентай ханзада жымиып қана:

— Не така вже ти й дужа… Ти навіть безлапа. Та й мандрувати не можеш.

— Сен соншалықты құдіретті де емессің… сенде тіпті сирақ та жоқ… саяхат жасай да алмайсың.

— Я можу занести тебе далі, ніж будь-який корабель, — мовила змія.

— Мен сені кемеден бетер алысқа алып кете аламын, — деді жылан.

I обвила круг кісточки ногу маленького принца, наче золота обручка.

Ол Кішкентай ханзаданың тілерсегіне алтын білезіктей оратылды:

— Усякого, кого я торкнусь, я повертаю землі, з якої він вийшов, — мовила ще вона.— Але ти безневинний і прибув із зірки…

— Мен тиіскен адам өзі шыққан қара жеріне аттанады, — деді ол тағы да. — Бірақ та сенің жаның пәк екен, әрі сен көктегі жұлдыздан түсіпсің…

Маленький принц нічого не відповів.

Кішкентай ханзада еш жауап қатпады.

— Мені шкода тебе, ти такий тендітний на цій крем’яній Землі. Я можу тобі підсобити, якщо ти дуже пошкодуєш за своєю покинутою планетою. Я можу…

— Мен сені аяп тұрмын, сен осынау тастай қатты Жерде әлсіз көрінесің. Сен планетаңды қатты сағынған кезіңде менің саған көмегім тиер. Мен…

— О, я добре зрозумів, — сказав маленький принц, — але чому ти весь час говориш загадками?

— Жарайды, мен өте жақсы түсіндім, — деді Кішкентай ханзада. — Бірақ сен неге ылғи жұмбақтай сөйлейсің?

— Я розв’язую всі загадки, — відповіла гадюка.

— Бар жұмбақтың шешуін таба аламын, — деді жылан.

I обоє змовкли.

Сөйтіп екеуі де үндемей қалды.

РОЗДІЛ XVIII

XVIII

Маленький принц перейшов пустелю і нікого не спіткав, лише одну квітку. Малесеньку непоказну квітку з трьома пелюстками.

Кішкентай ханзада шөл даланы көлденеңінен кесіп өтті. Жолында тек бір шоқ гүлден басқа ештеңе кездестірмеді. Үш тал қауызы ғана бар жоқтан жоғары бір гүл ғана…

— Добридень, — сказав маленький принц.

— Қайырлы күн! — деді оған Кішкентай ханзада.

— Добридень, — відповіла квітка.

— Қайырлы күн! — деді гүл.

— А де люди? — гречно спитав маленький принц.

— Адамдарды қай жақтан табуға болады? — деп ізетпен сұрады Кішкентай ханзада.

Якось квітка бачила, як повз неї пройшов караван.

Бір күні керуеннің көшіп бара жатқанын көрген гүл:

— Люди? Ага, їх, здається, всього шестеро чи семеро. Я бачила їх багато років тому. Та де їх шукати — хтозна. Їх жене вітром. Вони без коріння, це дуже незручно.

— Адамдар ма? Менің ойымша, жер бетінде алты, әйтпесе жетіге жуық адам болуы керек. Оларды осыдан бірнеше жылдар бұрын байқап қалғанмын. Бірақ адамдарды қайдан табуға болатынын кім білсін. Оларды жел айдап жүреді. Олардың тамырлары болмаған соң қиын ғой.

— Прощавай, — сказав маленький принц.

— Қош бол, — деді Кішкентай ханзада.

— Прощавай, — мовила квітка.

— Қош бол, — деді гүл.

РОЗДІЛ XIX

XIX

Маленький принц зіп’явся на високу гору. Раніш він ніколи не бачив гір, окрім трьох вулканів, що були йому до колін. Згаслий вулкан правив йому за дзиглика. Отож маленький принц помислив: «З такої високої гори я зразу побачу всю планету і всіх людей». Але побачив лише скелі, шпичасті, шпилясті.

Кішкентай ханзада асқар тауды асып өтті. Оның өмірінде бар көрген таулары тізесіне жететін үш жанартауы ғана еді. Ал сөніп қалған жанартауды орындық ретінде қолданатын. «Мұншама биік таудың басынан бүкіл планетаны шолып шығып, оның үстіндегі бүкіл адамдарды көремін…». Бірақ оның көзіне ұштары біздей әбден егелген құздардан басқа ештеңе түспеді.

— Добридень, — мовив він про всяк випадок.

— Сәлемет пе! — деді ол не де болса.

— Добридень… добридень… добридень…— озвалася луна.

— Сәлемет пе… сәлемет… сәлемет…, — деп қайталады жаңғырық.

— Хто ви? — спитав маленький принц.

— Сіз кімсіз? — деді Кішкентай ханзада.

— Хто ви… хто ви… хто ви…— відповіла луна.

— Сіз кімсіз… сіз кімсіз… сіз кімсіз…, — деп жауап қатты жаңғырық.

— Будьте моїми приятелями, — мовив він, — я геть один.

— Маған дос болыңыздар! Мен жалғызбын, — деді ол.

— Геть один… геть один… геть один…— відгукнулася луна.

