— Демек, менікі болғаны. Өйткені, ол туралы бірінщі маған ой келген.

— Alors elles sont à moi, car j’y ai pensé le premier.

— Осы жеткілікті ме?

— Ça suffit?

— Әрине. Сен иесі жоқ алмас тас тапсаң, оны меншіктенесің ғой. Егер сен иесіз арал тауып алсаң, ол сенің меншігің болады. Саған жаңа ой бірінші келсе, сен оның иесі болаың. Ал мен болсам, жұлдыздапды иемденемін, өйткені бұған дейін жұлдыздарды меншіктеу егкімнің ойына кіріп-шықпаған.

— Bien sûr. Quand tu trouves un diamant qui n’est à personne, il est à toi. Quand tu trouves une île qui n’est à personne, elle est à toi. Quand tu as une idée le premier, tu la fais breveter: elle est à toi. Et moi je possède les étoiles, puisque jamais personne avant moi n’a songé à les posséder.

— Ол рас, — деп қостады Кішкентай ханзада. — Сосын не қыласың?

— Ça c’est vrai, dit le petit prince. Et qu’en fais-tu?

— Мен оларды басқарамын. Оларды қайта-қайта санаймын, — деді іскер адам. Бұл ұиын нәрсе. Бірақ мен ұлағатты кісімін!

— Je les gère. Je les compte et je les recompte, dit le businessman. C’est difficile. Mais je suis un homme sérieux!

Кішкентай ханзада бұған да қанағаттанбады.

Le petit prince n’était pas satisfait encore.

— Егер менде орамал болса, оны мен мойныма орап және өзіммен бәрге алып кете аламын. Егер менің гүлім болса, оны жұлып алып кете аламын. Бірақ сен жұлдыздарды жинап алып кете ламайсың ғой!

— Moi, si je possède un foulard, je puis le mettre autour de mon cou et l’emporter. Moi, si je possède une fleur, je puis cueillir ma fleur et l’emporter. Mais tu ne peux pas cueillir les étoiles!

— Жоқ, бірақ мен оларды банкке салып қоя аламын.

— Non, mais je puis les placer en banque.

— Ол не дегенді білдіреді?

— Qu’est-ce que ça veut dire?

— Ол дегеніміз былай: мен жұлдыздардың санын бір шумақ қағаөзға жазамын. Сосын ол қағазды тартпаға саламын да, кілтпен құлыптап қоямын.

— Ça veut dire que j’écris sur un petit papier le nombre de mes étoiles. Et puis j’enferme à clef ce papier-là dans un tiroir.

— Сол-ақ па?

— Et c’est tout?

— Соның өз де жеткілікті.

— Ça suffit!

«Қызық екен, — деп ойлады Кішкентай ханзада. — Тіпті әдемі жырдай. Бірақ айтуға тұрарлық нәрсе емес».

C’est amusant, pensa le petit prince. C’est assez poétique. Mais ce n’est pas très sérieux.

Кішкентай ханзаданың көңіл қоюға тұрарлықтай нәрселер туралы ойы ересек адамдардың ойынан мүлдем басқаша болатын.

Le petit prince avait sur les choses sérieuses des idées très différentes des idées des grandes personnes.

— Меніңше, — деді ол тағы да, менің күн сайын суарып тұратын гүлім бар. Менің меншгімде апта сайын мұржасын тазалап тұратын үш жанартауым бар. Сөніп қалғанын да тазалаймын. «Сақтықта корлық жоқ» деген. Менің иемденуім жанартауларым үшін де, гүлдерім үшін де пайдалы. Ал жұлдыздарға сенен түсер пайда жоқ.

— Moi, dit-il encore, je possède une fleur que j’arrose tous les jours. Je possède trois volcans que je ramone toutes les semaines. Car je ramone aussi celui qui est éteint. On ne sait jamais. C’est utile à mes volcans, et c’est utile à ma fleur, que je les possède. Mais tu n’es pas utile aux étoiles…

Іскер адам аузын ашып еді, бірақ аузына сөз түспеді. Кішкентай ханзада болса бірден жолға аттанып кетті.

Le businessman ouvrit la bouche mais ne trouva rien à répondre, et le petit prince s’en fut.

«Үлкендер шынында да ғажап жандар» деп ойлады ол жол бойы.

Les grandes personnes sont décidément tout à fait extraordinaires, se disait-il simplement en lui-même durant le voyage.

