Ён трошкi падумаў i спытаў:

Ale po krátkej úvahe dodal:

— А што азначае — прыручыць?

— Čo znamená skrotiť?

— Ты не тутэйшы, — заўважыў Лiс. — Чаго ты тут шукаеш?

— Ty nie si odtiaľto, — povedala líška, — čo tu hľadáš?

— Людзей шукаю, — сказаў Маленькi прынц. — Што азначае — прыручыць?

— Hľadám ľudí, — odpovedal Malý princ. — Čo znamená skrotiť?

— У людзей ёсць стрэльбы, i яны ходзяць на паляванне, — сказаў Лiс. — Гэта так непрыемна! А яшчэ яны разводзяць курэй. Гэта адзiны iх прыстойны занятак. Ты шукаеш курэй?

— Ľudia, — povedala líška, — majú pušky a poľujú. Je to veľmi nepríjemné! Chovajú aj sliepky. Je to ich jediná prednosť. Hľadáš sliepky?

— Не, — адказаў Маленькi прынц. — Я шукаю сяброў. А што азначае «прыручыць»?

— Nie, — odpovedal Malý princ. — Hľadám priateľov. Čo znamená skrotiť?

— Гэта нешта вельмi прызабытае, — сказаў Лiс. — Нешта накшталт «ствараць сувязi»…

— Je to už takmer zabudnutá vec, — povedala líška. — Znamená to vytvoriť putá.

— Ствараць сувязi?

— Vytvoriť putá?

— Але, — сказаў Лiс, — Вось ты пакуль для мяне ўсяго толькi маленькi хлопчык, так падобны на сотнi тысяч iншых маленькiх хлопчыкаў. I ты не патрэбен мне. I я не патрэбен табе таксама. Я для цябе проста лiсiца, падобная на сотнi iншых лiсiц. Але калi б ты прыручыў мяне, мы сталi б патрэбныя адно аднаму. Ты стаў бы для мяне адзiным у свеце. I я стаў бы для цябе адзiным у свеце…

— Pravdaže, — povedala líška. — Ty si pre mňa zatiaľ len malý chlapec podobný stotisícom malých chlapcov. A nepotrebujem ťa. A ani ty ma nepotrebuješ. Ja som pre teba líška podobná stotisícom líšok. No ak si ma skrotíš, budeme jeden druhého potrebovať. Budeš pre mňa jediný na svete. Ja budem pre teba jediná na svete…

— Я пачынаю разумець, — сказаў Маленькi прынц. — Ёсць на свеце адна кветка… Мусiць, яна мяне прыручыла…

— Začínam rozumieť, — povedal Malý princ. — Jestvuje jedna kvetina… myslím, že si ma skrotila…

— Усё магчыма, — згадзiўся Лiс. — Чаго толькi не бывае на гэтай Зямлi…

— To je možné, — poznamenala líška. — Na Zemi sa dá všeličo zažiť…

— Не, гэта было не на Зямлi, — сказаў Маленькi прынц.

— Och, to nie je na Zemi! — povedal Malý princ.

Лiса гэта вельмi зацiкавiла.

Zdalo sa, že to v líške vzbudilo veľký záujem.

— На iншай планеце?

— Na nejakej inej planéte?

— Так.

— Áno.

— А на той планеце ёсць паляўнiчыя?

— Sú na tej planéte poľovníci?

— Няма.

— Nie.

— Як цiкава! А куры ёсць?

— To je zaujímavé! A sliepky?

— Няма.

— Nie.

— Няма ў свеце дасканаласцi! — уздыхнуў Лiс.

— Nič nie je dokonalé, — vzdychla si líška.

Але ён зноў вярнуўся да разважанняў:

Ale vrátila sa k svojej myšlienke:

— Маё жыццё такое аднастайнае. Я палюю на курэй, людзi палююць на мянё. Усе куры падобны адна на адну, i ўсе людзi падобны адзiн на аднаго. З гэтай прычыны мне i сумнавата. Але, калi ты прыручыш мяне, жыццё мае нiбы сонцам азарыцца. Я навучуся распазнаваць твае крокi сярод тысячы iншых. Калi я чую людскiя крокi, я ўцякаю i хаваюся. Твае ж паклiчуць мяне з нары як музыка.

