— Entonces son mías, puesto que he sido el primero a quien se le ha ocurrido la idea.

— Демек, менікі болғаны. Өйткені, ол туралы бірінщі маған ой келген.

— ¿Y eso basta?

— Осы жеткілікті ме?

— Naturalmente. Si te encuentras un diamante que nadie reclama, el diamante es tuyo. Si encontraras una isla que a nadie pertenece, la isla es tuya. Si eres el primero en tener una idea y la haces patentar, nadie puede aprovecharla: es tuya. Las estrellas son mías, puesto que nadie, antes que yo, ha pensado en poseerlas.

— Әрине. Сен иесі жоқ алмас тас тапсаң, оны меншіктенесің ғой. Егер сен иесіз арал тауып алсаң, ол сенің меншігің болады. Саған жаңа ой бірінші келсе, сен оның иесі болаың. Ал мен болсам, жұлдыздапды иемденемін, өйткені бұған дейін жұлдыздарды меншіктеу егкімнің ойына кіріп-шықпаған.

— Eso es verdad —dijo el principito— ¿y qué haces con ellas?

— Ол рас, — деп қостады Кішкентай ханзада. — Сосын не қыласың?

— Las administro. Las cuento y las recuento una y otra vez —contestó el hombre de negocios—. Es algo difícil. ¡Pero yo soy un hombre serio!

— Мен оларды басқарамын. Оларды қайта-қайта санаймын, — деді іскер адам. Бұл ұиын нәрсе. Бірақ мен ұлағатты кісімін!

El principito no quedó del todo satisfecho.

Кішкентай ханзада бұған да қанағаттанбады.

— Si yo tengo una bufanda, puedo ponérmela al cuello y llevármela. Si soy dueño de una flor, puedo cortarla y llevármela también. ¡Pero tú no puedes llevarte las estrellas!

— Егер менде орамал болса, оны мен мойныма орап және өзіммен бәрге алып кете аламын. Егер менің гүлім болса, оны жұлып алып кете аламын. Бірақ сен жұлдыздарды жинап алып кете ламайсың ғой!

— Pero puedo colocarlas en un banco.

— Жоқ, бірақ мен оларды банкке салып қоя аламын.

— ¿Qué quiere decir eso?

— Ол не дегенді білдіреді?

— Quiere decir que escribo en un papel el número de estrellas que tengo y guardo bajo llave en un cajón ese papel.

— Ол дегеніміз былай: мен жұлдыздардың санын бір шумақ қағаөзға жазамын. Сосын ол қағазды тартпаға саламын да, кілтпен құлыптап қоямын.

— ¿Y eso es todo?

— Сол-ақ па?

— ¡Es suficiente!

— Соның өз де жеткілікті.

“Es divertido”, pensó el principito. “Es incluso bastante poético. Pero no es muy serio”.

«Қызық екен, — деп ойлады Кішкентай ханзада. — Тіпті әдемі жырдай. Бірақ айтуға тұрарлық нәрсе емес».

El principito tenía sobre las cosas serias ideas muy diferentes de las ideas de las personas mayores.

Кішкентай ханзаданың көңіл қоюға тұрарлықтай нәрселер туралы ойы ересек адамдардың ойынан мүлдем басқаша болатын.

— Yo —dijo aún— tengo una flor a la que riego todos los días; poseo tres volcanes a los que deshollino todas las semanas, pues también me ocupo del que está extinguido; nunca se sabe lo que puede ocurrir. Es útil, pues, para mis volcanes y para mi flor que yo las posea. Pero tú, tú no eres nada útil para las estrellas…

— Меніңше, — деді ол тағы да, менің күн сайын суарып тұратын гүлім бар. Менің меншгімде апта сайын мұржасын тазалап тұратын үш жанартауым бар. Сөніп қалғанын да тазалаймын. «Сақтықта корлық жоқ» деген. Менің иемденуім жанартауларым үшін де, гүлдерім үшін де пайдалы. Ал жұлдыздарға сенен түсер пайда жоқ.

El hombre de negocios abrió la boca, pero no encontró respuesta. El principito abandonó aquel planeta.

Іскер адам аузын ашып еді, бірақ аузына сөз түспеді. Кішкентай ханзада болса бірден жолға аттанып кетті.

“Las personas mayores, decididamente, son extraordinarias”, se decía a sí mismo con sencillez durante el viaje.

«Үлкендер шынында да ғажап жандар» деп ойлады ол жол бойы.

