— Отже, вони мої, бо я перший до цього додумався.

— Демек, менікі болғаны. Өйткені, ол туралы бірінщі маған ой келген.

— I цього досить?

— Осы жеткілікті ме?

— Авжеж. Коли ти знайдеш діамант, який не належить нікому, то він твій. Коли ти знайдеш острів, який не належить нікому, то він твій. Коли тобі першому спаде якась думка, ти береш на неї патент: вона твоя. Я володію зорями, бо до мене ніхто не здогадався ними заволодіти.

— Әрине. Сен иесі жоқ алмас тас тапсаң, оны меншіктенесің ғой. Егер сен иесіз арал тауып алсаң, ол сенің меншігің болады. Саған жаңа ой бірінші келсе, сен оның иесі болаың. Ал мен болсам, жұлдыздапды иемденемін, өйткені бұған дейін жұлдыздарды меншіктеу егкімнің ойына кіріп-шықпаған.

— Оце правда, — мовив маленький принц.— I що ж ти з ними робиш?

— Ол рас, — деп қостады Кішкентай ханзада. — Сосын не қыласың?

— Завідую ними, — відказав ділок.— Лічу їх і перелічую. Це дуже важко. Але я людина поважна.

— Мен оларды басқарамын. Оларды қайта-қайта санаймын, — деді іскер адам. Бұл ұиын нәрсе. Бірақ мен ұлағатты кісімін!

Одначе маленького принца ще це не вдоволь-нило.

Кішкентай ханзада бұған да қанағаттанбады.

— Якщо я маю шовкову хустинку, я можу пов’язати її на шию й забрати з собою, — мовив він.— Якщо я маю квітку, я можу її зірвати і взяти з собою. А ти ж не можеш забрати зорі?

— Егер менде орамал болса, оны мен мойныма орап және өзіммен бәрге алып кете аламын. Егер менің гүлім болса, оны жұлып алып кете аламын. Бірақ сен жұлдыздарды жинап алып кете ламайсың ғой!

— Ні, зате я можу покласти їх у банк.

— Жоқ, бірақ мен оларды банкке салып қоя аламын.

— Як це розуміти?

— Ол не дегенді білдіреді?

— А так: пишу на папірці, скільки в мене зірок. Потім кладу цього папірця до шухляди й замикаю її на ключа.

— Ол дегеніміз былай: мен жұлдыздардың санын бір шумақ қағаөзға жазамын. Сосын ол қағазды тартпаға саламын да, кілтпен құлыптап қоямын.

— Та й усе?

— Сол-ақ па?

— Цього досить.

— Соның өз де жеткілікті.

«Цікаво! — подумав маленький принц.— I навіть поетично. Але це не дуже серйозно!»

«Қызық екен, — деп ойлады Кішкентай ханзада. — Тіпті әдемі жырдай. Бірақ айтуға тұрарлық нәрсе емес».

Що серйозно, а що несерйозно — маленький принц розумів по-своєму, зовсім не так, як дорослі.

Кішкентай ханзаданың көңіл қоюға тұрарлықтай нәрселер туралы ойы ересек адамдардың ойынан мүлдем басқаша болатын.

— Я маю квітку, — сказав він, — і щоранку її поливаю. У мене три вулкани, я щотижня їх прочищаю. Усі прочищаю: і діючі, і погаслий. Мало що може статися. I моїм вулканам, і моїй квітці корисно, що я ними володію. А зорям від тебе нема ніякої користі…

— Меніңше, — деді ол тағы да, менің күн сайын суарып тұратын гүлім бар. Менің меншгімде апта сайын мұржасын тазалап тұратын үш жанартауым бар. Сөніп қалғанын да тазалаймын. «Сақтықта корлық жоқ» деген. Менің иемденуім жанартауларым үшін де, гүлдерім үшін де пайдалы. Ал жұлдыздарға сенен түсер пайда жоқ.

Ділок відкрив рота, але так і не здобувся на відповідь, і маленький принц рушив далі.

Іскер адам аузын ашып еді, бірақ аузына сөз түспеді. Кішкентай ханзада болса бірден жолға аттанып кетті.

«Дорослі таки справді дивацьке поріддя», — простодушно казав він собі в дорозі.

«Үлкендер шынында да ғажап жандар» деп ойлады ол жол бойы.

РОЗДІЛ XIV

XIV

П’ята планета була вельми цікава. Вона виявилася з усіх найменша. На ній тільки й ставало місця, що для ліхтаря та ліхтарника.

