— А коли я звелю якомусь генералові пурхати метеликом із квітки на квітку, або написати трагедію, або перекинутися морською чайкою — і генерал не виконає наказу, — хто буде винен: він чи я?

— Егер мен қолбасшыға бір гүлден екінші гүлге көбелекше ұш немесе қайғылы шығарма жаз, болмаса теңіз шағаласына айнал дер бұйрық берсем, ал қолбасшы бұйрығымды орындамаса, кім айыпты болар еді, мен бе, әлде ол ма?

— Ви, ваша величносте, — не вагаючись, відповів маленький принц.

— Сіз болар едіңіз, — деді Кішкентай ханзада табанды түрде.

— Цілком слушно, — відповів король.— Від кожного треба вимагати лишень те, що він може зробити. Влада передусім має бути розумна. Коли ти накажеш народові кинутись у море, то він учинить революцію. Я маю право вимагати послуху, бо мої розпорядження розумні.

— Дұрыс. Әркімнен қолынан келетінін талап ету керек, — деп сөзін сабақтады патша. — Билікті ең алдымен ақылға жеңдіру керек. Егер сен халқыңа теңізге өздеріңді тастаңдар десең, олар көтеріліске шығады. Мен бағынушылықты талап ете аламын, өйткені менің әмірм ақылға сиярлық.

— А як же мій захід соня? — нагадав маленький принц: питаючись про щось, він ніколи не заспокоювався, поки не діставав відповіді.

— Сонда күнді ұяясына қондыру жайы не болып кетті? — деп ескертті Кішкентай ханзада. — Ол қойған сұрағына жауап алмай тынышталмайтын.

— Буде тобі й захід сонця. Я зажадаю, щоб сонце сіло. Почекаю, поки будуть сприятливі умови, в тому й мудрість володаря.

— Күннің батуын сен көресің. Мен оны талап етемін. Алайда, менің ел басқару ғылымыма сәйкес қолайлы жағдайдың тууын күте тұру керек.

— А коли це буде? — спитав маленький принц.

— Ол қашан туар екен? — деп Кішкентай ханзада оны білуге асықты.

— Гм… Гм…— відповів король, гортаючи грубого календаря.— Це буде… гм, гм…— сьогодні це буде за чверть восьма вечора. I тоді побачиш, як точно виконуються мої розпорядження.

— Ім, ім! — деп патша қалың күнтізбесін ақтара бастады. — Ім, ім! Бқұл болады, сағат…, бұл кешкі сағат жетіден қырық минут кеткенде болады. Сен сонда менің айтқанымның қалай бұлжымай орындалғанына көзің жетеді.

Маленький принц позіхнув. Шкода, що тут не завжди можна побачити захід сонця. Та й, сказати по щирості, він уже нудився.

Кішкентай ханзада есінеп қойды. Ол өз планетасындағы күннің батуын өткізіп алғанына өкінді. Енді ол аздап зеріге бастады:

— Мені пора, — сказав він королю.— Більше нема чого тут робити.

— Менің бұл жерде басқа істер ісім жоқ, — деді ол патшаға. Кетер уақытым болды.

— Зостанься! — мовив король, неабияк гордий з того, що в нього знайшовся підданець.—Зостанься, я призначу тебе міністром.

— Кетпе, — деді патша бағынышты адам тапқанына масаттанып. — Мен сені министр етіп тағайындаймын!

— Міністром чого?

— Ненің минстрі?

— Ну, міністром… міністром юстиції.

— Заң министрі!

— Але ж тут нема кого судити.

— Мұнда соттайтын ешкім жоқ қой!

— Хтозна, — мовив король.— Я ще не оглянув усього свого королівства. Я вже старий, для карети місця в мене нема, а ходити пішки я зморююся.

— Кім біледі, — деді патша оған, — мен әлі қол астымдағы жердерді аралап көрген жоқпын. Мен тым кәрімін, күйме қоятын жер жетіспейді, ал жаяу жүру шаршатады.

Маленький принц нахилився і заглянув ще раз на той бік планети.
— О, я вже подивився! — вигукнув він.— Там більше нікого немає.