XIV

XIV

El quinto planeta era muy curioso. Era el más pequeño de todos, pues apenas cabían en él un farol y el farolero que lo habitaba.

Бесінші планета өте қызғылықты еді. Бұл бәрінің ішіндегі ең кішкенесі болатын. Оның үстінде тек көше шамы мен шам жағатын шырақшы ғана сиятын орын бар.

El principito no lograba explicarse para qué servirían allí, en el cielo, en un planeta sin casas y sin población un farol y un farolero. Sin embargo, se dijo a sí mismo:

Аспанның бір бұрышында орналасқан не бір үйлері, не бір тұрғындары жоқ планетаға көше шамы мен шырақшы не үшін керек екені Кішкентай ханзаданың миына симай-ақ қойды. Дегенмен ол ішінен былай деп ойлады:

“Este hombre, quizás, es absurdo. Sin embargo, es menos absurdo que el rey, el vanidoso, el hombre de negocios y el bebedor. Su trabajo, al menos, tiene sentido. Cuando enciende su farol, es igual que si hiciera nacer una estrella más o una flor y cuando lo apaga hace dormir a la flor o a la estrella. Es una ocupación muy bonita y por ser bonita es verdaderamente útil”.

«Мүмкін бұл адам сандырақтайтын шығар. Әйтсе де, оның патшаға, атаққұмарға, әлде іскер адам мен маскүнемге ұарағанда дені дұрыстау сияқты. Қалай болғанда да, мұның жұмысының мәні бар. Ол өзінің шамын жаққан шақта бір жаңа жұлдыз туғандай немесе гүл шешек атқандай әсер етеді. Ал шырағын өшіргенде, сол гүл немесе жұлдыз ұйқыға кеткендей болады. Тамаша жұмыс. Бұл шын мәнінде пайдалы іс, себебі бұл — әдемі».

Cuando llegó al planeta saludó respetuosamente al farolero:

Кішкентай ханзада планетаға жақындаған кезде шырақшыға құрметпен иіліп сәлем береді:

— ¡Buenos días! ¿Por qué acabas de apagar tu farol?

— Қайырлы күн! Шырағыңды неге өшірдің?

— Es la consigna —respondió el farolero—. ¡Buenos días!

— Нұсқау солай, — деп жауап берді шырақшы. — Қайырлы күн!

— ¿Y qué es la consigna?

— Нұсқау деген не?

— Apagar mi farol. ¡Buenas noches!

— Шырақты өшіру жайлы құсқау. Кеш жарық!

Y encendió el farol.

Сөйтіп ол шырағын қайта жақты.

— ¿Y por qué acabas de volver a encenderlo?

— Оны неге қайтадан жақтың?

— Es la consigna.

— Нұсқау солай, — деп жауап берді шырақшы.

— No lo comprendo —dijo el principito.

— Түсінсем бүйырмасын, — деді Кішкентай ханзада.

— No hay nada que comprender —dijo el farolero—. La consigna es la consigna. ¡Buenos días!

— Түсінетін ешнәрсесі жоқ, — деді шырақшы. Нұсқау дегеніміз — Нұсқау. Қайырлы күн!

Y apagó su farol.

Ол шырағын қайта сөндірді.

Luego se enjugó la frente con un pañuelo de cuadros rojos.

Сосын қызыл төрт бұрыштар бар бет орамалымен маңдайын сүртті.

— Mi trabajo es algo terrible. En otros tiempos era razonable; apagaba el farol por la mañana y lo encendía por la tarde. Tenía el resto del día para reposar y el resto de la noche para dormir.

— Менің кәсібім сұмдық ауыр. Бұрындары уақытымен болушы еді. Таңертең сөндіріп, кешке жағатынмын. Одан қалған уақытында: күндіз дем алып, түнде ұйықташы едім…

— ¿Y luego cambiaron la consigna?

— Сонда, одан кейін, нұсқау өзгеріп кетті ме?

— Ese es el drama, que la consigna no ha cambiado —dijo el farolero—. El planeta gira cada vez más de prisa de año en año y la consigna sigue siendo la misma.

— Нұсқау өзгерген жоқ—ау, — деді шырақшы. — Пәленің бәрі осында емес пе! Планета жылдан жылға жылдамырақ айналатын болып барады, ал нұсқау өзгермеді.

— ¿Y entonces? —dijo el principito.

— Сонымен? — деді Кішкентай ханзада.

