— Si yo le diera a un general la orden de volar de flor en flor como una mariposa, o de escribir una tragedia, o de transformarse en ave marina y el general no ejecutase la orden recibida ¿de quién sería la culpa, mía o de él?

— Егер мен қолбасшыға бір гүлден екінші гүлге көбелекше ұш немесе қайғылы шығарма жаз, болмаса теңіз шағаласына айнал дер бұйрық берсем, ал қолбасшы бұйрығымды орындамаса, кім айыпты болар еді, мен бе, әлде ол ма?

— La culpa sería de usted —le dijo el principito con firmeza.

— Сіз болар едіңіз, — деді Кішкентай ханзада табанды түрде.

— Exactamente. Sólo hay que pedir a cada uno, lo que cada uno puede dar —continuó el rey. La autoridad se apoya antes que nada en la razón. Si ordenas a tu pueblo que se tire al mar, el pueblo hará la revolución. Yo tengo derecho a exigir obediencia, porque mis órdenes son razonables.

— Дұрыс. Әркімнен қолынан келетінін талап ету керек, — деп сөзін сабақтады патша. — Билікті ең алдымен ақылға жеңдіру керек. Егер сен халқыңа теңізге өздеріңді тастаңдар десең, олар көтеріліске шығады. Мен бағынушылықты талап ете аламын, өйткені менің әмірм ақылға сиярлық.

— ¿Entonces mi puesta de sol? —recordó el principito, que jamás olvidaba su pregunta una vez que la había formulado.

— Сонда күнді ұяясына қондыру жайы не болып кетті? — деп ескертті Кішкентай ханзада. — Ол қойған сұрағына жауап алмай тынышталмайтын.

— Tendrás tu puesta de sol. La exigiré. Pero, según me dicta mi ciencia gobernante, esperaré que las condiciones sean favorables.

— Күннің батуын сен көресің. Мен оны талап етемін. Алайда, менің ел басқару ғылымыма сәйкес қолайлы жағдайдың тууын күте тұру керек.

— ¿Y cuándo será eso?

— Ол қашан туар екен? — деп Кішкентай ханзада оны білуге асықты.

— ¡Ejem, ejem! —le respondió el rey, consultando previamente un enorme calendario—, ¡ejem, ejem! será hacia… hacia… será hacia las siete cuarenta. Ya verás cómo se me obedece.

— Ім, ім! — деп патша қалың күнтізбесін ақтара бастады. — Ім, ім! Бқұл болады, сағат…, бұл кешкі сағат жетіден қырық минут кеткенде болады. Сен сонда менің айтқанымның қалай бұлжымай орындалғанына көзің жетеді.

El principito bostezó. Lamentaba su puesta de sol frustrada y además se estaba aburriendo ya un poco.

Кішкентай ханзада есінеп қойды. Ол өз планетасындағы күннің батуын өткізіп алғанына өкінді. Енді ол аздап зеріге бастады:

— Ya no tengo nada que hacer aquí —le dijo al rey—. Me voy.

— Менің бұл жерде басқа істер ісім жоқ, — деді ол патшаға. Кетер уақытым болды.

— No partas —le respondió el rey que se sentía muy orgulloso de tener un súbdito—, no te vayas y te hago ministro.

— Кетпе, — деді патша бағынышты адам тапқанына масаттанып. — Мен сені министр етіп тағайындаймын!

— ¿Ministro de qué?

— Ненің минстрі?

— ¡De… de justicia!

— Заң министрі!

— ¡Pero si aquí no hay nadie a quien juzgar!

— Мұнда соттайтын ешкім жоқ қой!

— Eso no se sabe —le dijo el rey—. Nunca he recorrido todo mi reino. Estoy muy viejo y el caminar me cansa. Y como no hay sitio para una carroza…

— Кім біледі, — деді патша оған, — мен әлі қол астымдағы жердерді аралап көрген жоқпын. Мен тым кәрімін, күйме қоятын жер жетіспейді, ал жаяу жүру шаршатады.

— ¡Oh! Pero yo ya he visto… —dijo el principito que se inclinó para echar una ojeada al otro lado del planeta—. Allá abajo no hay nadie tampoco..

