Бірақ ол менің сұрағыма жауап қатпады. Ол маған жай ғана былай деді:

Mais il ne répondit pas à ma question. Il me dit simplement:

— Су жүрекке де пайдалы…

— L’eau peut aussi être bonne pour le cœur…

Мен оның айтқанын түсінбесем де, үндемедім… Оған сұрақ қоюдың пайдасы жоқ екенін білетінмін.

Je ne compris pas sa réponse mais je me tus… Je savais bien qu’il ne fallait pas l’interroger.

Ол шаршаған еді. Жерге отыра кетті. Мен қасына жайғастым. Біразға созылған созылған үнсіздіктен соң ол былай деді:

Il était fatigué. Il s’assit. Je m’assis auprès de lui. Et, après un silence, il dit encore:

— Көзге ілінбейтін бір гүлдің әсерінен жұлдыздар әдемі болып тұрғаны…

— Les étoiles sont belles, à cause d’une fleur que l’on ne voit pas…

Мен «Әрине» дедім де, үндеместен ай сәулесіне малынған құм толқындарына қарап отыра бердім.

Je répondis «bien sûr» et je regardai, sans parler, les plis du sable sous la lune.

— Шөл дала қандай әдемі, — деп қосып қойды ол.

— Le désert est beau, ajouta-t-il…

Онысы рас еді. Мен шөл даланы ұнатамын. Құм төбешікте отырасың. Көзге еш нәрсе түспейді. Еш дыбыс естілмейді. Сол кезде бір нәрсе сәулеленді…

Et c’était vrai. J’ai toujours aimé le désert. On s’assoit sur une dune de sable. On ne voit rien. On n’entend rien. Et cependant quelque chose rayonne en silence…

— Шөл даланың көркін келтіретін нәрсе, — деді Кішкентай ханзада, — ол — ойламаған бір жерінде құдықтың тығылып жататыны…

— Ce qui embellit le désert, dit le petit prince, c’est qu’il cache un puits quelque part…

Кенет менің есіме құмнан шашыраған осы жұмбақ сәуленің не екені сап ете түсті. Мен бала шағымда көне бір үйде тұрғанмын. Халықтың айтуы бойынша сол үйде тығулы қазына бар екен дейтін еді. Әрине, ешкім оны тапқан емес, мүмкін іздемеген де болар. Бірақ ол жайт сол үйді қуанышқа кенелтетін. Менің үйім құпия бір сырды жаырғандай сезілетін…

Je fus surpris de comprendre soudain ce mystérieux rayonnement du sable. Lorsque j’étais petit garçon j’habitais une maison ancienne, et la légende racontait qu’un trésor y était enfoui. Bien sûr, jamais personne n’a su le découvrir, ni peut-être même ne l’a cherché. Mais il enchantait toute cette maison. Ma maison cachait un secret au fond de son cœur…

— Иә, — дедім мен Кішкентай ханзадаға, үй болсын, асыпандағы жұлдыз немесе шөл дала болсын, оларды әдемі ететін нәрсені көзбен көре алмайсың!

— Oui, dis-je au petit prince, qu’il s’agisse de la maison, des étoiles ou du désert, ce qui fait leur beauté est invisible!

— Түлкімнің айтқанын қостайтыныыңа мен қуаныыштымын, — деді ол.

— Je suis content, dit-il, que tu sois d’accord avec mon renard.

Кішкентай ханзада ұйықтап бара жатқан соң, оны көтеріп алдым да, жолға шықтым. Көңілім толқып кетті. Үлбіреген нәзік асыл қазынаны көтеріп келе жатқандай болдым. Жер бетінде бұдан асқан нәзік зат болмағандай көрінді.

Comme le petit prince s’endormait, je le pris dans mes bras, et me remis en route. J’étais ému. Il me semblait porter un trésor fragile. Il me semblait même qu’il n’y eût rien de plus fragile sur la Terre.