XIV

CHAPITRE XIV

Бесінші планета өте қызғылықты еді. Бұл бәрінің ішіндегі ең кішкенесі болатын. Оның үстінде тек көше шамы мен шам жағатын шырақшы ғана сиятын орын бар.

La cinquième planète était très curieuse. C’était la plus petite de toutes. Il y avait là juste assez de place pour loger un réverbère et un allumeur de réverbères.

Аспанның бір бұрышында орналасқан не бір үйлері, не бір тұрғындары жоқ планетаға көше шамы мен шырақшы не үшін керек екені Кішкентай ханзаданың миына симай-ақ қойды. Дегенмен ол ішінен былай деп ойлады:

Le petit prince ne parvenait pas à s’expliquer à quoi pouvaient servir, quelque part dans le ciel, sur une planète sans maison, ni population, un réverbère et un allumeur de réverbères. Cependant il se dit en lui-même:

«Мүмкін бұл адам сандырақтайтын шығар. Әйтсе де, оның патшаға, атаққұмарға, әлде іскер адам мен маскүнемге ұарағанда дені дұрыстау сияқты. Қалай болғанда да, мұның жұмысының мәні бар. Ол өзінің шамын жаққан шақта бір жаңа жұлдыз туғандай немесе гүл шешек атқандай әсер етеді. Ал шырағын өшіргенде, сол гүл немесе жұлдыз ұйқыға кеткендей болады. Тамаша жұмыс. Бұл шын мәнінде пайдалы іс, себебі бұл — әдемі».

— Peut-être bien que cet homme est absurde. Cependant il est moins absurde que le roi, que le vaniteux, que le businessman et que le buveur. Au moins son travail a-t-il un sens. Quand il allume son réverbère, c’est comme s’il faisait naître une étoile de plus, ou une fleur. Quand il éteint son réverbère ça endort la fleur ou l’étoile. C’est une occupation très jolie. C’est véritablement utile puisque c’est joli.

Кішкентай ханзада планетаға жақындаған кезде шырақшыға құрметпен иіліп сәлем береді:

Lorsqu’il aborda la planète il salua respectueusement l’allumeur:

— Қайырлы күн! Шырағыңды неге өшірдің?

— Bonjour. Pourquoi viens-tu d’éteindre ton réverbère?

— Нұсқау солай, — деп жауап берді шырақшы. — Қайырлы күн!

— C’est la consigne, répondit l’allumeur. Bonjour.

— Нұсқау деген не?

— Qu’est-ce que la consigne?

— Шырақты өшіру жайлы құсқау. Кеш жарық!

— C’est d’éteindre mon réverbère. Bonsoir.

Сөйтіп ол шырағын қайта жақты.

Et il le ralluma.

— Оны неге қайтадан жақтың?

— Mais pourquoi viens-tu de le rallumer?

— Нұсқау солай, — деп жауап берді шырақшы.

— C’est la consigne, répondit l’allumeur.

— Түсінсем бүйырмасын, — деді Кішкентай ханзада.

— Je ne comprends pas, dit le petit prince.

— Түсінетін ешнәрсесі жоқ, — деді шырақшы. Нұсқау дегеніміз — Нұсқау. Қайырлы күн!

— Il n’y a rien à comprendre, dit l’allumeur. La consigne c’est la consigne. Bonjour.

Ол шырағын қайта сөндірді.

Et il éteignit son réverbère.

Сосын қызыл төрт бұрыштар бар бет орамалымен маңдайын сүртті.

Puis il s’épongea le front avec un mouchoir à carreaux rouges.

— Менің кәсібім сұмдық ауыр. Бұрындары уақытымен болушы еді. Таңертең сөндіріп, кешке жағатынмын. Одан қалған уақытында: күндіз дем алып, түнде ұйықташы едім…

— Je fais là un métier terrible. C’était raisonnable autrefois. J’éteignais le matin et j’allumais le soir. J’avais le reste du jour pour me reposer, et le reste de la nuit pour dormir…

— Сонда, одан кейін, нұсқау өзгеріп кетті ме?

— Et, depuis cette époque, la consigne a changé?

— Нұсқау өзгерген жоқ—ау, — деді шырақшы. — Пәленің бәрі осында емес пе! Планета жылдан жылға жылдамырақ айналатын болып барады, ал нұсқау өзгермеді.

— La consigne n’a pas changé, dit l’allumeur. C’est bien là le drame! La planète d’année en année a tourné de plus en plus vite, et la consigne n’a pas changé!

— Сонымен? — деді Кішкентай ханзада.

— Alors? dit le petit prince.