— О! Мен қарап көрдім, — деді, планетаның басқа бетіне тағы бір көз салуға еңкейген Кішкентай ханзада. — Ол жақта да ешкім жоқ…

— Te juzgarás a ti mismo —le respondió el rey—. Es lo más difícil. Es mucho más difícil juzgarse a sí mismo, que juzgar a los otros. Si consigues juzgarte rectamente es que eres un verdadero sabio.

— Онда сен өзіңді-өзің соттайсың, — деп жауап берді патша. — Бұл өте қиын нәрсе. Өзгені соттағанна гөрі өзіңді соттау қиынырақ. Егер сен өзіңді дұрыстап соттай білсең, онда сенің нағыз даныщпан болғаның.

— Yo puedo juzgarme a mí mismo en cualquier parte y no tengo necesidad de vivir aquí.

— Мен өзіме-өзім қайда болсам да баға бере аламын. Ол үшін мұнда тұрып қажеті жоқ, — деді Кішкентай ханзада.

— ¡Ejem, ejem! Creo —dijo el rey— que en alguna parte del planeta vive una rata vieja; yo la oigo por la noche. Tu podrás juzgar a esta rata vieja. La condenarás a muerte de vez en cuando. Su vida dependería de tu justicia y la indultarás en cada juicio para conservarla, ya que no hay más que una.

— Ім, ім! — деді патша, менің планетамның бір бұрышында кәрі атжалман бар сияқты. Түнде тықырын естимін. Сен сол атжалманды соттауыңа болатын еді. Оны кей-кездері өлім жазасына кесіп отырар едіің. Осылайша оның өмірі сенің қолыңда болады. Алайда сен оны үнемдеу үшін, әр уақытта кешіріп отыратын едің. Ол біреу-ақ қой.

— A mí no me gusta condenar a muerte a nadie —dijo el principito—. Creo que me voy a marchar.

— Мен өлім жазасына кесуді ұнатпаймын, — деді кішкентай ханзада. — Оның үстіне, кететін уақытым болды.

— No —dijo el rey.

— Жоқ, — деді патша.

Pero el principito, que habiendo terminado ya sus preparativos no quiso disgustar al viejo monarca, dijo:

Бірақ та Кішкентай ханзада сапарға дайындалып болған соң кәрі патшаның көңілін қалдырғысы келмеендіктен былай деді:

— Si Vuestra Majestad deseara ser obedecido puntualmente, podría dar una orden razonable. Podría ordenarme, por ejemplo, partir antes de un minuto. Me parece que las condiciones son favorables…

— Егер ұлы мәртебелі тақсыр өз бұйрықтары әр кез бұлжымай орындалғанын қаласа, маған ақылға сиярлықтай әмір берер еді. Мәселен, ол маған бір мезет те кідірмей жолға шығуға бұйыруына юолар еді. Меніңше қолайлы жағдай туып тұрған сияқты…

Como el rey no respondiera nada, el principito vaciló primero y con un suspiro emprendió la marcha.

Патша үн қатпағандықтан, Кішкентай ханзада біраз кідіріп қалды да, сосын бір күрсініп қойып, жолға аттанып кетті.

— ¡Te nombro mi embajador! —se apresuró a gritar el rey.

— Мен сені елші қылып тағайындаймын, — деп патша артынан асығыс айқайлап жіберді.

Tenía un aspecto de gran autoridad.

Оның түрі қарсылық атаулыға төзбестей еді.

“Las personas mayores son muy extrañas”, se decía el principito para sí mismo durante el viaje.

«Үлкендер осы қызық халық» деп ойлады Кішкентай хзанзада.

XI

XI

El segundo planeta estaba habitado por un vanidoso:

Екінші планетада атаққұмар адам тұратын.

— ¡Ah! ¡Ah! ¡Un admirador viene a visitarme! —Gritó el vanidoso al divisar a lo lejos al principito.

— Ә! Міне, қызықтаушы адам да келді! — деп, Кішкентай ханзаданы алыстан көре салысымен айқай салды атаққұмар.

Para los vanidosos todos los demás hombres son admiradores.

Атаққұмар адам өзге жұрттың бәрі өздеріне сүйсіне қарайды деп ойлайды.