Бесінші планета өте қызғылықты еді. Бұл бәрінің ішіндегі ең кішкенесі болатын. Оның үстінде тек көше шамы мен шам жағатын шырақшы ғана сиятын орын бар.

Маленький принц ніяк не міг збагнути, навіщо серед небес, на планетці, де немає ні будинків, ні жителів, потрібні ліхтар та ліхтарник. Але він подумав:

Аспанның бір бұрышында орналасқан не бір үйлері, не бір тұрғындары жоқ планетаға көше шамы мен шырақшы не үшін керек екені Кішкентай ханзаданың миына симай-ақ қойды. Дегенмен ол ішінен былай деп ойлады:

«Можливо, цей чолов’яга тут і недоречний. А проте він не такий недоречний, як король, шанолюб, ділок і п’яничка. Його праця має все ж якийсь глузд. Коли він запалює свого ліхтаря — буцімто народжується ще одна нова зірка або квітка. Коли гасить ліхтар — буцімто присипляє зірку чи квітку. Гарна робота! Вона таки справді корисна, бо красива».

«Мүмкін бұл адам сандырақтайтын шығар. Әйтсе де, оның патшаға, атаққұмарға, әлде іскер адам мен маскүнемге ұарағанда дені дұрыстау сияқты. Қалай болғанда да, мұның жұмысының мәні бар. Ол өзінің шамын жаққан шақта бір жаңа жұлдыз туғандай немесе гүл шешек атқандай әсер етеді. Ал шырағын өшіргенде, сол гүл немесе жұлдыз ұйқыға кеткендей болады. Тамаша жұмыс. Бұл шын мәнінде пайдалы іс, себебі бұл — әдемі».

I, порівнявшись із планетою, він шанобливо привітався до ліхтарника.

Кішкентай ханзада планетаға жақындаған кезде шырақшыға құрметпен иіліп сәлем береді:

— Добридень, — мовив він.— Навіщо ти оце погасив ліхтаря?

— Қайырлы күн! Шырағыңды неге өшірдің?

— Таке розпорядження, — відказав ліхтарник.— Добридень.

— Нұсқау солай, — деп жауап берді шырақшы. — Қайырлы күн!

— А що то за розпорядження?

— Нұсқау деген не?

— Щоб я гасив свого ліхтаря. Добривечір.

— Шырақты өшіру жайлы құсқау. Кеш жарық!

I він знову запалив ліхтаря.

Сөйтіп ол шырағын қайта жақты.

— А нащо ти знов його засвітив?

— Оны неге қайтадан жақтың?

— Таке розпорядження, — відповів ліхтарник.

— Нұсқау солай, — деп жауап берді шырақшы.

— Не розумію, — признався маленький принц.

— Түсінсем бүйырмасын, — деді Кішкентай ханзада.

— А що тут не розуміти, — сказав ліхтарник.—Розпорядження це розпорядження. Добридень.

— Түсінетін ешнәрсесі жоқ, — деді шырақшы. Нұсқау дегеніміз — Нұсқау. Қайырлы күн!

I погасив ліхтаря.

Ол шырағын қайта сөндірді.

Відтак картатою червоною хусточкою витер піт із чола й сказав:

Сосын қызыл төрт бұрыштар бар бет орамалымен маңдайын сүртті.

— Жахливе в мене ремесло. Колись воно мало глузд. Я гасив ліхтаря вранці, а ввечері знову запалював. Решту дня я міг відпочивати, а решту ночі — спати.

— Менің кәсібім сұмдық ауыр. Бұрындары уақытымен болушы еді. Таңертең сөндіріп, кешке жағатынмын. Одан қалған уақытында: күндіз дем алып, түнде ұйықташы едім…

— А потім розпорядження змінилося?

— Сонда, одан кейін, нұсқау өзгеріп кетті ме?

— Розпорядження не змінилося, — сказав ліхтарник.— У тому то й лихо! Моя планета з кожним роком обертається швидше й швидше, а розпорядження лишилося те саме.

— Нұсқау өзгерген жоқ—ау, — деді шырақшы. — Пәленің бәрі осында емес пе! Планета жылдан жылға жылдамырақ айналатын болып барады, ал нұсқау өзгермеді.

— А як же зараз? — спитав маленький принц.

— Сонымен? — деді Кішкентай ханзада.