— Como el planeta da ahora una vuelta completa cada minuto, yo no tengo un segundo de reposo. Enciendo y apago una vez por minuto.

— Сонымен енді ол минутына бір айналып шығады. Менің бір секнуд та тыныс алуға уақытым жоқ. Әр минут сайын жағып, қайт сөндіремін!

— ¡Eso es raro! ¡Los días sólo duran en tu tierra un minuto!

— Міне, қызық! Сенің бір күнің бір-ақ минутқа созылғаны ғой!

— Esto no tiene nada de divertido —dijo el farolero—. Hace ya un mes que tú y yo estamos hablando.

— Қызық түгі де жоқ, — деді шырақшы. — Екеміздің әңгімелесіп тұрғанымызға бір айдың жүзі болды.

— ¿Un mes?

— Бір ай?!

— Sí, treinta minutos. ¡Treinta días! ¡Buenas noches!

— Иә, отыз минут. Отыз күн! Қайырлы кеш!

Y volvió a encender su farol.

Ол шырағын қайта жақты.

El principito lo miró y le gustó este farolero que tan fielmente cumplía la consigna.

Кішкентай ханзада одан көз алмай тұрып, нұсқауына осыншама адал шырақшыны жақсы көріп кетті.

Recordó las puestas de sol que en otro tiempo iba a buscar arrastrando su silla. Quiso ayudarle a su amigo.

Оның есіне күннің батуын тамашалау үшін өзінің орындығын жылжытып күнді қуалап жүретін кездері түсіп кетті. Ол досына көмектескісі келді:

— ¿Sabes? Yo conozco un medio para que descanses cuando quieras…

— Сен білесің бе? Мен сені қалаған кезіңде демалдырудың тәсілін білемін…

— Yo quiero descansar siempre —dijo el farolero.

— Мен үнемі демалғым келеді, — деді шырақшы.

Se puede ser a la vez fiel y perezoso.

Адам жұмысына адал, сонымен қатар жалқау да бола алмайды ғой.

El principito prosiguió:
— Tu planeta es tan pequeño que puedes darle la vuelta en tres zancadas. No tienes que hacer más que caminar muy lentamente para quedar siempre al sol. Cuando quieras descansar, caminarás… y el día durará tanto tiempo cuanto quieras.

Кішкентай ханзада сөзін былай деп сабақтады:
— Сенің планетаңның кішкентайлығы сонша, үш қадам аттасаң болғаны оны түгел айналып шығасың. Әрдайым, күннің көзінде қалу үшін, сен асықпай жүріп отырсаң болғаны.тыныстап алғың келгенде, сен жүре бер… сонда күн қалағаныңша шығып тұра береді.

— Con eso no adelanto gran cosa —dijo el farolero—, lo que a mí me gusta en la vida es dormir.

— Бұдан келіп-кетер пайда шамалы екен, — деді шырақшы. — Менің өмірде ең жақсы көретінім — ұйықтау.

— No es una suerte —dijo el principito.

— Амал нешік, жолың болмады, — деді Кішкентай ханзада.

— No, no es una suerte —replicó el farolero—. ¡Buenos días!

— Амал жоқ, — деді шырақшы. — Қайырлы күн!

Y apagó su farol.

Сөйтті де шырағын сөндірді.

Mientras el principito proseguía su viaje, se iba diciendo para sí: “Este sería despreciado por los otros, por el rey, por el vanidoso, por el bebedor, por el hombre de negocios. Y, sin embargo, es el único que no me parece ridículo, quizás porque se ocupa de otra cosa y no de sí mismo.

«Бұл адам, — деп ойлады Кішкентай ханзада сапарын жалғастыра түсіп, — бұл адамбасқаларына: патшаға, атаққұмарға, маскүнемге, іскер адамға жек көрінішті олар еді. Дегемен, маған күлкілі емес. Жібі түзу жалғыз осы сияқты көрінді. Мүмкін, мұның себебі оның тек өз қара басын ғана ойламай, өзге нәрсемен айналысатындығы болар».

Lanzó un suspiro de pena y continuó diciéndose:

Ол өкініштен күрсінді де, ойын былай деп жаоғастырды:

“Es el único de quien pude haberme hecho amigo. Pero su planeta es demasiado pequeño y no hay lugar para dos…”

«Жалғыз осы ғана достасуыма жарайтын адам екен. Алайда, оның планетасы шынында тым кішкентай. Екі адам сыятын орын жоқ…»

Lo que el principito no se atrevía a confesarse, era que la causa por la cual lamentaba no quedarse en este bendito planeta se debía a las mil cuatrocientas cuarenta puestas de sol que podría disfrutar cada veinticuatro horas.