— ¡Buenos días! —dijo el principito—. ¡Qué sombrero tan raro tiene!

— Қайырлы күн! — деді Кішкентай ханзада. — Қалпағыңыз қызық екен.

— Es para saludar a los que me aclaman —respondió el vanidoso. Desgraciadamente nunca pasa nadie por aquí.

— Бұл сәлем беру үшін, — деп жауап қатты атаққұмар. — Жұрт мені құттықтап, қол шапалақтағанда, мен иіліп ізет көрсетуім керек. Өкінішке орай, бұл жерден ешкім өтпейді.

— ¿Ah, sí? —preguntó sin comprender el principito.

— Солай ма? — деді ештеңені түсінбесе де Кішкентай ханзада.

— Golpea tus manos una contra otra —le aconsejó el vanidoso.

— Бір қолыңды екінші қолыңа соқ, — деп ақыл берді атаққұмар.

El principito aplaudió y el vanidoso le saludó modestamente levantando el sombrero.

Кішкентай ханзада қолдарын бір-біріне соғып, шапалақтады. Атаққұмар қалпағын көтеріңкіреп, қарапйым ғана бас иіп сәлем берді.

“Esto parece más divertido que la visita al rey”, se dijo para sí el principito, que continuó aplaudiendo mientras el vanidoso volvía a saludarle quitándose el sombrero.

«Бұл патшаға қарағанда көңілдірек екен» деп ойлады Кішкентай ханзада Сөйтіп ол қайтадан қол шапалақтай бастады. Атаққұмар болса, қалпағын көтеріңкіреп, тағы да иілді.

A los cinco minutos el principito se cansó con la monotonía de aquel juego.

Осындай қимылдармен өткен бес минуттан соң Кішкентай ханзада ойынның бірқалыптылығынан жалығып кетті де:

— ¿Qué hay que hacer para que el sombrero se caiga? —preguntó el principito.

— Ал қалпақ жерге құлауы үшін не істеу керек? — деп сұрады.

Pero el vanidoso no le oyó. Los vanidosos sólo oyen las alabanzas.

Бірақ атаққұмар оның айтқанын естімеді. Атаққұмарлар мақтау сөзден басқаға құлақ аспайды.

— ¿Tú me admiras mucho, verdad? —preguntó el vanidoso al principito.

— Сен маған шынымен-ақ қатты сүйсіне қарайсың ба? — деп сұрады ол Кішкентай ханзададан.

— ¿Qué significa admirar?

— Сүйсіне қарау деген нені білдіреді?

— Admirar significa reconocer que yo soy el hombre más bello, el mejor vestido, el más rico y el más inteligente del planeta.

— Сүйсіне қарау деген менің планетамдағы ең әдемі, бәрінен сәнді киінген және ең ақылды адам екенімді мойындағанды білдіреді.

— ¡Si tú estás solo en tu planeta!

— Сен планетаңда жалғыз емессің бе?

— ¡Hazme ese favor, admírame de todas maneras!

— Көңілімді қалдырмашы. Сонда да маған сүйсіне салшы!

— ¡Bueno! Te admiro —dijo el principito encogiéndose de hombros—, pero ¿para qué te sirve?

— Мен сүйсініп тұрмын, — деді Кішкентай ханзада иығын қусырып, — бірақ бұл сені не үшін қызықтырады?

Y el principito se marchó.

Сөйтті де, Кішкентай ханзада кетіп қалды.

“Decididamente, las personas mayores son muy extrañas”, se decía para sí el principito durante su viaje.

Сапарын жалғастыра түсіп, «Үлкендер шынымен де түсініксіз жандар» деп ойлады ол жай ғана.

XII

XII

El tercer planeta estaba habitado por un bebedor. Fue una visita muy corta, pues hundió al principito en una gran melancolía.

Келесі планетада маскүнем тұратын. Кішкентай ханзада бұл жерде көп тұрақтамаса да зор уайымға салынды:

— ¿Qué haces ahí? —preguntó al bebedor que estaba sentado en silencio ante un sinnúmero de botellas vacías y otras tantas botellas llenas.