Айдың сәулесі түскен осы бір бозғылт маңдайына, жұмулы көздеріне, желмен желбіреген кекіл шаштарына қарап келе жатып терең ойға баттым: «Менің мына көріп тұрғаным тек сырт кейпі ғана. Ең маңызды қасиеті көзге көрінбейді…»

Je regardais, à la lumière de la lune, ce front pâle, ces yeux clos, ces mèches de cheveux qui tremblaient au vent, et je me disais: ce que je vois là n’est qu’une écorce. Le plus important est invisible…

Оның болар-болмас ашық тұрған еріндерінен күлкі жүгіріп өткендей болған кезінде, мен тағы да іштей былай деп ойладым: «Осы Кішкентай ханзаданың көңілімді қатты елжіретер қасиеті — ол оның бір гүлге деген адалдығы, тіпті ұйықтап жатса да сол гүлдің бейнесі оған шырақтың жалынындай сәуле шашып тұратындығы…» Маған ол бұрынғыдан бетер нәзік жан болып көрінді. Шырақтарды қорғау керек: желдің лебі өшіріп тастауы мүмкін…

Comme ses lèvres entr’ouvertes ébauchaient un demi-sourire je me dis encore: «Ce qui m’émeut si fort de ce petit prince endormi, c’est sa fidélité pour une fleur, c’est l’image d’une rose qui rayonne en lui comme la flamme d’une lampe, même quand il dort…» Et je le devinai plus fragile encore. Il faut bien protéger les lampes: un coup de vent peut les éteindre…

Осылайша тоқтамай жүріп отырып, таң ата мен құдық тауып алдым.

Et, marchant ainsi, je découvris le puits au lever du jour.

XXV

CHAPITRE XXV

— Адамдар жүрдек пойызға қысыла-қымтырыла мініп алады екен, — деді Кіщкентай ханзада, — бірақ не іздеп жүргендерін өздері білмейді. Сонда олар бір жерде тыныш отыра алмай, ары-бері сапырылысады…

— Les hommes, dit le petit prince, ils s’enfournent dans les rapides, mais ils ne savent plus ce qu’ils cherchent. Alors ils s’agitent et tournent en rond…

Сосын ол сөзін сабақтап:

Et il ajouta:

— Бекер нәрсе, — деді.

— Ce n’est pas la peine…

Біз жеткен құдық сахаралық құдықтарға ұқсамайтын. Сахаралық құдықтар құмда қазылған жай шұңқыр ғана. Ал мынау ауылдың құдығы тәріздес. Алайда жан-жағымызда бірде-бір ауыл жоқ-ты, сондықтан мен түс көріп тұрғандай болдым.

Le puits que nous avions atteint ne ressemblait pas aux puits sahariens. Les puits sahariens sont de simples trous creusés dans le sable. Celui-là ressemblait à un puits de village. Mais il n’y avait là aucun village, et je croyais rêver.

— Бұл ақылға қонбайтын нәрсе, — дедім мен Кіщкентай ханзадаға, — бәрі дайын тұр: шығыршығын ойнатып көрді.

— C’est étrange, dis-je au petit prince, tout est prêt: la poulie, le seau et la corde…

Шығыршық жел айналдырмағалы көп болған ескі жел-қақпадай шиқылдап қоя берді.

Il rit, toucha la corde, fit jouer la poulie. Et la poulie gémit comme gémit une vieille girouette quand le vent a longtemps dormi.

— Естіп тұрмысың? — деді Кішкентай ханзада, — біз бұл құдықты оятып жібергендіктен, ол әнге басты.

— Tu entends, dit le petit prince, nous réveillons ce puits et il chante…

Мен оның күш жұмсағанын қаламай:

Je ne voulais pas qu’il fît un effort:

— Әкел, өзім істейін, — дедім оған, бұл сен үшін тым ауыр болады.

— Laisse-moi faire, lui dis-je, c’est trop lourd pour toi.

Мен шелекті жайлап құдықтың ернеуіне дейін тартып шығардым. Оны жақсылап тұрып құдық шетіне орналастырып қойдым. Құлағымда шығыршықтың шиқылы қалып қойыпты. Ал әлі щайқалып тұрған судың бетінде күннің бейнесі діріл қаққандай болды.