— Сонымен енді ол минутына бір айналып шығады. Менің бір секнуд та тыныс алуға уақытым жоқ. Әр минут сайын жағып, қайт сөндіремін!

— Alors maintenant qu’elle fait un tour par minute, je n’ai plus une seconde de repos. J’allume et j’éteins une fois par minute!

— Міне, қызық! Сенің бір күнің бір-ақ минутқа созылғаны ғой!

— Ça c’est drôle! Les jours chez toi durent une minute!

— Қызық түгі де жоқ, — деді шырақшы. — Екеміздің әңгімелесіп тұрғанымызға бір айдың жүзі болды.

— Ce n’est pas drôle du tout, dit l’allumeur. Ça fait déjà un mois que nous parlons ensemble.

— Бір ай?!

— Un mois?

— Иә, отыз минут. Отыз күн! Қайырлы кеш!

— Oui. Trente minutes. Trente jours! Bonsoir.

Ол шырағын қайта жақты.

Et il ralluma son réverbère.

Кішкентай ханзада одан көз алмай тұрып, нұсқауына осыншама адал шырақшыны жақсы көріп кетті.

Le petit prince le regarda et il aima cet allumeur qui était tellement fidèle à la consigne.

Оның есіне күннің батуын тамашалау үшін өзінің орындығын жылжытып күнді қуалап жүретін кездері түсіп кетті. Ол досына көмектескісі келді:

Il se souvint des couchers de soleil que lui-même allait autrefois chercher, en tirant sa chaise. Il voulut aider son ami:

— Сен білесің бе? Мен сені қалаған кезіңде демалдырудың тәсілін білемін…

— Tu sais… je connais un moyen de te reposer quand tu voudras…

— Мен үнемі демалғым келеді, — деді шырақшы.

— Je veux toujours, dit l’allumeur.

Адам жұмысына адал, сонымен қатар жалқау да бола алмайды ғой.

Car on peut être, à la fois, fidèle et paresseux.

Кішкентай ханзада сөзін былай деп сабақтады:
— Сенің планетаңның кішкентайлығы сонша, үш қадам аттасаң болғаны оны түгел айналып шығасың. Әрдайым, күннің көзінде қалу үшін, сен асықпай жүріп отырсаң болғаны.тыныстап алғың келгенде, сен жүре бер… сонда күн қалағаныңша шығып тұра береді.

Le petit prince poursuivit:
— Ta planète est tellement petite que tu en fais le tour en trois enjambées. Tu n’as qu’à marcher assez lentement pour rester toujours au soleil. Quand tu voudras te reposer tu marcheras… et le jour durera aussi longtemps que tu voudras.

— Бұдан келіп-кетер пайда шамалы екен, — деді шырақшы. — Менің өмірде ең жақсы көретінім — ұйықтау.

— Ça ne m’avance pas à grand’chose, dit l’allumeur. Ce que j’aime dans la vie, c’est dormir.

— Амал нешік, жолың болмады, — деді Кішкентай ханзада.

— Ce n’est pas de chance, dit le petit prince.

— Амал жоқ, — деді шырақшы. — Қайырлы күн!

— Ce n’est pas de chance, dit l’allumeur. Bonjour.

Сөйтті де шырағын сөндірді.

Et il éteignit son réverbère.

«Бұл адам, — деп ойлады Кішкентай ханзада сапарын жалғастыра түсіп, — бұл адамбасқаларына: патшаға, атаққұмарға, маскүнемге, іскер адамға жек көрінішті олар еді. Дегемен, маған күлкілі емес. Жібі түзу жалғыз осы сияқты көрінді. Мүмкін, мұның себебі оның тек өз қара басын ғана ойламай, өзге нәрсемен айналысатындығы болар».

«Celui-là, se dit le petit prince, tandis qu’il poursuivait plus loin son voyage, celui-là serait méprisé par tous les autres, par le roi, par le vaniteux, par le buveur, par le businessman. Cependant c’est le seul qui ne me paraisse pas ridicule. C’est peut-être parce qu’il s’occupe d’autre chose que de soi-même.»

Ол өкініштен күрсінді де, ойын былай деп жаоғастырды:

Il eut un soupir de regret et se dit encore:

«Жалғыз осы ғана достасуыма жарайтын адам екен. Алайда, оның планетасы шынында тым кішкентай. Екі адам сыятын орын жоқ…»

«Celui-là est le seul dont j’eusse pu faire mon ami. Mais sa planète est vraiment trop petite. Il n’y a pas de place pour deux…»

Шынында Кішкентай ханзаданың мойындауға батпаған нәрсесі — күн жиырма төрт сағат ішінде бір мың төрт жүз қырық рет бататын осы бір құдай жарылқаған планетаны қимайтындығы!

