— Жанартаудың сөніп немесе жанып тұрғаны біз үшін бәрібір, — деді географ біз үшін негізгі нәрсе — таудың болғаны. Ол өзгермейді.

— Que les volcans soient éteints ou soient éveillés, ça revient au même pour nous autres, dit le géographe. Ce qui compte pour nous, c’est la montagne. Elle ne change pas.

— «Өткінші» деген нені білдіреді? — деп қата сұрады, сұрағына жауап алмай тынбайтын Кішкентай ханзада.

— Mais qu’est-ce que signifie «éphémère»? répéta le petit prince qui, de sa vie, n’avait renoncé à une question, une fois qu’il l’avait posée.

— Өткінші дегеніміз келешекте жоғалып кетуі мүмкін дегенді білдіреді.

— Ça signifie «qui est menacé de disparition prochaine».

— Менің гүлім жақын уақытта жоқ бола ма?

— Ma fleur est menacée de disparition prochaine?

— Әрине.

— Bien sûr.

«Менің гүлім уақытша нәрсе екен ғой, — деп ойлады Кішкентай ханзада, — оның бүкіл әлемнен қаорғанар тек төрт тікенегің ғана бар! Ал мен оны жападан-жалғыз өзін тастап кетті!»

Ma fleur est éphémère, se dit le petit prince, et elle n’a que quatre épines pour se défendre contre le monde! Et je l’ai laissée toute seule chez moi!

Бұл оның ең алғаш рет өкінішке бой алдырған кезі болатын. Бірақ ол қайта беки түсіп:

Ce fut là son premier mouvement de regret. Mais il reprit courage:

— Маған қайда сапар шегуге кеңес берер едіңіз? — деп сұрады ол.

— Que me conseillez-vous d’aller visiter? demanda-t-il.

— Жер планетасына баруды, — деп жауап берді географ. — Оның жақсы даңқы шыққан…

— La planète Terre, lui répondit le géographe. Elle a une bonne réputation…

Сөйтіп, Кішкентай ханзада гүлі туралы ойларға шомған бойы жолға аттанып кетті.

Et le petit prince s’en fut, songeant à sa fleur.

XVI

CHAPITRE XVI

Сонымен, жетінші планета жер еді.

La Terre n’est pas une planète quelconque!

Жер әншейін планета емес! Жер бетіндегі патшалардың саны жүз он бірге (әрине, негр патшаларды да ұмытпау керек), географтардың саны жеті мыңға, іскер адамдардың саны тоғыз жүз мыңға, маскүнемдердің саны жеті жарым миллионға, атаққұмарлардың саны үш жүз он бір миллионға, яғни ересек адамдардың жалпы саны екі миллирад шамасына жетеді.

On y compte cent onze rois (en n’oubliant pas, bien sûr, les rois nègres), sept mille géographes, neuf cent mille businessmen, sept millions et demi d’ivrognes, trois cent onze millions de vaniteux, c’est-à-dire environ deux milliards de grandes personnes.

Жердің көлемін сипаттау үшін мне сіздерге мынаны айтар едім: Электр жарығын ойлап таппастан бұрын, жалпы алты құрлықтың бетінде төтрт жүз алпыс екі мың бес жүз он бір шырақшыдан құралған нағыз әскер болған.

Pour vous donner une idée des dimensions de la Terre je vous dirai qu’avant l’invention de l’électricité on y devait entretenir, sur l’ensemble des six continents, une véritable armée de quatre cent soixante-deux mille cinq cent onze allumeurs de réverbères.

Алыстау қашықтықтан қарағанда бұл ғажап көрініс тудыратын. Бұл әскер қозғалысы опера театрындағы балет бишілерінің біркелкі қимылдарын еске түсіргендей еді.

Vu d’un peu loin ça faisait un effet splendide. Les mouvements de cette armée étaient réglés comme ceux d’un ballet d’opéra.

Алғашқы болып Жаңа Зеландия мен Австралияның шырақшыларының өнер көрсететін кезегі. Сосны, олар шырақтарын жағып болысымен, ұйқыға бас қоятын. Содан кейінгі өз кезектерінде шырақшылар бейне Қытай мен Сібірдегілер қосылатын. Сосын олар да сахнадан кетіп, шымылдық тасасына тығылатын.