Lentement je hissai le seau jusqu’à la margelle. Je l’y installai bien d’aplomb. Dans mes oreilles durait le chant de la poulie et, dans l’eau qui tremblait encore, je voyais trembler le soleil.

— Мына суды көріп, шөлдеп кеттім, — деді Кішкентай ханзада, — маған су берші…

— J’ai soif de cette eau-là, dit le petit prince, donne-moi à boire…

Оның не іздегенін енді ғана ұқтым.

Et je compris ce qu’il avait cherché!

Шелекті көтеріп, ерніне тақадым. Ол көзін жұмған күйінше судан ішті. Тамаша мерекедей еді. Бұл су басқа сусындардан өзгеше болатын. Бұл — жұлдызды аспан астындағы ұзақ жүрген сапардан, шығыршықтың үнінен, менің қолымның күшінен жаратылған су еді. Сыйлық тәрізді жүрекке жайлы тиетін.

Je soulevai le seau jusqu’à ses lèvres. Il but, les yeux fermés. C’était doux comme une fête. Cette eau était bien autre chose qu’un aliment. Elle était née de la marche sous les étoiles, du chant de la poulie, de l’effort de mes bras. Elle était bonne pour le cœur, comme un cadeau.

Мен кішкене бала кезімде жаңа жыл шыршасының жарығы, шіркеудің түн ортасындағы месса кезіндегі әуені, жүрек жылытар күлкілер маған сыйлаған сыйлықтардың нұр шашуына септігін тигізетін.

Lorsque j’étais petit garçon, la lumière de l’arbre de Noël, la musique de la messe de minuit, la douceur des sourires faisaient ainsi tout le rayonnement du cadeau de Noël que je recevais.

— Сенің планетаңның адамдары, — деді Кішкентай ханзада, — бір бақтың өзінде бес мыңдап раушан гүлін өсіреді екен… сондықтан, олар оның ішінен өздерінің іздеген жалғыз нәрсесін таба алмайды…

— Les hommes de chez toi, dit le petit prince, cultivent cinq mille roses dans un même jardin… et ils n’y trouvent pas ce qu’ils cherchent.

— Таба алмайды, — деп құптадыым мен оны…

— Ils ne le trouvent pas, répondis-je…

— Әйтсе де, іздегендерін жалғыз бір гүлден немесе азғана судың көмегімен табуға болар еді ғой…

— Et cependant ce qu’ils cherchent pourrait être trouvé dans une seule rose ou un peu d’eau…

— Әрине, — деп жауап қаттым мен.

— Bien sûr, répondis-je.

Сосын Кішкентай ханзада сөзін былай деп жалғады:

Et le petit prince ajouta:

— Бірақ, өз соқыр. Жүрекпен іздеу керек.

— Mais les yeux sont aveugles. Il faut chercher avec le cœur.

Мен судан іштім. Терең дем алдым. Құм болса, алаулап атқан таң шапағымен бал тәрізді алтын түске бояялды. Бұл да мені бақытқа кенелткендей болды. Мен не үшін қиналуым керек еді…

J’avais bu. Je respirais bien. Le sable, au lever du jour, est couleur de miel. J’étais heureux aussi de cette couleur de miel. Pourquoi fallait-il que j’eusse de la peine…

— Сен өзіңнің уәдеңе тұруың керек, — деді маған биязы үнмен Кішкентай ханзада, қайтып менің қасыма жайғасқан соң.

— Il faut que tu tiennes ta promesse, me dit doucement le petit prince, qui, de nouveau, s’était assis auprès de moi.

— Қандай уәде?

— Quelle promesse?

— Есіңде ме… менің қошақаныма тұмылдырық беремін дегенсің… мен гүлім үшін жауаптымын!

— Tu sais… une muselière pour mon mouton… je suis responsable de cette fleur!