— А ось так. Планета робить повний оберт за одну хвилину, і я не маю ні секунди перепочинку. Щохвилини я гашу ліхтаря і знов його запалюю.

— Сонымен енді ол минутына бір айналып шығады. Менің бір секнуд та тыныс алуға уақытым жоқ. Әр минут сайын жағып, қайт сөндіремін!

— От цікаво! Отже, у тебе день триває всього одну хвилину!

— Міне, қызық! Сенің бір күнің бір-ақ минутқа созылғаны ғой!

— А що тут цікавого? — відказав ліхтарник.—Уже цілий місяць, як ми розмовляємо з тобою.

— Қызық түгі де жоқ, — деді шырақшы. — Екеміздің әңгімелесіп тұрғанымызға бір айдың жүзі болды.

— Цілий місяць?!

— Бір ай?!

— Авжеж. Тридцять хвилин. Тридцять днів. Добривечір!

— Иә, отыз минут. Отыз күн! Қайырлы кеш!

I він знову запалив ліхтаря.

Ол шырағын қайта жақты.

Маленький принц подивився на ліхтарника — йому подобався цей чолов’яга, що так віддано виконував розпорядження.

Кішкентай ханзада одан көз алмай тұрып, нұсқауына осыншама адал шырақшыны жақсы көріп кетті.

Маленький принц згадав, як колись, переставляючи свого стільця, він шукав місця, звідки було б видно захід сонця. I йому захотілося допомогти товаришеві.

Оның есіне күннің батуын тамашалау үшін өзінің орындығын жылжытып күнді қуалап жүретін кездері түсіп кетті. Ол досына көмектескісі келді:

— Слухай-но, — сказав він ліхтарникові, — я знаю, як зробити, щоб ти відпочивав, коли заманеться…

— Сен білесің бе? Мен сені қалаған кезіңде демалдырудың тәсілін білемін…

— Мене весь час тягне відпочити, — зітхнув ліхтарник.

— Мен үнемі демалғым келеді, — деді шырақшы.

Бо ж можна бути вірним слову і все-таки ледачим.

Адам жұмысына адал, сонымен қатар жалқау да бола алмайды ғой.

— Твоя планетка така крихітна, — вів далі маленький принц, — ступиш три кроки й обійдеш її всю. Досить тобі йти неквапливо, і ти постійно будеш на сонці. Коли вирішиш перепочити — починай ходити… і день триватиме доти, доки захочеш.

Кішкентай ханзада сөзін былай деп сабақтады:
— Сенің планетаңның кішкентайлығы сонша, үш қадам аттасаң болғаны оны түгел айналып шығасың. Әрдайым, күннің көзінде қалу үшін, сен асықпай жүріп отырсаң болғаны.тыныстап алғың келгенде, сен жүре бер… сонда күн қалағаныңша шығып тұра береді.

— Ну, від цього мало пуття, — мовив ліхтарник.— Понад усе я люблю спати.

— Бұдан келіп-кетер пайда шамалы екен, — деді шырақшы. — Менің өмірде ең жақсы көретінім — ұйықтау.

— Тоді кепське твоє діло, — гукнув маленький принц.

— Амал нешік, жолың болмады, — деді Кішкентай ханзада.

— Кепське, — погодився ліхтарник.— Добридень!

— Амал жоқ, — деді шырақшы. — Қайырлы күн!

I погасив ліхтаря.

Сөйтті де шырағын сөндірді.

«Цього чолов’ягу, — сказав собі маленький принц, торуючи шлях, — цього чолов’ягу зневажали б усі інші: і король, і шанолюб, і п’яничка, і ділок. А проте лише він, як на мене, не смішний. Либонь, тому, що він не думає про себе».

«Бұл адам, — деп ойлады Кішкентай ханзада сапарын жалғастыра түсіп, — бұл адамбасқаларына: патшаға, атаққұмарға, маскүнемге, іскер адамға жек көрінішті олар еді. Дегемен, маған күлкілі емес. Жібі түзу жалғыз осы сияқты көрінді. Мүмкін, мұның себебі оның тек өз қара басын ғана ойламай, өзге нәрсемен айналысатындығы болар».

Маленький принц зітхнув.