D’abord venait le tour des allumeurs de réverbères de Nouvelle-Zélande et d’Australie. Puis ceux-ci, ayant allumé leurs lampions, s’en allaient dormir. Alors entraient à leur tour dans la danse les allumeurs de réverbères de Chine et de Sibérie. Puis eux aussi s’escamotaient dans les coulisses.

Ендігі кезек Ресей мен Үндістан шырақшыларына келетін. Сосын Африка мен Еуропа елдерінікі. Сосын Оңтүстік Американың кезегі. Содан соң Солтүстік Америка сахнаға шығады.

Alors venait le tour des allumeurs de réverbères de Russie et des Indes. Puis de ceux d’Afrique et d’Europe. Puis de ceux d’Amérique du Sud. Puis de ceux d’Amérique du Nord.

Олар сахнаға шығар мезгілінен ешқашан жаңылған емес. Бұл — керемет еді.

Et jamais ils ne se trompaient dans leur ordre d’entrée en scène. C’était grandiose.

Тек Солтүстік полюстегі жалғыз шамның шырақшысы мен оның әріптесі — Оңтүстік полюстегі жалғыз шырақшы ғана жұмыссыз, тауқыметсіз өмір сүретін: Олар жылына екі рет қана жұмыс істейтін.

Seuls, l’allumeur de l’unique réverbère du pôle Nord, et son confrère de l’unique réverbère du pôle Sud, menaient des vies d’oisiveté et de nonchalance: ils travaillaient deux fois par an.

XVII

CHAPITRE XVII

Білшгіш болып көрінгің келгенде өтірікті аздап араластырып жіберетін кездер болады. Мен сіздерге шырақшылар жайында әңгімелеп, отырып шындықты аздап бұрмалағаным рас. Біздің планетаны мүлде білмейтін адамдарға жалған түсінік беріп қоюым ықтимал. Адамдар жер үстінде көп орын алмайды.

Quand on veut faire de l’esprit, il arrive que l’on mente un peu. Je n’ai pas été très honnête en vous parlant des allumeurs de réverbères. Je risque de donner une fausse idée de notre planète à ceux qui ne la connaissent pas. Les hommes occupent très peu de place sur la terre.

Егер екі миллиард жер тұрғындары иықтасып, жиналыста тұрғандай тік тұрған болса, ұзындығы жиырыма мың, ені де жиырма мың шаршы миль алаңға сыйып кетер еді. Бүкіл адамзатты Тынық мұхиттың кішкене бір аралына үйіп төге салуға болар еді.

Si les deux milliards d’habitants qui peuplent la terre se tenaient debout et un peu serrés, comme pour un meeting, ils logeraient aisément sur une place publique de vingt milles de long sur vingt milles de large. On pourrait entasser l’humanité sur le moindre petit îlot du Pacifique.

Әрине, үлкендер сізге иланбайды. Олар жерде қомақты орын аламыз деп ойлайды. Олар баобабтар сықылды өздерін маңызды санайды. Сіз оларға есептеуді ұсыныңыз. Ересек адамдар санағанды эанындай жақсы көреді. Мұндай кеңес жандарына жағады. Бас қатырып, іш пыстыратын осы іске алтын уақытыңызды ысырап қылмаңыз. Еш пайдасы жоқ. Маған сенсеңіз болғаны.

Les grandes personnes, bien sûr, ne vous croiront pas. Elles s’imaginent tenir beaucoup de place. Elles se voient importantes comme des baobabs. Vous leur conseillerez donc de faire le calcul. Elles adorent les chiffres: ça leur plaira. Mais ne perdez pas votre temps à ce pensum. C’est inutile. Vous avez confiance en moi.

Сонымен, Кішкентай ханзада жерге келіп түскелі, көзіне тірі жан ілінбегеніне таң қалды. Ол планетаны шатастырып алдым ба деп қобалжи бастаған кезінде айдың сәулесі түсіп тұрған сақина іспетті дөңгелек нәрсе құм үстінде жыбыр ете қалды.

Le petit prince, une fois sur terre, fut donc bien surpris de ne voir personne. Il avait déjà peur de s’être trompé de planète, quand un anneau couleur de lune remua dans le sable.

— Қайырлы таң! — дей салды Кішкентай ханзада.

— Bonne nuit, fit le petit prince à tout hasard.

— Қайырлы таң! — деді жылан.

— Bonne nuit, fit le serpent.

— Мен қай планетаға тап болдым? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

— Sur quelle planète suis-je tombé? demanda le petit prince.