Қалтамнан салған суреттерімді алып шықтым. Оларды байқап қалған Кішкентай ханзада күліп жіберді:

Je sortis de ma poche mes ébauches de dessin. Le petit prince les aperçut et dit en riant:

— Сенің баобабтарың аздап қырыққабаттарға ұқсайды екен…

— Tes baobabs, ils ressemblent un peu à des choux…

— Немене?! Ал мен салған баобабтарымды мақтаныш тұтып жүрсем!

— Oh! Moi qui était si fier des baobabs!

— Сенің түлкің… оның құлақтары… олар мүйізге ұқсап қалыпты ғой… құлақтары тіптен ұзын екен!

— Ton renard… ses oreilles… elles ressemblent un peu à des cornes… et elles sont trop longues!

Сосын ол тағы күлді.

Et il rit encore.

— Сен тым қаталың, балақай, мен айдаһар жыланды ішкі және сыртқы кейпін бейнелеген басқа сурет салу қолымнан келмейді.

— Tu es injuste, petit bonhomme, je ne savais rien dessiner que les boas fermés et les boas ouverts.

— Жарайды, — деді ол, — балалар оны жақсы біледі.

— Oh! ça ira, dit-il, les enfants savent.

Сонымен, мен тұмылдырықтың суретін салып бердім. Оны ұсынып жатып жүрегім аузыма тығылғандай болды:

Je crayonnai donc une muselière. Et j’eus le cœur serré en la lui donnant:

— Мен білмейтін жоспарың бар сияқты…

— Tu as des projets que j’ignore…

Бірақ ол жауап қатпады.

Mais il ne me répondit pas. Il me dit:

Сосын маған былай деді:
— Сен білесің бе, менің Жер бетіне түскеніме ертең бір жол толады…

— Tu sais, ma chute sur la Terre… c’en sera demain l’anniversaire…

Сосын біраз үнсіздіктен соң былай деді:

Puis, après un silence il dit encore:

— Осы маңға таяу жерге түскенмін…

— J’étais tombé tout près d’ici…

Сөйтті де, қыызарып кетті.

Et il rougit.

Тағы да, неге екенін білмеймін, мені бір түрлі уайым басып кетті.

Et de nouveau, sans comprendre pourquoi, j’éprouvai un chagrin bizarre. Cependant une question me vint:

Дегенмен, ойыма бір сұрақ сап ете түсті:
— Демек, сегіз күн бұрын мен сені адам мекенінен мыңдаған шақырым алшақта кездестірген кезімде, жападан-жалғыз кездейсоқ қыдырып жүрмеген болдың ғой? Сен құлаған жағыңа бе алып бара жатқан екенсің ғой?

— Alors ce n’est pas par hasard que, le matin où je t’ai connu, il y a huit jours, tu te promenais comme ça, tout seul, à mille milles de toutes les régions habitées! Tu retournais vers le point de ta chute?

Кішкентай ханзада тағы да қызарып кетті.

Le petit prince rougit encore.

Ал мен күмілжи түсіп сөзімді былай деп жалғадым:

Et j’ajoutai, en hésitant:

— Мүмкін, бір жыл толған шығар?

— À cause, peut-être, de l’anniversaire?…

Кішкентай ханзада қайта қызарды. Ол ешқашан сұраққа жауап бермейтін, бірақ адам бетінің қызарғаны «иә» деп құптағанын білдірмейтін емес пе еді. Солай емес пе?

Le petit prince rougit de nouveau. Il ne répondait jamais aux questions, mais, quand on rougit, ça signifie «oui», n’est-ce pas?

— Мен қорқып тұрмын, — дедім күрсініп.

— Ah! lui dis-je, j’ai peur…

Бірақ ол маған былай деп жауап қатты:

Mais il me répondit:

— Сен енді жұмысқа кірісуге тиіссің. Ұшағыңа қайтып бар. Мен сені осы арада тосамын. Ертең кешкісін қайта орал…

— Tu dois maintenant travailler. Tu dois repartir vers ta machine. Je t’attends ici. Reviens demain soir…

Дегенмен, менің көңілім саябыр таппады. Түлкі есіме түсіп кетті. Қолға үйретіп алуға жол берсең, кейін жылайтын кезге де душар болуың ықтимал.