Môj život je jednotvárny. Poľujem na sliepky a ľudia poľujú na mňa. Všetky sliepky sú si podobné a všetci ľudia sa navzájom podobajú. Tak sa trochu nudím. No ak si ma skrotíš, môj život bude akoby ožiarený slnkom. Spoznám zvuk krokov, ktorý bude iný ako všetky ostatné. Tie ostatné kroky ma zaháňajú pod zem. Tie tvoje ma privolajú z nory ako nejaká hudba.

I потым — паглядзi! Бачыш, там, удалечынi, жытняе поле? Я не ем хлеба. Жыта мне нi да чаго. Збажына нiчога не напамiнае мне. I гэта так сумна! А ў цябе залатыя валасы. I як цудоўна было б, калi б ты прыручыў мяне! Залатое жыта заўсёды было б мне напамiнкам пра цябе… Я палюбiў бы песню ветру ў калоссi…

A potom, pozri! Vidíš tamtie obilné polia? Ja chlieb nejem. Obilie je pre mňa zbytočné. Obilné polia mi nič nepripomínajú. A to je smutné! Ale ty máš zlaté vlasy. Bude to teda skvelé, keď si ma skrotíš! Zlaté obilie mi ťa bude pripomínať. A ja budem mať rada šumenie vetra v obilí…

Лiс змоўкi доўга глядзеў на Маленькага прынца.

Líška zmĺkla a nadlho sa zahľadela na Malého princa.

— Калi ласка… прыручы мяне! — папрасiў ён.

— Prosím ťa… skroť si ma! — povedala.

— З радасцю, — адказаў Лiсу Маленькi прынц, — але ў мяне так мала часу. Мне яшчэ трэба знайсцi сяброў i шмат чаго ўведаць.

— Veľmi rád, — odpovedal Malý princ, — ale nemám veľa času. Musím si nájsť priateľov a spoznať veľa vecí.

— Рэчы можна ўведаць толькi тады, як прыручаеш iх, — сказаў Лiс. — У людзей не хапае часу ўведаць што-небудзь. Яны купляюць усё гатовае ў крамах. Але сябра ж не купiш у краме, вось чаму людзi i не маюць сяброў. Калi ты хочаш, каб у цябе быў сябар, прыручы мяне!

— Spoznáme len tie veci, ktoré si skrotíme, — poveda— la líška. — Ľudia už nemajú čas, aby niečo spoznávali. Kupujú si u obchodníkov celkom nové veci. Ale pretože nejestvujú obchodníci, čo by predávali priateľov, ľudia už priateľov nemajú. Ak chceš mať priateľa, skroť si ma!

— А што для гэтага трэба зрабiць? — спытаў Маленькi прынц.

— Čo mám urobiť? — spýtal sa Malý princ.

— Па-першае, трэба быць вельмi цярплiвым, — адказаў Лiс. — Спачатку ты сядзi вунь там, воддаль ад мяне, на траве. Я буду сачыць за табой краёчкам вока, але ты маўчы. Словы — крынiца непаразуменняў. Але дзень пры днi ты сядай усё блiжэй i блiжэй…

— Musíš byť veľmi trpezlivý, — odpovedala líška. — Najprv si sadneš do trávy trochu ďalej odo mňa, asi tak to. Ja sa budem na teba pozerať kútikmi očí, a ty nebudeš nič vravieť. Reč je prameňom nedorozumení. Ale každý deň si budeš môcť sadnúť trochu bližšie.

На другi дзень Маленькi прынц зноў прыйшоў пад яблыню.

Na druhý deň prišiel Malý princ zasa.

— Лепей з’яўляйся ў адзiн i той жа час, — параiў Лiс. — Калi ты прыходзiш, да прыкладу, а чацвёртай папалуднi, то ўжо а трэцяй гадзiне я адчуваю сябе шчаслiвым. I чым блiжэй да азначанага часу, тым я шчаслiвейшы. А чацвёртай гадзiне я ўжо стану хвалявацца i непакоiцца. Я спазнаю кошт шчасця! А як ты будзеш прыходзiць абы-калi, то я нiколi не буду ведаць, з якой хвiлiны мне рыхтаваць сваё сэрца. Трэба трымацца абраду.