— О! Мен қарап көрдім, — деді, планетаның басқа бетіне тағы бір көз салуға еңкейген Кішкентай ханзада. — Ол жақта да ешкім жоқ…

— То суди сам себе, — відказав король.— Це найважче. Себе судити набагато важче, ніж інших. Якщо ти зумієш правильно судити самого себе, то ти справді мудрий.

— Онда сен өзіңді-өзің соттайсың, — деп жауап берді патша. — Бұл өте қиын нәрсе. Өзгені соттағанна гөрі өзіңді соттау қиынырақ. Егер сен өзіңді дұрыстап соттай білсең, онда сенің нағыз даныщпан болғаның.

— Сам себе я можу судити де завгодно, — сказав маленький принц.— Для цього мені нема чого тут жити.

— Мен өзіме-өзім қайда болсам да баға бере аламын. Ол үшін мұнда тұрып қажеті жоқ, — деді Кішкентай ханзада.

— Гм… Гм…— задумався король.— Здається, десь на моїй планеті живе старий пацюк. Ночами я його чую. Ти можеш судити цього старого пацюка. Вряди-годи засуджуватимеш його на смертну кару. Отож від тебе залежатиме його життя. Але щоразу ти даватимеш йому помилування, щоб берегти його. Адже він у нас один.

— Ім, ім! — деді патша, менің планетамның бір бұрышында кәрі атжалман бар сияқты. Түнде тықырын естимін. Сен сол атжалманды соттауыңа болатын еді. Оны кей-кездері өлім жазасына кесіп отырар едіің. Осылайша оның өмірі сенің қолыңда болады. Алайда сен оны үнемдеу үшін, әр уақытта кешіріп отыратын едің. Ол біреу-ақ қой.

— Не люблю смертних вироків, — мовив маленький принц.— Та й мені вже пора.

— Мен өлім жазасына кесуді ұнатпаймын, — деді кішкентай ханзада. — Оның үстіне, кететін уақытым болды.

— Ні, не пора, — заперечив король.

— Жоқ, — деді патша.

Маленький принц уже зовсім зібрався в дорогу, але йому не хотілося засмучувати старого монарха.

Бірақ та Кішкентай ханзада сапарға дайындалып болған соң кәрі патшаның көңілін қалдырғысы келмеендіктен былай деді:

— Якщо ви, ваша величність, бажали б, щоб вашу волю вволяли, ви могли б дати мені розумний наказ. Веліти, приміром, не гаючись, рушати в путь. Мені здається, умови для цього саме сприятливі…

— Егер ұлы мәртебелі тақсыр өз бұйрықтары әр кез бұлжымай орындалғанын қаласа, маған ақылға сиярлықтай әмір берер еді. Мәселен, ол маған бір мезет те кідірмей жолға шығуға бұйыруына юолар еді. Меніңше қолайлы жағдай туып тұрған сияқты…

Король нічого не відповів, маленький принц постояв у нерішучості, потім зітхнув і пішов геть.

Патша үн қатпағандықтан, Кішкентай ханзада біраз кідіріп қалды да, сосын бір күрсініп қойып, жолға аттанып кетті.

— Призначаю тебе моїм послом! — гукнув услід йому король.

— Мен сені елші қылып тағайындаймын, — деп патша артынан асығыс айқайлап жіберді.

I виглядав він дуже владно.

Оның түрі қарсылық атаулыға төзбестей еді.

«Та й диваки оці дорослі», — помислив маленький принц, пускаючись у мандри.

«Үлкендер осы қызық халық» деп ойлады Кішкентай хзанзада.

РОЗДІЛ XI

XI

На другій планеті жив шанолюб.

Екінші планетада атаққұмар адам тұратын.

— Ага, ось і шанувальник з’явився! — гукнув він, угледівши ще здалеку маленького принца.

— Ә! Міне, қызықтаушы адам да келді! — деп, Кішкентай ханзаданы алыстан көре салысымен айқай салды атаққұмар.

Адже для чваньків усі люди — то їхні шанувальники.

Атаққұмар адам өзге жұрттың бәрі өздеріне сүйсіне қарайды деп ойлайды.