Ce que le petit prince n’osait pas s’avouer, c’est qu’il regrettait cette planète bénie à cause, surtout, des mille quatre cent quarante couchers de soleil par vingt-quatre heures!

XV

CHAPITRE XV

Алтыншы планета одан он есе үлкен планета еді. Мұнда қалың кітаптар жазатын қарт кісі тұратын. Кішкентай ханзаданы көре салысымен ол:

La sixième planète était une planète dix fois plus vaste. Elle était habitée par un vieux Monsieur qui écrivait d’énormes livres.

— Мінеки, зерттеушінің дәл өзі келді! — деп айқайлап жіберді.

— Tiens! voilà un explorateur! s’écria-t-il, quand il aperçut le petit prince.

Кішкентай ханзада ентігін басу үшін орындыққа отыра кетті. Қаншама жолдарды басынан өткерді десеңші!

Le petit prince s’assit sur la table et souffla un peu. Il avait déjà tant voyagé!

— Қай жақтан келе жатырсың? — деп сұрады одан қарт кісі.

— D’où viens-tu? lui dit le vieux Monsieur.

— Мынау не қылған қалың кітап? — деді Кішкентай ханзада. — Сіз мұнда немен айналысасыз?

— Quel est ce gros livre? dit le petit prince. Que faites-vous ici?

— Мен географпын, — деді қарт кісі.

— Je suis géographe, dit le vieux Monsieur.

— Георграф деген кім?

— Qu’est-ce qu’un géographe?

— Ол — теңіздердің, өзендердің, қалалардың, таулар мен шөлдердің қайда орналасқанын білетін ғалым.

— C’est un savant qui connaît où se trouvent les mers, les fleuves, les villes, les montagnes et les déserts.

— Неткен қызық! — деді Кішкентай ханзада. — Мінеки, бұл — нағыз кәсіп!

— Ça c’est bien intéressant, dit le petit prince. Ça c’est enfin un véritable métier!

Сосын географтың планетасын көзбен шолып шықты. Ол осыншама сәулетті планетаны бұрын-соңды көрмеген еді.

Et il jeta un coup d’œil autour de lui sur la planète du géographe. Il n’avait jamais vu encore une planète aussi majestueuse.

— Сіздің планетаңыз өте әдемі екен. Мұхиттар бар ма?

— Elle est bien belle, votre planète. Est-ce qu’il y a des océans?

— Оны білмедім, — деді географ.

— Je ne puis pas le savoir, dit le géographe.

Кішкентай ханзада көңілі қалыңқырап:
— Ал таулар ше? — деп сұрады.

— Ah! (Le petit prince était déçu.) Et des montagnes?

— Оны білмеймін, — деді географ.

— Je ne puis pas le savoir, dit le géographe.

— Ал қалалар, өзендер мен шөлдер ше?

— Et des villes et des fleuves et des déserts?

— Оны да біле алмадым, — деді географ.

— Je ne puis pas le savoir non plus, dit le géographe.

— Сіз географ емессіз бе?!

— Mais vous êtes géographe!

— Дәл солай, — деді географ, — бірақ мен зерттеумен айналысатын саяхатшы емеспін. Мен зерттеушілерге зәрумін. Қалаларды, өзендерді, тауларды, теңіздерді, мұхиттар мен шөлдерді географ санамайды ғой.

— C’est exact, dit le géographe, mais je ne suis pas explorateur. Je manque absolument d’explorateurs. Ce n’est pas le géographe qui va faire le compte des villes, des fleuves, des montagnes, des mers, des océans et des déserts.

Географ — тым маңызды адам, оның сандалып жүргені жараспас. Ол өзінің кеңсесінен шықпайды. Ол осында зерттеушілерді қабылдайды. Географ оларға сұрақ қойып, олардың көрген-білгендерін қағазға түсіреді. Ал егерде олардың ішіндегі кейбіреуінің айтқандары қызықтау көрінсе болғаны, географ сол зерттеушінің адамшылық қасиеттерін тексеріске алады.

Le géographe est trop important pour flâner. Il ne quitte pas son bureau. Mais il y reçoit les explorateurs. Il les interroge, et il prend en note leurs souvenirs. Et si les souvenirs de l’un d’entre eux lui paraissent intéressants, le géographe fait faire une enquête sur la moralité de l’explorateur.