— Bolo by lepšie, keby si prichádzal v tú istú hodinu, — povedala líška. — Ak napríklad prídeš o štvrtej popoludní, už od tretej začnem byť šťastná. Čím väčšmi čas pokročí, tým budem šťastnejšia. O štvrtej už budem vzrušená a nepokojná; Ak chceš mať priateľa, skroť si ma! objavím cenu šťastia! No ak budeš chodiť hocikedy, nebudem nikdy vedieť, na ktorú hodinu si mám pristrojiť srdce… Je potrebné zachovávať isté zvyky.

— А што такое — абрад? — спытаў Маленькi прынц.

— Čo je to zvyk? — spýtal sa Malý princ.

— Гэта таксама нешта даволi прызабытае, — растлумачыў Лiс. — Ну, тое, пры дапамозе чаго адзiн дзень робiцца непадобным на другi, адна гадзiна — на другую. Ну вось, напрыклад, у маiх паляўнiчых ёсць такi абрад: у чацвер яны танцуюць з местачковымi дзяўчатамi. I чацвер для мяне — сама шчаслiвы дзень! Я магу прагульвацца аж да самых вiнаграднiкаў. А калi б паляўнiчыя танцавалi абы-калi, усе днi былi б падобныя адзiн на адзiн i я нiколi не ведаў бы спакою.

— Aj to je čosi, na čo sa veľmi zabúda, — povedala líška. — Je to niečo, čo odlišuje jeden deň od ostatných dní, jednu hodinu od ostatných hodín. Napríklad aj moji poľovníci majú jeden zvyk. Vo štvrtok tancujú s dedinskými dievčencami. A tak je štvrtok nádherný deň! Chodím sa vtedy prechádzať až do vinice. Keby poľovníci tancovali hocikedy, všetky dni by sa navzájom podobali a ja by som nemala prázdniny.

Так Маленькi прынц прыручыў Лiса. I вось надышоў дзень развiтання.

Tak si Malý princ skrotil líšku. A keď sa priblížila hodina odchodu, líška povedala:

— Ах! — уздыхнуў Лiс. — Я буду плакаць…

— Ach! Budem plakať…

— Ты сам вiнаваты, — сказаў Маленькi прынц. — Я ж не хацеў, каб табе было кепска. Ты сам хацеў, каб я прыручыў цябе…

— Je to tvoja vina, — povedal Malý princ, — neželal som ti nič zlé, ale ty si chcela, aby som si ťa skrotil…

— Ну вядома ж, — адказаў Лiс.

— Pravdaže, — povedala líška.

[Bilinguator: — Але ты будзеш плакаць!]

— Ale ty budeš plakať! — povedal Malý princ.

[Bilinguator: — Ну вядома.]

— Pravdaže, — povedala líška.

— Значыць, табе ад гэтага дрэнна!

— Teda z toho nebudeš mať nič!

— Не, — запярэчыў Лiс. — Узгадай, што я казаў табе пра залатое калоссе…

— Budem, — povedala líška, — vďaka farbe obilia.

Ён памаўчаў, потым дадаў:

Potom dodala:

— Iдзi яшчэ раз глянь на ружы. Ты зразумееш, што твая ружа — адзiная ў свеце. А калi вернешся, каб развiтацца са мною, я раскрыю табе адзiн сакрэт. Гэта будзе мой падарунак табе.

— Choď sa ešte raz pozrieť na ruže. Pochopíš, že tá tvoja je jediná na svete. Vrátiš sa ku mne, aby si mi dal zbohom, a ja ti darujem tajomstvo.

Маленькi прынц пайшоў яшчэ раз глянуць на ружы.

Malý princ sa šiel znova pozrieť na ruže.