— Жер планетасына, бұл — Африка, — деп эауап берді жылан.

— Sur la Terre, en Afrique, répondit le serpent.

— Ә, солай ма! Сонда жер үстінде адам тұрғаны ма?

— Ah!… Il n’y a donc personne sur la Terre?

— Бұл шөл дала. Шөл далада тірі пенлде болмайды. Жер дегеніңіз үлкен, — деді жылан.

— Ici c’est le désert. Il n’y a personne dans les déserts. La Terre est grande, dit le serpent.

Кішкентай ханзада тастың үстіне отырды да, аспанға көз тікті:

Le petit prince s’assit sur une pierre et leva les yeux vers le ciel:

— Мені ойға шомдыратын нәрсе, — деді ол, — жұлдыздар, әр адам ерте ме, кеш пе, өз жұлдызын адаспай тауып алу үшін, жарқырап тұра ма екен. Менің жұлдызым дәл төбемізде тұр… Сонымен қатар ол қаншама алыс қашықтықта десеңізші!

— Je me demande, dit-il, si les étoiles sont éclairées afin que chacun puisse un jour retrouver la sienne. Regarde ma planète. Elle est juste au-dessus de nous… Mais comme elle est loin!

— Әдемі екен, — деді жылан. — Сен мұнда не бітіріп жүрсің?

— Elle est belle, dit le serpent. Que viens-tu faire ici?

— Мен бір гүлмен араздасыпры қалып едім, — деді Кішкентай ханзада.

— J’ai des difficultés avec une fleur, dit le petit prince.

— Ә, солай ма?! — деді жылан.

— Ah! fit le serpent.

Олар үндемей қалысты.

Et ils se turent.

— Адамдар қайда? — деді ақырында Кішкентай ханзада. — Жапан түзде жалғызсырап қалдық қой…

— Où sont les hommes? reprit enfin le petit prince. On est un peu seul dans le désert…

— Адамдар арасында да жалғызсырауға болады, — деді жылан.

— On est seul aussi chez les hommes, dit le serpent.

Кішкентай ханзада оған ұзақ қарап тұрып:

Le petit prince le regarda longtemps:

— Сен өзің бір қызық мақұлық екенсің, — деді ол ақырында. — Саусақтай жіп-жіңішкесің…

— Tu es une drôle de bête, lui dit-il enfin, mince comme un doigt…

— Алайда мен патшаның сауасығнан да құдіретім күштірек.

— Mais je suis plus puissant que le doigt d’un roi, dit le serpent.

Кішкентай ханзада жымиып қана:

Le petit prince eut un sourire:

— Сен соншалықты құдіретті де емессің… сенде тіпті сирақ та жоқ… саяхат жасай да алмайсың.

— Tu n’es pas bien puissant… tu n’as même pas de pattes… tu ne peux même pas voyager…

— Мен сені кемеден бетер алысқа алып кете аламын, — деді жылан.

— Je puis t’emporter plus loin qu’un navire, dit le serpent.

Ол Кішкентай ханзаданың тілерсегіне алтын білезіктей оратылды:

Il s’enroula autour de la cheville du petit prince, comme un bracelet d’or:

— Мен тиіскен адам өзі шыққан қара жеріне аттанады, — деді ол тағы да. — Бірақ та сенің жаның пәк екен, әрі сен көктегі жұлдыздан түсіпсің…

— Celui que je touche, je le rends à la terre dont il est sorti, dit-il encore. Mais tu es pur et tu viens d’une étoile…

Кішкентай ханзада еш жауап қатпады.

Le petit prince ne répondit rien.

— Мен сені аяп тұрмын, сен осынау тастай қатты Жерде әлсіз көрінесің. Сен планетаңды қатты сағынған кезіңде менің саған көмегім тиер. Мен…

— Tu me fais pitié, toi si faible, sur cette Terre de granit. Je puis t’aider un jour si tu regrettes trop ta planète. Je puis…

— Жарайды, мен өте жақсы түсіндім, — деді Кішкентай ханзада. — Бірақ сен неге ылғи жұмбақтай сөйлейсің?

— Oh! J’ai très bien compris, fit le petit prince, mais pourquoi parles-tu toujours par énigmes?

— Бар жұмбақтың шешуін таба аламын, — деді жылан.

— Je les résous toutes, dit le serpent.