— Добридень, — мовив маленький принц.— Який кумедний у вас капелюх.

— Қайырлы күн! — деді Кішкентай ханзада. — Қалпағыңыз қызық екен.

— Це для вітання, — відповів шанолюб.— Щоб уклонятися, коли мене вітають. На жаль, сюди ніхто не зазирає.

— Бұл сәлем беру үшін, — деп жауап қатты атаққұмар. — Жұрт мені құттықтап, қол шапалақтағанда, мен иіліп ізет көрсетуім керек. Өкінішке орай, бұл жерден ешкім өтпейді.

— Он як? — сказав маленький принц, нічого не второпавши.

— Солай ма? — деді ештеңені түсінбесе де Кішкентай ханзада.

— Поплещи у долоні, — порадив йому шанолюб.

— Бір қолыңды екінші қолыңа соқ, — деп ақыл берді атаққұмар.

Маленький принц заплескав у долоні. Шанолюб скинув капелюха й поштиво вклонився.

Кішкентай ханзада қолдарын бір-біріне соғып, шапалақтады. Атаққұмар қалпағын көтеріңкіреп, қарапйым ғана бас иіп сәлем берді.

«Тут веселіше, ніж у короля», — подумав маленький принц. I знов заплескав у долоні. А шанолюб, скидаючи свого капелюха, ще раз уклонився.

«Бұл патшаға қарағанда көңілдірек екен» деп ойлады Кішкентай ханзада Сөйтіп ол қайтадан қол шапалақтай бастады. Атаққұмар болса, қалпағын көтеріңкіреп, тағы да иілді.

За п’ять хвилин ця одноманітна гра зморила маленького принца.

Осындай қимылдармен өткен бес минуттан соң Кішкентай ханзада ойынның бірқалыптылығынан жалығып кетті де:

— А що слід зробити, щоб капелюх упав? — спитав він.

— Ал қалпақ жерге құлауы үшін не істеу керек? — деп сұрады.

Та шанолюб не слухав. Гонористі люди глухі до всього, окрім хвали.

Бірақ атаққұмар оның айтқанын естімеді. Атаққұмарлар мақтау сөзден басқаға құлақ аспайды.

— Ти й справді дуже шануєш мене? — спитав він маленького принца.

— Сен маған шынымен-ақ қатты сүйсіне қарайсың ба? — деп сұрады ол Кішкентай ханзададан.

— А що то — шанувати?

— Сүйсіне қарау деген нені білдіреді?

— Шанувати — значить визнавати, що я найкращий, найчепурніший, найбагатший і найрозумніший на планеті.

— Сүйсіне қарау деген менің планетамдағы ең әдемі, бәрінен сәнді киінген және ең ақылды адам екенімді мойындағанды білдіреді.

— Але ж на твоїй планеті ти сам-один!

— Сен планетаңда жалғыз емессің бе?

— Ну, то зроби мені ласку, все одно шануй мене!

— Көңілімді қалдырмашы. Сонда да маған сүйсіне салшы!

— Я шаную, — мовив маленький принц і злегка знизав плечима.— Але яка тобі з цього радість?

— Мен сүйсініп тұрмын, — деді Кішкентай ханзада иығын қусырып, — бірақ бұл сені не үшін қызықтырады?

I він утік від шанолюба.

Сөйтті де, Кішкентай ханзада кетіп қалды.

«Ці дорослі — дивакуваті люди», — простодушно думав він дорогою.

Сапарын жалғастыра түсіп, «Үлкендер шынымен де түсініксіз жандар» деп ойлады ол жай ғана.

РОЗДІЛ XII

XII

На дальшій планеті жив п’яничка. Маленький принц пробув там зовсім недовго, а все одно його пойняла глибока журба.

Келесі планетада маскүнем тұратын. Кішкентай ханзада бұл жерде көп тұрақтамаса да зор уайымға салынды:

П’яничка мовчки сидів перед цілою батареєю пляшок — порожніх і повних.
— Що ти тут робиш? — поцікавився маленький принц.