Ол өкініштен күрсінді де, ойын былай деп жаоғастырды:

«От з ким я міг би заприятелювати, — подумав він.— Але його планетка зовсім крихітна. Там нема місця для двох…»

«Жалғыз осы ғана достасуыма жарайтын адам екен. Алайда, оның планетасы шынында тым кішкентай. Екі адам сыятын орын жоқ…»

Він не смів признатися собі, що найбільше шкодує за цією благословенною планетою саме тому, що на ній за двадцять чотири години можна було тисячу чотириста разів милуватися на захід сонця!

Шынында Кішкентай ханзаданың мойындауға батпаған нәрсесі — күн жиырма төрт сағат ішінде бір мың төрт жүз қырық рет бататын осы бір құдай жарылқаған планетаны қимайтындығы!

РОЗДІЛ XV

XV

Шоста планета була вдесятеро більша од попередньої. На ній жив дід, він писав грубезні книжки.

Алтыншы планета одан он есе үлкен планета еді. Мұнда қалың кітаптар жазатын қарт кісі тұратын. Кішкентай ханзаданы көре салысымен ол:

— Чи ти ба! — гукнув він, угледівши маленького принца.— Мандрівець!

— Мінеки, зерттеушінің дәл өзі келді! — деп айқайлап жіберді.

Маленький принц сів на стола — звести дух. Він уже так здорожився!

Кішкентай ханзада ентігін басу үшін орындыққа отыра кетті. Қаншама жолдарды басынан өткерді десеңші!

— Звідки ж ти? — спитав його старий добродій.

— Қай жақтан келе жатырсың? — деп сұрады одан қарт кісі.

— А що це за грубезна книжка? — поцікавився маленький принц.— Що ви тут робите?

— Мынау не қылған қалың кітап? — деді Кішкентай ханзада. — Сіз мұнда немен айналысасыз?

— Я географ, — мовив старий добродій.

— Мен географпын, — деді қарт кісі.

— А що таке географ?

— Георграф деген кім?

— Це вчений, котрий знає, де розташовані моря, річки, міста, гори й пустелі.

— Ол — теңіздердің, өзендердің, қалалардың, таулар мен шөлдердің қайда орналасқанын білетін ғалым.

— Як цікаво! — вигукнув маленький принц.— Оце вже справжній фах!

— Неткен қызық! — деді Кішкентай ханзада. — Мінеки, бұл — нағыз кәсіп!

I він роззирнувся по планеті географа. Зроду маленький принц не бачив планети такої величної.

Сосын географтың планетасын көзбен шолып шықты. Ол осыншама сәулетті планетаны бұрын-соңды көрмеген еді.

— А вона дуже гарна, ваша планета. А океани тут є?

— Сіздің планетаңыз өте әдемі екен. Мұхиттар бар ма?

— Цього я не можу знати, — мовив географ.

— Оны білмедім, — деді географ.

— А-а! — протягнув маленький принц розчаровано.— А гори?

Кішкентай ханзада көңілі қалыңқырап:
— Ал таулар ше? — деп сұрады.

— Цього я не можу знати, — відказав географ.

— Оны білмеймін, — деді географ.

— А міста, річки, пустелі?

— Ал қалалар, өзендер мен шөлдер ше?

— Цього я теж не можу знати.

— Оны да біле алмадым, — деді географ.

— Але ж ви географ!

— Сіз географ емессіз бе?!

— Авжеж, — сказав дід.— Я географ, а не мандрівець. Мені геть бракує мандрівців. Не географи ж ведуть облік міст, річок, гір, морів, океанів і пустель.

— Дәл солай, — деді географ, — бірақ мен зерттеумен айналысатын саяхатшы емеспін. Мен зерттеушілерге зәрумін. Қалаларды, өзендерді, тауларды, теңіздерді, мұхиттар мен шөлдерді географ санамайды ғой.

Географ — особа надто поважна, щоб вештатися світами. Він не виходить зі свого кабінету. Але він приймає у себе мандрівців. Розпитує їх, записує їхні розповіді. I якщо розповіді когось із них географа зацікавлять, то він з’ясовує, чи порядна людина той мандрівець.

Географ — тым маңызды адам, оның сандалып жүргені жараспас. Ол өзінің кеңсесінен шықпайды. Ол осында зерттеушілерді қабылдайды. Географ оларға сұрақ қойып, олардың көрген-білгендерін қағазға түсіреді. Ал егерде олардың ішіндегі кейбіреуінің айтқандары қызықтау көрінсе болғаны, географ сол зерттеушінің адамшылық қасиеттерін тексеріске алады.