Сөйтіп екеуі де үндемей қалды.

Et ils se turent.

XVIII

CHAPITRE XVIII

Кішкентай ханзада шөл даланы көлденеңінен кесіп өтті. Жолында тек бір шоқ гүлден басқа ештеңе кездестірмеді. Үш тал қауызы ғана бар жоқтан жоғары бір гүл ғана…

Le petit prince traversa le désert et ne rencontra qu’une fleur. Une fleur à trois pétales, une fleur de rien du tout…

— Қайырлы күн! — деді оған Кішкентай ханзада.

— Bonjour, dit le petit prince.

— Қайырлы күн! — деді гүл.

— Bonjour, dit la fleur.

— Адамдарды қай жақтан табуға болады? — деп ізетпен сұрады Кішкентай ханзада.

— Où sont les hommes? demanda poliment le petit prince.

Бір күні керуеннің көшіп бара жатқанын көрген гүл:

La fleur, un jour, avait vu passer une caravane:

— Адамдар ма? Менің ойымша, жер бетінде алты, әйтпесе жетіге жуық адам болуы керек. Оларды осыдан бірнеше жылдар бұрын байқап қалғанмын. Бірақ адамдарды қайдан табуға болатынын кім білсін. Оларды жел айдап жүреді. Олардың тамырлары болмаған соң қиын ғой.

— Les hommes? Il en existe, je crois, six ou sept. Je les ai aperçus il y a des années. Mais on ne sait jamais où les trouver. Le vent les promène. Ils manquent de racines, ça les gêne beaucoup.

— Қош бол, — деді Кішкентай ханзада.

— Adieu, fit le petit prince.

— Қош бол, — деді гүл.

— Adieu, dit la fleur.

XIX

CHAPITRE XIX

Кішкентай ханзада асқар тауды асып өтті. Оның өмірінде бар көрген таулары тізесіне жететін үш жанартауы ғана еді. Ал сөніп қалған жанартауды орындық ретінде қолданатын. «Мұншама биік таудың басынан бүкіл планетаны шолып шығып, оның үстіндегі бүкіл адамдарды көремін…». Бірақ оның көзіне ұштары біздей әбден егелген құздардан басқа ештеңе түспеді.

Le petit prince fit l’ascension d’une haute montagne. Les seules montagnes qu’il eût jamais connues étaient les trois volcans qui lui arrivaient au genou. Et il se servait du volcan éteint comme d’un tabouret. «D’une montagne haute comme celle-ci, se dit-il donc, j’apercevrai d’un coup toute la planète et tous les hommes…» Mais il n’aperçut rien que des aiguilles de roc bien aiguisées.

— Сәлемет пе! — деді ол не де болса.

— Bonjour, dit-il à tout hasard.

— Сәлемет пе… сәлемет… сәлемет…, — деп қайталады жаңғырық.

— Bonjour… Bonjour… Bonjour… répondit l’écho.

— Сіз кімсіз? — деді Кішкентай ханзада.

— Qui êtes-vous? dit le petit prince.

— Сіз кімсіз… сіз кімсіз… сіз кімсіз…, — деп жауап қатты жаңғырық.

— Qui êtes-vous… qui êtes-vous… qui êtes-vous… répondit l’écho.

— Маған дос болыңыздар! Мен жалғызбын, — деді ол.

— Soyez mes amis, je suis seul, dit-il.

— Мен жалғызбын… мен жалғызбын… мен жалғызбын…, — деп қайталады жаңғырық.

— Je suis seul… je suis seul… je suis seul… répondit l’écho.

«Қандай қызық планета еді! — деп ойлады ол сонда. — Өзі бір кеуіп қалған, үп-үшкір және тұздай ащы екен.

«Quelle drôle de planète! pensa-t-il alors. Elle est toute sèche, et toute pointue et toute salée.

Ал адамдары босла тапқырлық дегеннен жұрдай, айтқаныңды ғана қайталайды екен… Менің планетамдағы гүлім үнемі бірінші болып сөйлейтін…»

Et les hommes manquent d’imagination. Ils répètent ce qu’on leur dit… Chez moi j’avais une fleur: elle parlait toujours la première…»

XX

CHAPITRE XX

Кішкентай ханзада құмды басып, құз-жартастарды асып, қарды кешіп ұзақ жүргеннен кейін ақыры жолға тап болды. Ал жолдардың бәрі адамдардың ортасына алып келеді ғой.