Шынында Кішкентай ханзаданың мойындауға батпаған нәрсесі — күн жиырма төрт сағат ішінде бір мың төрт жүз қырық рет бататын осы бір құдай жарылқаған планетаны қимайтындығы!

XV

XV

El sexto planeta era diez veces más grande. Estaba habitado por un anciano que escribía grandes libros.

Алтыншы планета одан он есе үлкен планета еді. Мұнда қалың кітаптар жазатын қарт кісі тұратын. Кішкентай ханзаданы көре салысымен ол:

— ¡Anda, un explorador! —exclamó cuando divisó al principito.

— Мінеки, зерттеушінің дәл өзі келді! — деп айқайлап жіберді.

Este se sentó sobre la mesa y reposó un poco. ¡Había viajado ya tanto!

Кішкентай ханзада ентігін басу үшін орындыққа отыра кетті. Қаншама жолдарды басынан өткерді десеңші!

— ¿De dónde vienes tú? —le preguntó el anciano.

— Қай жақтан келе жатырсың? — деп сұрады одан қарт кісі.

— ¿Qué libro es ese tan grande? —preguntó a su vez el principito—. ¿Qué hace usted aquí?

— Мынау не қылған қалың кітап? — деді Кішкентай ханзада. — Сіз мұнда немен айналысасыз?

— Soy geógrafo —dijo el anciano.

— Мен географпын, — деді қарт кісі.

— ¿Y qué es un geógrafo?

— Георграф деген кім?

— Es un sabio que sabe donde están los mares, los ríos, las ciudades, las montañas y los desiertos.

— Ол — теңіздердің, өзендердің, қалалардың, таулар мен шөлдердің қайда орналасқанын білетін ғалым.

— Eso es muy interesante —dijo el principito—. ¡Y es un verdadero oficio!

— Неткен қызық! — деді Кішкентай ханзада. — Мінеки, бұл — нағыз кәсіп!

Dirigió una mirada a su alrededor sobre el planeta del geógrafo; nunca había visto un planeta tan majestuoso.

Сосын географтың планетасын көзбен шолып шықты. Ол осыншама сәулетті планетаны бұрын-соңды көрмеген еді.

— Es muy hermoso su planeta. ¿Hay océanos aquí?

— Сіздің планетаңыз өте әдемі екен. Мұхиттар бар ма?

— No puedo saberlo —dijo el geógrafo.

— Оны білмедім, — деді географ.

— ¡Ah! (El principito se sintió decepcionado). ¿Y montañas?

Кішкентай ханзада көңілі қалыңқырап:
— Ал таулар ше? — деп сұрады.

— No puedo saberlo —repitió el geógrafo.

— Оны білмеймін, — деді географ.

— ¿Y ciudades, ríos y desiertos?

— Ал қалалар, өзендер мен шөлдер ше?

— Tampoco puedo saberlo.

— Оны да біле алмадым, — деді географ.

— ¡Pero usted es geógrafo!

— Сіз географ емессіз бе?!

— Exactamente —dijo el geógrafo—, pero no soy explorador, ni tengo exploradores que me informen. El geógrafo no puede estar de acá para allá contando las ciudades, los ríos, las montañas, los océanos y los desiertos.

— Дәл солай, — деді географ, — бірақ мен зерттеумен айналысатын саяхатшы емеспін. Мен зерттеушілерге зәрумін. Қалаларды, өзендерді, тауларды, теңіздерді, мұхиттар мен шөлдерді географ санамайды ғой.

Es demasiado importante para deambular por ahí. Se queda en su despacho y allí recibe a los exploradores. Les interroga y toma nota de sus informes. Si los informes de alguno de ellos le parecen interesantes, manda hacer una investigación sobre la moralidad del explorador.

Географ — тым маңызды адам, оның сандалып жүргені жараспас. Ол өзінің кеңсесінен шықпайды. Ол осында зерттеушілерді қабылдайды. Географ оларға сұрақ қойып, олардың көрген-білгендерін қағазға түсіреді. Ал егерде олардың ішіндегі кейбіреуінің айтқандары қызықтау көрінсе болғаны, географ сол зерттеушінің адамшылық қасиеттерін тексеріске алады.