Mais je n’étais pas rassuré. Je me souvenais du renard. On risque de pleurer un peu si l’on s’est laissé apprivoiser…

XXVI

CHAPITRE XXVI

Құдықтың маңында қирап қалған ежелгі тас қабырғаның қалдығы бар еді. Келесі күні кешкісін жұмысынан қайтып келе жатқанда аяқтарын салбыратып тас қабырғаның үстінде отырған Кішкентай ханзадам алыстан көзіме түсті. Құлағым оның айтып жатқан сөзі шалынды:

Il y avait, à côté du puits, une ruine de vieux mur de pierre. Lorsque je revins de mon travail, le lendemain soir, j’aperçus de loin mon petit prince assis là-haut, les jambes pendantes. Et je l’entendis qui parlait:

— Сонымен сенің есіңде қалғаны ма? — деп жатты ол. — Тіпті де бұл жер емес қой!

— Tu ne t’en souviens donc pas? disait-il. Ce n’est pas tout à fait ici!

Басқа бір дауыс жауап берген болар, өйткені ол былай деп тіл қатты:

Une autre voix lui répondit sans doute, puisqu’il répliqua:

— Иә! Иә! Дәл сол күн, бірақ бұл жер емес…

— Si! Si! c’est bien le jour, mais ce n’est pas ici l’endroit…

Мен қабырғаға дейін жақындап келдім. Көзіме әлі ештеңе түспеді. Сонда да, Кішкентай ханзада тағы да былай деді:

Je poursuivis ma marche vers le mur. Je ne voyais ni n’entendais toujours personne. Pourtant le petit prince répliqua de nouveau:

— …Әрине, Сен менің құмдағы ізім қай жерден басталатынын қара. Мені сол жерде күтсең болғаны. Бүгін түнде мен сонда боламын.

— … Bien sûr. Tu verras où commence ma trace dans le sable. Tu n’as qu’à m’y attendre. J’y serai cette nuit.

Қабырғаға дейін жиырма қадам қалды, ал менің көзіме әлі ештеңе шалынбады.

J’étais à vingt mètres du mur et je ne voyais toujours rien.

Кішкентай ханзада біраз үнсіздіктен соң тағы да былай деді:

Le petit prince dit encore, après un silence:

— Сенің уың күшті ме? Сен маған ұзақ азап шектірмейтініңе сенімдісің бе?

— Tu as du bon venin? Tu es sûr de ne pas me faire souffrir longtemps?

Мен тұрған жерімде қатып қалдым, ал жүрегім шым ете түсті. Бірақ әлі ештеңе түсінетін емеспін.

Je fis halte, le cœur serré, mais je ne comprenais toujours pas.

— Енді кете бер, — деді ол… — Менің жерге түскім келіп тұр!

— Maintenant va-t’en, dit-il… je veux redescendre!

Аяқ астына еңкейіп қарағаным сол екен, тұрған орнымнан ыршып кеттім. Отыз секунд ішінде мерт ететін сары жыланның бірі Кішкентай ханзадаға оқтай қадалып тұрған еді.

Alors j’abaissai moi-même les yeux vers le pied du mur, et je fis un bond! Il était là, dressé vers le petit prince, un de ces serpents jaunes qui vous exécutent en trente secondes.

Қалтамды ақтарып, тапаншамды іздеген қалпымша жыланға қарай жүгірдім. Бірақ менің тысырымды естіп қалған жылан асығып — аптықпай, жай ғана құмға сіңіп бара жатқан бұлақтай баяу иреңдеп барып, жездей сыңғыр етті де, тастардың саңылауына кіріп кетті.

Tout en fouillant ma poche pour en tirer mon revolver, je pris le pas de course, mais, au bruit que je fis, le serpent se laissa doucement couler dans le sable, comme un jet d’eau qui meurt, et, sans trop se presser, se faufila entre les pierres avec un léger bruit de métal.

Мен түрі сұп-сұр болып кеткен Кішкентай ханзадамды қағып алу үшін, қабырға іргесіне дер кезінде жеттім.