— Мен жалғызбын… мен жалғызбын… мен жалғызбын…, — деп қайталады жаңғырық.

«Яка чудна планета! — подумав тоді маленький принц.— Геть суха, вся в гострих шпичках і солона.

«Қандай қызық планета еді! — деп ойлады ол сонда. — Өзі бір кеуіп қалған, үп-үшкір және тұздай ащы екен.

А людям бракує уяви… Тільки й повторюють, що їм кажуть… Квітка, яку я мав удома, завше озивалася перша».

Ал адамдары босла тапқырлық дегеннен жұрдай, айтқаныңды ғана қайталайды екен… Менің планетамдағы гүлім үнемі бірінші болып сөйлейтін…»

РОЗДІЛ XX

XX

Довго простував маленький принц пісками, скелями й снігами і набрів зрештою на дорогу. А всі дороги провадять до людей.

Кішкентай ханзада құмды басып, құз-жартастарды асып, қарды кешіп ұзақ жүргеннен кейін ақыры жолға тап болды. Ал жолдардың бәрі адамдардың ортасына алып келеді ғой.

— Добридень, — промовив він.

— Қайырлы күн! — деді ол.

Перед ним був садок, повний квітучих рож.

Бір раушан гүлдер жайқалып тұрған бақ еді.

— Добридень, — відгукнулися рожі.

— Қайырлы күн! — десті раушан гүлдері.

Маленький принц поглянув на них. Усі вони скидалися на його квітку.

Кішкентай ханзада оларға анықтап қарады. Бұлардың бәрі оның гүлінен аумайды екен.

— Хто ви? — спитав він, вражений.

— Сендер кімсіңдер? — деп сұрады ол қайран қала.

— Ми — рожі, — відказали квіти.

— Біз раушан гүлдеріміз.

— Он як…— сказав маленький принц.

— Ә, солай ма?! — деді Кішкентай ханзада…

I почувся дуже нещасливим. Його квітка запевняла його, що вона на всьому світі одна така. А ось тут буяло п’ять тисяч таких самих квіток, лише в одному саду!

Сөйтті де, ол өзін өте бақытсыз сезініп кетті. Оның гүлі бүкіл әлемде мен сияқты жоқ деуші еді. Ал мінеки, бір бақтың ішінде сол сияқтылардың бес мың шақтысы өсіп тұр.

«Як би вона досадувала, коли б побачила це! — помислив маленький принц.— Вона б страшенно закахикала і вдала, що помирає, аби лише не стати смішною. А мені довелося б удавати, ніби я доглядаю її, бо ж інакше, аби принизити й мене, вона справді могла б умерти…»

«Мұны көретін болса, — деп ойлады ол, — гүлімнің әбден көңілі күйзеліп қалатын еді… ол күлкіге қалмас үшін қатты-қатты жөтеліп қойып, өмірі үзіліп бара жатқандай кеіпке түсетін еді. Ал мен болсам, оны емдегенсуіме тура келер еді, әйтпесе мені де кінәлі сезіндіру үшін шынымен үзіліп кетіп жүрсе…»

А потім він ще сказав собі: «А я гадав, що маю такий скарб — єдину в світі квітку, а то звичайнісінька рожа. Проста рожа і три вулкани заввишки до колін, і то один з них погас, певне, назавжди — цього замало, щоб величати себе принцом…»

Сосын ол тағы да ішінен былай деп ойлады: «Әлемде жоқ гүл менде ғана бар деп өзімді бай сезініп жүрсем, оным қарапайым раушан гүл ғана болып шықты. Осы гүл мен менің тіземнен ғана келетін үш жанартауым, оның біреуі ендігі сөнген де болар, менен даңқты ханзада жасамас…»

Він упав на траву й заплакав.

Ол шөптің үстіне жата кетіп, жылап жіберді.

РОЗДІЛ XXI

XXI

Отоді-то й показався лис.

Сол арада түлкі пайда болды.

— Добридень, — мовив лис.

— Сәлеметсің бе! — деді түлкі.

— Добридень, — звичайненько відказав маленький принц і озирнувся, та нікого не побачив.

— Сәлеметсің бе! — деп әдеппен жауап қатты Кішкентай ханзада. Жан-жағына қара еді, ешкім көзіне ілінбеді.

— Осьдечки я, — озвався голос, — під яблунею.

— Мен мұндамын! — деген дауыс алма ағашының астынан шықты.

— Хто ти?— спитав маленький принц.— Ти такий гарний!

— Сен кімсің? — деді Кішкентай ханзада. Қандай сұлу едің!

— Я лис, — відповів той.

— Мен түлкі боламын, — деді түлкі.

— Пограйся зі мною, — попрохав маленький принц.— Мені так журно…

— Кел екеуміз ойнайық, — деп оған ұсыныс жасады Кішкентай ханзада. Мен әбден көңілсіз тұр едім.

— Я не можу з тобою гратися, — мовив лис.— Я не приручений.

— Мен сенімен ойнай алмаймын, — деді түлкі. — Қолға үйретілген түлкі емеспін.

— О, даруй, — сказав маленький принц.

— Ә, кешір онда, — деді Кішкентай ханзада.