Mais il arriva que le petit prince, ayant longtemps marché à travers les sables, les rocs et les neiges, découvrit enfin une route. Et les routes vont toutes chez les hommes.

— Қайырлы күн! — деді ол.

— Bonjour, dit-il.

Бір раушан гүлдер жайқалып тұрған бақ еді.

C’était un jardin fleuri de roses.

— Қайырлы күн! — десті раушан гүлдері.

— Bonjour, dirent les roses.

Кішкентай ханзада оларға анықтап қарады. Бұлардың бәрі оның гүлінен аумайды екен.

Le petit prince les regarda. Elles ressemblaient toutes à sa fleur.

— Сендер кімсіңдер? — деп сұрады ол қайран қала.

— Qui êtes-vous? leur demanda-t-il, stupéfait.

— Біз раушан гүлдеріміз.

— Nous sommes des roses, dirent les roses.

— Ә, солай ма?! — деді Кішкентай ханзада…

— Ah! fit le petit prince…

Сөйтті де, ол өзін өте бақытсыз сезініп кетті. Оның гүлі бүкіл әлемде мен сияқты жоқ деуші еді. Ал мінеки, бір бақтың ішінде сол сияқтылардың бес мың шақтысы өсіп тұр.

Et il se sentit très malheureux. Sa fleur lui avait raconté qu’elle était seule de son espèce dans l’univers. Et voici qu’il en était cinq mille, toutes semblables, dans un seul jardin!

«Мұны көретін болса, — деп ойлады ол, — гүлімнің әбден көңілі күйзеліп қалатын еді… ол күлкіге қалмас үшін қатты-қатты жөтеліп қойып, өмірі үзіліп бара жатқандай кеіпке түсетін еді. Ал мен болсам, оны емдегенсуіме тура келер еді, әйтпесе мені де кінәлі сезіндіру үшін шынымен үзіліп кетіп жүрсе…»

«Elle serait bien vexée, se dit-il, si elle voyait ça… elle tousserait énormément et ferait semblant de mourir pour échapper au ridicule. Et je serais bien obligé de faire semblant de la soigner, car, sinon, pour m’humilier moi aussi, elle se laisserait vraiment mourir…»

Сосын ол тағы да ішінен былай деп ойлады: «Әлемде жоқ гүл менде ғана бар деп өзімді бай сезініп жүрсем, оным қарапайым раушан гүл ғана болып шықты. Осы гүл мен менің тіземнен ғана келетін үш жанартауым, оның біреуі ендігі сөнген де болар, менен даңқты ханзада жасамас…»

Puis il se dit encore: «Je me croyais riche d’une fleur unique, et je ne possède qu’une rose ordinaire. Ça et mes trois volcans qui m’arrivent au genou, et dont l’un, peut-être, est éteint pour toujours, ça ne fait pas de moi un bien grand prince…»

Ол шөптің үстіне жата кетіп, жылап жіберді.

Et, couché dans l’herbe, il pleura.

XXI

CHAPITRE XXI

Сол арада түлкі пайда болды.

C’est alors qu’apparut le renard:

— Сәлеметсің бе! — деді түлкі.

— Bonjour, dit le renard.

— Сәлеметсің бе! — деп әдеппен жауап қатты Кішкентай ханзада. Жан-жағына қара еді, ешкім көзіне ілінбеді.

— Bonjour, répondit poliment le petit prince, qui se retourna mais ne vit rien.

— Мен мұндамын! — деген дауыс алма ағашының астынан шықты.

— Je suis là, dit la voix, sous le pommier.

— Сен кімсің? — деді Кішкентай ханзада. Қандай сұлу едің!

— Qui es-tu? dit le petit prince. Tu es bien joli…

— Мен түлкі боламын, — деді түлкі.

— Je suis un renard, dit le renard.

— Кел екеуміз ойнайық, — деп оған ұсыныс жасады Кішкентай ханзада. Мен әбден көңілсіз тұр едім.

— Viens jouer avec moi, lui proposa le petit prince. Je suis tellement triste…

— Мен сенімен ойнай алмаймын, — деді түлкі. — Қолға үйретілген түлкі емеспін.

— Je ne puis pas jouer avec toi, dit le renard. Je ne suis pas apprivoisé.

— Ә, кешір онда, — деді Кішкентай ханзада.

— Ah! pardon, fit le petit prince.