— Сен не істеп отырсың? — деп сұрады ол маскүнемнен. Ол келгенде маскүнем бір үймек боп бос бөтелкелер мен тағы бір топ толы бөтелкелердің алдында үнсіз отыр екен.

— ¡Bebo! —respondió el bebedor con tono lúgubre.

— Ішіп отырмын, — деп жауап берді маскүнем мұңды түрмен.

— ¿Por qué bebes? —volvió a preguntar el principito.

— Не үшін ішесің? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

— Para olvidar.

— Ұмыту үшін.

— ¿Para olvidar qué? —inquirió el principito ya compadecido.

— Нені ұмыту үшін? — деді оны аяп кеткен Кішкентай ханзада.

— Para olvidar que siento vergüenza —confesó el bebedor bajando la cabeza.

— Ұялатынымды ұмыту үшін, — деп, басын салбырата шынын айтты маскүнем.

— ¿Vergüenza de qué? —se informó el principito deseoso de ayudarle.

— Неден ұяласың? — деп сұрады, оған қол ұшын бергісі келіп кеткен Кішкентай ханзада.

— ¡Vergüenza de beber! —concluyó el bebedor, que se encerró nueva y definitivamente en el silencio.

— Ішкеннен ұяламын! — деп маскүнем сөзін аяқтады да, үнсіздікке біржолата батып кетті.

Y el principito, perplejo, se marchó.

Не айтарын білмей абдырап қалған Кішкентай ханзада әрі қарай жол тартты.

“No hay la menor duda de que las personas mayores son muy extrañas”, seguía diciéndose para sí el principito durante su viaje.

Жол бойы ол: «Үлкен кісілер шынында да өте таңғаларлақ жандар» деп ойлады ішінен.

XIII

XIII

El cuarto planeta estaba ocupado por un hombre de negocios. Este hombre estaba tan abstraído que ni siquiera levantó la cabeza a la llegada del principito.

Төртінші планета іскер адамдікі болатын. Бұл адам мұрынан шаншылып, қолы тимей жатқаны соншалық, Кішкентай ханзада келгенде басын да көтермеді.

— ¡Buenos días! —le dijo éste—. Su cigarro se ha apagado.

— Сәлеметсіз бе! — деді бұл. — Сіздің шылымыңыз сөніп қалыпты.

— Tres y dos cinco. Cinco y siete doce. Doce y tres quince. ¡Buenos días! Quince y siete veintidós. Veintidós y seis veintiocho. No tengo tiempo de encenderlo. Veintiocho y tres treinta y uno. ¡Uf! Esto suma quinientos un millones seiscientos veintidós mil setecientos treinta y uno.

— Үшке екіні қосса, болады бес. Беске жетіні қосса — он екі.Он екіге үш — он бес. Қайырлы күн! Он беске жетіні — жиырма екі. Жиырма екіге алты — жиырма сегіз. Оны жағатын уақыт жоқ. Жиырма алтыға бес — отыз бір. Уһ! Сонымен болады бес жүз миллион алты жүз жиырма екі мың жеті жүз отыз бір.

— ¿Quinientos millones de qué?

— Ненің бес жүз миллионы?

— ¿Eh? ¿Estás ahí todavía? Quinientos millones de… ya no sé… ¡He trabajado tanto! ¡Yo soy un hombre serio y no me entretengo en tonterías! Dos y cinco siete…

— Ә, сен әлі осында ма едің? Бес жүз миллион… не екенін… ұмытып қалдым… Менің қыруар жұмысым бар! Мен байсалды адаммын. Бос мылжыңмен айналысуға уақытым жоқ! Екіге бесті қоссақ — жеті…

— ¿Quinientos millones de qué? —volvió a preguntar el principito, que nunca en su vida había renunciado a una pregunta una vez que la había formulado.

— Бес жүз миллионыңыз не? — деп қойған сұрағын өмірінде жауап алмайынша тынбайтын Кішкентай ханзада қайталап сұрады.

El hombre de negocios levantó la cabeza:

Іскер адам басын көтеріп:

— Desde hace cincuenta y cuatro años que habito este planeta, sólo me han molestado tres veces. La primera, hace veintidós años, fue por un abejorro que había caído aquí de Dios sabe dónde. Hacía un ruido insoportable y me hizo cometer cuatro errores en una suma.