— Сен не істеп отырсың? — деп сұрады ол маскүнемнен. Ол келгенде маскүнем бір үймек боп бос бөтелкелер мен тағы бір топ толы бөтелкелердің алдында үнсіз отыр екен.

— П’ю, — похмуро буркнув п’яничка.

— Ішіп отырмын, — деп жауап берді маскүнем мұңды түрмен.

— Навіщо ти п’єш? — спитав маленький принц.

— Не үшін ішесің? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

— Щоб забути, — відповів п’яничка.

— Ұмыту үшін.

— Що забути? — допитувався маленький принц; йому стало шкода п’янички.

— Нені ұмыту үшін? — деді оны аяп кеткен Кішкентай ханзада.

— Забути, що мені соромно, — признався п’яничка і похнюпив голову.

— Ұялатынымды ұмыту үшін, — деп, басын салбырата шынын айтты маскүнем.

— Чого ж тобі соромно? — спитав маленький принц; йому дуже хотілося чимось зарадити неборакові.

— Неден ұяласың? — деп сұрады, оған қол ұшын бергісі келіп кеткен Кішкентай ханзада.

— Соромно, що п’ю! — додав п’яничка й замовк остаточно.

— Ішкеннен ұяламын! — деп маскүнем сөзін аяқтады да, үнсіздікке біржолата батып кетті.

А маленький принц, ні в сих ні в тих, пішов геть.

Не айтарын білмей абдырап қалған Кішкентай ханзада әрі қарай жол тартты.

«Ці дорослі, безперечно, якісь дуже чудні», — думав він дорогою.

Жол бойы ол: «Үлкен кісілер шынында да өте таңғаларлақ жандар» деп ойлады ішінен.

РОЗДІЛ XIII

XIII

Четверта планета належала ділкові. Цей чолов’яга був такий заклопотаний, що коли прийшов маленький принц, навіть голови не звів.

Төртінші планета іскер адамдікі болатын. Бұл адам мұрынан шаншылып, қолы тимей жатқаны соншалық, Кішкентай ханзада келгенде басын да көтермеді.

— Добридень, — сказав маленький принц.— У вас погасла цигарка.

— Сәлеметсіз бе! — деді бұл. — Сіздің шылымыңыз сөніп қалыпты.

— Три та два — п’ять. П’ять та сім — дванадцять. Дванадцять та три — п’ятнадцять. Добридень. П’ятнадцять та сім — двадцять два. Двадцять два та шість — двадцять вісім. Нема коли прикурити. Двадцять шість та п’ять — тридцять один. Ху! А всього виходить п’ятсот один мільйон шістсот двадцять дві тисячі сімсот тридцять один.

— Үшке екіні қосса, болады бес. Беске жетіні қосса — он екі.Он екіге үш — он бес. Қайырлы күн! Он беске жетіні — жиырма екі. Жиырма екіге алты — жиырма сегіз. Оны жағатын уақыт жоқ. Жиырма алтыға бес — отыз бір. Уһ! Сонымен болады бес жүз миллион алты жүз жиырма екі мың жеті жүз отыз бір.

— П’ятсот мільйонів чого?

— Ненің бес жүз миллионы?

— Га? Ти ще тут? П’ятсот мільйонів… уже не знаю чого… У мене стільки роботи! Я людина поважна, мені нема коли язика чесати! Два та п’ять — сім…

— Ә, сен әлі осында ма едің? Бес жүз миллион… не екенін… ұмытып қалдым… Менің қыруар жұмысым бар! Мен байсалды адаммын. Бос мылжыңмен айналысуға уақытым жоқ! Екіге бесті қоссақ — жеті…

— П’ятсот мільйонів чого? — повторив маленький принц: питаючи про щось, він не заспокоювався, поки не діставав відповіді.

— Бес жүз миллионыңыз не? — деп қойған сұрағын өмірінде жауап алмайынша тынбайтын Кішкентай ханзада қайталап сұрады.

Ділок звів голову:

Іскер адам басын көтеріп:

— За п’ятдесят чотири роки, прожиті мною на цій планеті, було лише три випадки, коли мені щось заважало. Першого разу це сталося двадцять два роки тому — сюди звідкись залетів хрущ. Він так страшенно гудів, що я припустився чотирьох помилок у підрахунках.