— Оның қажеті не?

— Pourquoi ça?

— Зерттеуші өтірік айтса, география кітаптарына зиян келтіреді. Ішкіш зерттеуші де соның қатарына жатады.

— Parce qu’un explorateur qui mentirait entraînerait des catastrophes dans les livres de géographie. Et aussi un explorateur qui boirait trop.

— Неге? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

— Pourquoi ça? fit le petit prince.

— Өйткені маскүнемдердің көзіне бәрі қосарланып көрінеді. Сонда географ бір ғана таудың орнына екеу деп жазып қоюы мүмкін.

— Parce que les ivrognes voient double. Alors le géographe noterait deux montagnes, là où il n’y en a qu’une seule.

— Мен сондай біреуді танушы едім, — деді Кішкентай ханзада, — Одан жақсы зертеуші шықпас, — еді.

— Je connais quelqu’un, dit le petit prince, qui serait mauvais explorateur.

— Ол да мүмкін. Сонымен, зерттеушінің адамгершщілігі мықты болып шықса, онда оның ашқан жаңалығын тексеріске алады.

— C’est possible. Donc, quand la moralité de l’explorateur paraît bonne, on fait une enquête sur sa découverte.

— Барып көре ме?

— On va voir?

— Жоқ. Ол қиындау болады-ау. Оның орнына зерттеушіге дәлелдер келтіруін талап етеді. Мысалы, асқар тауды тапқан болса, үлкен-үлкен тастар әкелуі шарт.

— Non. C’est trop compliqué. Mais on exige de l’explorateur qu’il fournisse des preuves. S’il s’agit par exemple de la découverte d’une grosse montagne, on exige qu’il en rapporte de grosses pierres.

Географ кенеттен көңілі жібіп:

Le géographe soudain s’émut.

— Сен ше, алыстан келдің ғой! Зерттейтін саяхатшының нағыз өзісің! Қане, өзіңнің планетаңды сипаттап бепші!

— Mais toi, tu viens de loin! Tu es explorateur! Tu vas me décrire ta planète!

Сөйтіп географ өзінің кітабын ашып жіберіп, қарындашын ұштады. Зерттеушілердің әңгімелерін әуелі қарындашпен жазады. Оны сиямен көшіріп жазу үшін, зерттеушінің дәлелдер келтіруін күтеді.

Et le géographe, ayant ouvert son registre, tailla son crayon. On note d’abord au crayon les récits des explorateurs. On attend, pour noter à l’encre, que l’explorateur ait fourni des preuves.

— Сонымен? — деп сұрады географ.

— Alors? interrogea le géographe.

— Менің планетамда қызықтайтын нәрсе көп емес. Ол — кішкене планета. Үш жанартауым бар. Екеуі жанып тұр, ал біреуі сөніп қалған. Бірақ, кім біледі не болатынын.

— Oh! chez moi, dit le petit prince, ce n’est pas très intéressant, c’est tout petit. J’ai trois volcans. Deux volcans en activité, et un volcan éteint. Mais on ne sait jamais.

— Кім біледі не болатынын? — деп қайталады географ.

— On ne sait jamais, dit le géographe.

— Менде тағы гүл бар.

— J’ai aussi une fleur.

— Біз гүлдерді есепке алмаймыз, — деді географ.

— Nous ne notons pas les fleurs, dit le géographe.

— Неге? Дүниедегі ең әдемі гүл!

— Pourquoi ça! c’est le plus joli!

— Себебі гүлдер өткінші болады.

— Parce que les fleurs sont éphémères.

— Өткінші деген нені білдіреді?

— Qu’est ce que signifie: «éphémère»?

— География кітаптары, — деді географ, — әлемдегі кітаптардың ішіндегі ең асылы. Олар ешқашан ескірмейді. Таудың орын ауыстырғаны сирек кездеседі ғой. Мұхиттың тартылып қалуы күнде кезесетін нәрсе емес. Біздер мәңгі өзгермейтін нәрселер жайында жазамыз.

— Les géographies, dit le géographe, sont les livres les plus précieux de tous les livres. Elles ne se démodent jamais. Il est très rare qu’une montagne change de place. Il est très rare qu’un océan se vide de son eau. Nous écrivons des choses éternelles.

— Алайда, сөнген жанартаулар ұйқысынан оянып кетуі мүмкін ғой. «Өткінші нәрсе» не дегенді білдіреді?

— Mais les volcans éteints peuvent se réveiller, interrompit le petit prince. Qu’est-ce que signifie «éphémère»?