Je parvins au mur juste à temps pour y recevoir dans les bras mon petit bonhomme de prince, pâle comme la neige.

— Бұл не сұмдық! Сен енді жыландармен әңгімелесетін болғанбысың!

— Quelle est cette histoire-là! Tu parles maintenant avec les serpents!

Мен оның өмірі тастамайтын алтын түстес сары бөкебайын шештім. Самайын сулап, су жұтқыздым. Оған сұрақ қоюға батылым жетпеді. Ол маған байыптап қарады да, қолымен мойнымды құшақтап алды. Мен оның жүрегі мылтықтың оғы тиіп мертіккен құс тәрізді әлсіз соғып тұрғанын байқадым. Ол маған:

J’avais défait son éternel cache-nez d’or. Je lui avais mouillé les tempes et l’avais fait boire. Et maintenant je n’osais plus rien lui demander. Il me regarda gravement et m’entoura le cou de ses bras. Je sentais battre son cœur comme celui d’un oiseau qui meurt, quand on l’a tiré à la carabine. Il me dit:

— Мен сенің ұшағыңның ақауын тапқаныңа қуаныштымын. Сен енді өз еліңе қайта аласың…

— Je suis content que tu aies trouvé ce qui manquait à ta machine. Tu vas pouvoir rentrer chez toi…

— Оны қайдан білдің?

— Comment sais-tu!

Мен оған жұмысымның оңға басқанын енді айтпақшы болып оқталып отыр едім.

Je venais justement lui annoncer que, contre toute espérance, j’avais réussi mon travail!

Ол еш жауап қатпастан былай деп сөзін сабақтады:

Il ne répondit rien à ma question, mais il ajouta:

— Мен де бүгін үйіе қайтамын…

— Moi aussi, aujourd’hui, je rentre chez moi…

Сәлден кейін мұңға бата:

Puis, mélancolique:

— Ол анағұрлым алыс… анағұрлым қиын нәрсе.

— C’est bien plus loin… c’est bien plus difficile…

Мен бір ғажайыптан тыс нәрсенің болып жатқанын сездім. Оны кішкене бөбекке ұқсатып, құшағыма алдым. Сонда да ол маған құшағымнан сытылып шығып, мен сақтап қала алмайтын құрдымға құлап бара жатқандай сезілді.

Je sentais bien qu’il se passait quelque chose d’extraordinaire. Je le serrais dans les bras comme un petit enfant, et cependant il me semblait qu’il coulait verticalement dans un abîme sans que je pusse rien pour le retenir…

Ол ұшы-қиырсыз алыста адасқандай көзқараспен қарады.

Il avait le regard sérieux, perdu très loin:

— Менде сенің қошақаның бар. Қошақан үшін жасалынған жәшкі те бар. Сосын оның тұмылдырығы бар…

— J’ai ton mouton. Et j’ai la caisse pour le mouton. Et j’ai la muselière…

Сөйдеді де, мұңды түрмен күлімсіреді.

Et il sourit avec mélancolie.

Мен ұзақ күттім. Бетіне қан жүгіріп, аздап жылына бастағандай болды.

J’attendis longtemps. Je sentais qu’il se réchauffait peu à peu:

— Балақай, сен үрейленіп қалғансың-ау деймін…

— Petit bonhomme, tu as eu peur…

Әрине, тұла бойын қорқыныш билеген ғой. Алайда, ол жай ғана езу тартып:

Il avait eu peur, bien sûr! Mais il rit doucement:

— Үрейдің көкесін бүгін кешке көрермін…

— J’aurai bien plus peur ce soir…

Көмек беруге шамам келмейтін нәрсе боларын сезгендей тағы да тұла бойым түршігіп кетті. Бұл күлкіні ешқашан естімеуім мүмкін деген ойға төзе алмайтынымды түсіндім. Оның күлкісі мен үшін шөл даладағы сылдырап аққан бұлақтай еді.

De nouveau je me sentis glacé par le sentiment de l’irréparable. Et je compris que je ne supportais pas l’idée de ne plus jamais entendre ce rire. C’était pour moi comme une fontaine dans le désert.