— Осы планетада елу төрт жыл өмір сүргелі бері мені үш рет қана мазалаған. Бірінші рет, бұдан жиырма екі жыл бұрын, қайдан түскені бір құдайға ғана белгілі көктем қоңызы еді. Ол ызыңдап құлақтың құртын жегендіктен, мен есеп-қисабымда төрт қате жібердім.

Другого разу — одинадцять років тому — я мав напад ревматизму. Сидячий спосіб життя. Мені нема коли вештатися. Я людина поважна. Утретє… оце тепер. Отож, виходить, п’ятсот мільйонів…

Екінші рет, бұдан он бір жыл бұрын, сүйегім қақсап ауырғанының кесірі тіиді. Маған жаттығу жетіспейді. Сейіл құруға уақытым жоқ. Мен жеңілтек мінезді адам емеспін. Үшінші рет… мінеки! Сонымен, бес жүз миллион деп жатқанмын…

— Чого?

— Ненің миллионы?

Ділок зрозумів, що йому не дадуть спокою.

Іскер адам оның тынышытық бермесін ұқты да:

— Отих маленьких штучок, що їх іноді можна бачити в повітрі.

— Кей кезде аспанда көрінетін миллиондаған майда заттар, — деді.

— Це що ж, мухи?

— Шыбындар ма?

— Та ні, такі дрібненькі, блискучі.

— Е, жоқ, майда жылтырақ нәрселер.

— Бджоли?

— Бал арасы ма?

— Та ні. Дрібненькі золоті штучки, що викликають мрії у ледацюг. А я людина поважна. Мені мріяти нема коли.

— Жоқ, ол емес. Жалқауларды қиялға батыратын кішкентай алтын түстес нәрселер. Мен болсам жалқау емеспін! Меніңі қиялдауға уақытым жоқ.

— А-а! Це зорі!

— Е, жұлдыздар ма?

— От-от, зорі.

— Тура солай. Жұлдыздар.

— П’ятсот мільйонів зірок? А що ж ти з ними робиш?

— Бес жүз миллион жұлдызды не қыласың?

— П’ятсот один мільйон шістсот двадцять дві тисячі сімсот тридцять одна. Я людина поважна, я люблю точність.

— Бес жүз миллион алты жүз жиырма екі мың жеті жүз отыз бір. Мен байсалды жанмын., дәлдікті ұнатамын.

— То що ж ти робиш із тими зірками?

Осы жұлдыздармен не істемекшісің?

— Що роблю?

— Не істеиекшімін?

— Так.

— Иә.

— Нічого. Я ними володію.

— Ештеңе. Мен оларды иемденемін.

— Володієш зірками?

— Сен жұлдыздарды иемденесің бе?

— Так.

— Иә.

— Але я вже бачив короля, який…

— Мен бір патшаға жолығып едім, ол…

— Королі нічим не володіють. Вони лише правлять. Це велика різниця.

— Патшалар иемденбейді. Олар патшалық құрады. Бұл істің мәні басқа.

— А нащо тобі володіти зірками?

— Ал саған жұлдыздарды иемденудің не керегі бар?

— Щоб багатим бути.

— Бай болу үшін керек.

— А нащо бути багатим?

— Бай болған не үшін керек?

— Щоб купувати ще нові зірки якщо їх там хтось відкриє.

— Басқа біреу тауып алған жұлдыздарды сатып алу үшін.

«Цей, — сказав собі маленький принц, — міркує майже так, як той п’яничка».

«Мынау өзі менің маскүнемім сияқты байыптайды екен» деп ойлады Кішкентай ханзада.

Однак розпитував далі:

Сосын ол тағы да сұрақтар қойды:

— А як можна володіти зірками?

— Жұлдызды қалайша иемденуге болады?

— Зірки, вони чиї? — буркотливо спитав ділок.

— Олар кімдікі? — деп күңк етті іскер.

— Не знаю. Нічиї.

— Білмйемін, ешкімдікі емес.