— Осы планетада елу төрт жыл өмір сүргелі бері мені үш рет қана мазалаған. Бірінші рет, бұдан жиырма екі жыл бұрын, қайдан түскені бір құдайға ғана белгілі көктем қоңызы еді. Ол ызыңдап құлақтың құртын жегендіктен, мен есеп-қисабымда төрт қате жібердім.

La segunda vez por una crisis de reumatismo, hace once años. Yo no hago ningún ejercicio, pues no tengo tiempo de callejear. Soy un hombre serio. Y la tercera vez… ¡la tercera vez es ésta! Decía, pues, quinientos un millones…

Екінші рет, бұдан он бір жыл бұрын, сүйегім қақсап ауырғанының кесірі тіиді. Маған жаттығу жетіспейді. Сейіл құруға уақытым жоқ. Мен жеңілтек мінезді адам емеспін. Үшінші рет… мінеки! Сонымен, бес жүз миллион деп жатқанмын…

— ¿Millones de qué?

— Ненің миллионы?

El hombre de negocios comprendió que no tenía ninguna esperanza de que lo dejaran en paz.

Іскер адам оның тынышытық бермесін ұқты да:

— Millones de esas pequeñas cosas que algunas veces se ven en el cielo.

— Кей кезде аспанда көрінетін миллиондаған майда заттар, — деді.

— ¿Moscas?

— Шыбындар ма?

— ¡No, cositas que brillan!

— Е, жоқ, майда жылтырақ нәрселер.

— ¿Abejas?

— Бал арасы ма?

— No. Unas cositas doradas que hacen desvariar a los holgazanes. ¡Yo soy un hombre serio y no tengo tiempo de desvariar!

— Жоқ, ол емес. Жалқауларды қиялға батыратын кішкентай алтын түстес нәрселер. Мен болсам жалқау емеспін! Меніңі қиялдауға уақытым жоқ.

— ¡Ah! ¿Estrellas?

— Е, жұлдыздар ма?

— Eso es. Estrellas.

— Тура солай. Жұлдыздар.

— ¿Y qué haces tú con quinientos millones de estrellas?

— Бес жүз миллион жұлдызды не қыласың?

— Quinientos un millones seiscientos veintidós mil setecientos treinta y uno. Yo soy un hombre serio y exacto.

— Бес жүз миллион алты жүз жиырма екі мың жеті жүз отыз бір. Мен байсалды жанмын., дәлдікті ұнатамын.

— ¿Y qué haces con esas estrellas?

Осы жұлдыздармен не істемекшісің?

— ¿Que qué hago con ellas?

— Не істеиекшімін?

— Sí.

— Иә.

— Nada. Las poseo.

— Ештеңе. Мен оларды иемденемін.

— ¿Que las estrellas son tuyas?

— Сен жұлдыздарды иемденесің бе?

— Sí.

— Иә.

— Yo he visto un rey que…

— Мен бір патшаға жолығып едім, ол…

— Los reyes no poseen nada… Reinan. Es muy diferente.

— Патшалар иемденбейді. Олар патшалық құрады. Бұл істің мәні басқа.

— ¿Y de qué te sirve poseer las estrellas?

— Ал саған жұлдыздарды иемденудің не керегі бар?

— Me sirve para ser rico.

— Бай болу үшін керек.

— ¿Y de qué te sirve ser rico?

— Бай болған не үшін керек?

— Me sirve para comprar más estrellas si alguien las descubre.

— Басқа біреу тауып алған жұлдыздарды сатып алу үшін.

“Este, se dijo a sí mismo el principito, razona poco más o menos como mi borracho”.

«Мынау өзі менің маскүнемім сияқты байыптайды екен» деп ойлады Кішкентай ханзада.

No obstante le siguió preguntando:

Сосын ол тағы да сұрақтар қойды:

— ¿Y cómo es posible poseer estrellas?

— Жұлдызды қалайша иемденуге болады?

— ¿De quién son las estrellas? —contestó punzante el hombre de negocios.

— Олар кімдікі? — деп күңк етті іскер.

— No sé… De nadie.

— Білмйемін, ешкімдікі емес.