— ¿Para qué?

— Оның қажеті не?

— Un explorador que mintiera sería una catástrofe para los libros de geografía. Y también lo sería un explorador que bebiera demasiado.

— Зерттеуші өтірік айтса, география кітаптарына зиян келтіреді. Ішкіш зерттеуші де соның қатарына жатады.

— ¿Por qué? —preguntó el principito.

— Неге? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

— Porque los borrachos ven doble y el geógrafo pondría dos montañas donde sólo habría una.

— Өйткені маскүнемдердің көзіне бәрі қосарланып көрінеді. Сонда географ бір ғана таудың орнына екеу деп жазып қоюы мүмкін.

— Conozco a alguien —dijo el principito—, que sería un mal explorador.

— Мен сондай біреуді танушы едім, — деді Кішкентай ханзада, — Одан жақсы зертеуші шықпас, — еді.

— Es posible. Cuando se está convencido de que la moralidad del explorador es buena, se hace una investigación sobre su descubrimiento.

— Ол да мүмкін. Сонымен, зерттеушінің адамгершщілігі мықты болып шықса, онда оның ашқан жаңалығын тексеріске алады.

— ¿ Se va a ver?

— Барып көре ме?

— No, eso sería demasiado complicado. Se exige al explorador que suministre pruebas. Por ejemplo, si se trata del descubrimiento de una gran montaña, se le pide que traiga grandes piedras.

— Жоқ. Ол қиындау болады-ау. Оның орнына зерттеушіге дәлелдер келтіруін талап етеді. Мысалы, асқар тауды тапқан болса, үлкен-үлкен тастар әкелуі шарт.

Súbitamente el geógrafo se sintió emocionado:

Географ кенеттен көңілі жібіп:

— Pero… ¡tú vienes de muy lejos! ¡Tú eres un explorador! Vas a describirme tu planeta.

— Сен ше, алыстан келдің ғой! Зерттейтін саяхатшының нағыз өзісің! Қане, өзіңнің планетаңды сипаттап бепші!

Y el geógrafo abriendo su registro afiló su lápiz. Los relatos de los exploradores se escriben primero con lápiz. Se espera que el explorador presente sus pruebas para pasarlos a tinta.

Сөйтіп географ өзінің кітабын ашып жіберіп, қарындашын ұштады. Зерттеушілердің әңгімелерін әуелі қарындашпен жазады. Оны сиямен көшіріп жазу үшін, зерттеушінің дәлелдер келтіруін күтеді.

— ¿Y bien? —interrogó el geógrafo.

— Сонымен? — деп сұрады географ.

— ¡Oh! Mi tierra —dijo el principito— no es interesante, todo es muy pequeño. Tengo tres volcanes, dos en actividad y uno extinguido; pero nunca se sabe…

— Менің планетамда қызықтайтын нәрсе көп емес. Ол — кішкене планета. Үш жанартауым бар. Екеуі жанып тұр, ал біреуі сөніп қалған. Бірақ, кім біледі не болатынын.

— No, nunca se sabe —dijo el geógrafo.

— Кім біледі не болатынын? — деп қайталады географ.

— Tengo también una flor.

— Менде тағы гүл бар.

— De las flores no tomamos nota.

— Біз гүлдерді есепке алмаймыз, — деді географ.

— ¿Por qué? ¡Son lo más bonito!

— Неге? Дүниедегі ең әдемі гүл!

— Porque las flores son efímeras.

— Себебі гүлдер өткінші болады.

— ¿Qué significa “efímera”?

— Өткінші деген нені білдіреді?

— Las geografías —dijo el geógrafo— son los libros más preciados e interesantes; nunca pasan de moda. Es muy raro que una montaña cambie de sitio o que un océano quede sin agua. Los geógrafos escribimos sobre cosas eternas.

— География кітаптары, — деді географ, — әлемдегі кітаптардың ішіндегі ең асылы. Олар ешқашан ескірмейді. Таудың орын ауыстырғаны сирек кездеседі ғой. Мұхиттың тартылып қалуы күнде кезесетін нәрсе емес. Біздер мәңгі өзгермейтін нәрселер жайында жазамыз.

— Pero los volcanes extinguidos pueden despertarse —interrumpió el principito—. ¿Qué significa “efímera”?

— Алайда, сөнген жанартаулар ұйқысынан оянып кетуі мүмкін ғой. «Өткінші нәрсе» не дегенді білдіреді?