— А навіщо?

— Оның қажеті не?

— Бо коли мандрівець набреше, в підручниках з географії буде лише плутанина. Так само, як і той мандрівець, який не в міру п’є.

— Зерттеуші өтірік айтса, география кітаптарына зиян келтіреді. Ішкіш зерттеуші де соның қатарына жатады.

— А чому?

— Неге? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

— Бо в п’яничок двоїться в очах. I там, де стоїть одна гора, такий географ позначив би дві.

— Өйткені маскүнемдердің көзіне бәрі қосарланып көрінеді. Сонда географ бір ғана таудың орнына екеу деп жазып қоюы мүмкін.

— Я одного такого знаю, — заявив маленький принц.— З нього був би кепський мандрівець.

— Мен сондай біреуді танушы едім, — деді Кішкентай ханзада, — Одан жақсы зертеуші шықпас, — еді.

— Цілком можливо. Отож, коли з’ясовується, що мандрівець — людина порядна, тоді перевіряють його відкриття.

— Ол да мүмкін. Сонымен, зерттеушінің адамгершщілігі мықты болып шықса, онда оның ашқан жаңалығын тексеріске алады.

— А як саме? Ідуть дивитися?

— Барып көре ме?

— Е, ні. Це надто складно. Вимагають, щоб мандрівець подав докази. Скажімо, він відкрив велику гору — то нехай принесе з неї велике каміння.

— Жоқ. Ол қиындау болады-ау. Оның орнына зерттеушіге дәлелдер келтіруін талап етеді. Мысалы, асқар тауды тапқан болса, үлкен-үлкен тастар әкелуі шарт.

Нараз географ захвилювався:

Географ кенеттен көңілі жібіп:

— Але ж ти й сам мандрівник. Ти прибув здалеку. Опиши мені свою планету!

— Сен ше, алыстан келдің ғой! Зерттейтін саяхатшының нағыз өзісің! Қане, өзіңнің планетаңды сипаттап бепші!

I географ розгорнув книгу записів і застругав олівця. Оповіді мандрівників спершу записуються олівцем. Потім чекають, коли мандрівець дасть докази, тоді вже його оповіді можна записати чорнилом.

Сөйтіп географ өзінің кітабын ашып жіберіп, қарындашын ұштады. Зерттеушілердің әңгімелерін әуелі қарындашпен жазады. Оны сиямен көшіріп жазу үшін, зерттеушінің дәлелдер келтіруін күтеді.

— Прошу, — мовив географ.

— Сонымен? — деп сұрады географ.

— О, в мене там не вельми цікаво, — сказав маленький принц, — усе малесеньке. У мене три вулкани. Два діють, а один давно погас. Але мало що може трапитися.

— Менің планетамда қызықтайтын нәрсе көп емес. Ол — кішкене планета. Үш жанартауым бар. Екеуі жанып тұр, ал біреуі сөніп қалған. Бірақ, кім біледі не болатынын.

— Так, усе може трапитися, — потвердив географ.

— Кім біледі не болатынын? — деп қайталады географ.

— А ще у мене є квітка.

— Менде тағы гүл бар.

— Квітів ми не записуємо, — відказав географ.

— Біз гүлдерді есепке алмаймыз, — деді географ.

— Чому? Це ж найпрекрасніше, що є на світі!

— Неге? Дүниедегі ең әдемі гүл!

— Бо квіти ефемерні.

— Себебі гүлдер өткінші болады.

— Як це — ефемерні?

— Өткінші деген нені білдіреді?

— Книжки з географії — найцінніші з усіх книжок, — мовив географ.— Вони ніколи не застаріють. Дуже рідко трапляється, щоб гора зрушила з місця. Дуже рідко буває, щоб океан пересох. Ми пишемо про те, що одвічне.

— География кітаптары, — деді географ, — әлемдегі кітаптардың ішіндегі ең асылы. Олар ешқашан ескірмейді. Таудың орын ауыстырғаны сирек кездеседі ғой. Мұхиттың тартылып қалуы күнде кезесетін нәрсе емес. Біздер мәңгі өзгермейтін нәрселер жайында жазамыз.

— Але згаслий вулкан може прокинутися, — перейняв мову маленький принц.— А що таке — ефемерний?

— Алайда, сөнген жанартаулар ұйқысынан оянып кетуі мүмкін ғой. «Өткінші нәрсе» не дегенді білдіреді?