— Вы зусiм не падобны на маю красуню, — сказаў ён ружам. — Вас нiхто не прыручаў, i вы нiкога не прыручылi. Зараз вы такiя, якiм быў раней мой Лiс. Ён нiчым не адрознiваўся ад сотнi тысяч iншых лiсiц. Але я пасябраваў з iм, i цяпер ён — адзiны ў свеце.

— Vy sa na moju ružu vôbec nepodobáte, vy ešte nie ste nič, — povedal im. — Nikto si vás neskrotil a vy ste si neskrotili nikoho. Ste také, ako bola moja líška. Bola iba líškou, čo sa podobala stotisícom ostatných líšok. Ale ja som si z nej urobil priateľku a teraz je jediná na svete.

Ружы вельмi збянтэжылiся.

A ruže boli veľmi zarazené.

— Вы прыгожыя, але пустыя, — працягваў Маленькi прынц. — Дзеля вас нельга памерцi. Вядома, звычайнаму прахожаму мая ружа можа здацца падобнай на вас. Але яна адна даражэй мне за вас усiх, таму што яе, а не вас, палiваў я штодня. Яе, а не вас, хаваў пад каўпак. Яе, а не вас, закрываў парасонам. Дзеля яе знiшчаў я вусеняў, толькi двух цi трох пакiнуў, каб вывелiся матылькi. Я слухаў, як яна скардзiлася i выхвалялася, я прыслухоўваўся да яе, нават калi яна змаўкала. Яна — мая!

— Ste krásne, ale ste prázdne, — povedal im ešte. — Nemožno pre vás zomrieť. Prirodzene, obyčajný okoloidúci by si myslel, že moja ruža sa vám podobá. Ale ona jediná je dôležitejšia ako vy všetky, pretože práve ju som polieval. Pretože ju som dával pod sklený zvon. Pretože ju som chránil zástenou. Pretože jej som pozabíjal húsenice (okrem dvoch alebo troch, z ktorých majú byť motýle). Pretože ju som počúval, ako sa žaluje alebo vystatuje, alebo dokonca ako niekedy mlčí. Pretože je to moja ruža.

I Маленькi прынц вярнуўся да Лiса.

A vrátil sa k líške.

— Бывай, — сказаў ён.

— Zbohom, — povedal.

— Бывай, — сказаў Лiс. — Вось мой сакрэт: вiдушчае толькi сэрца. Сама галоўнага вачыма не ўбачыш.

— Zbohom, — povedala líška. — Tu je moje tajomstvo. Je veľmi jednoduché: dobre vidíme iba srdcom. To hlavné je očiam neviditeľné.

— Сама галоўнага вачыма не ўбачыш, — паўтарыў Маленькi прынц, каб лепш запомнiць.

— To hlavné je očiam neviditeľné, — opakoval Malý princ, aby si to zapamätal.

— Твая ружа такая дарагая табе таму, што ты аддаваў ёй усе свае днi.

— Čas, ktorý si strácal pre svoju ružu, robí tvoju ružu takou dôležitou.

— Таму, што я аддаваў ёй усе свае днi… — паўтарыў Маленькi прынц, каб лепш запомнiць.

— Čas, ktorý som strácal pre svoju ružu… — opakoval Malý princ, aby si to zapamätal.

— Людзi забылiся пра гэтую iсцiну, — сказаў Лiс. — Але ты не забывай: ты заўсёды ў адказе за ўсiх, каго прыручыў. Ты ў адказе за сваю ружу…

— Ľudia zabudli na túto pravdu, — povedala líška. — Ale ty na ňu nesmieš zabudnúť. Ty budeš navždy zodpovedný za všetko, čo si skrotíš. Si zodpovedný za svoju ružu…

— Я ў адказе за сваю ружу… — паўтарыў Маленькi прынц, каб лепш запомнiць.

— Som zodpovedný za svoju ružu… — opakoval Malý princ, aby si to zapamätal.

РАЗДЗЕЛ ХХII

XXII

— Добры дзень, — павiтаўся Маленькi прынц.

— Dobrý deň, — povedal Malý princ.

— Добры дзень, — азваўся стрэлачнiк.

— Dobrý deň, — povedal výhybkár.

— Што ты тут робiш? — спытаў Маленькi прынц.

— Čo tu robíš? — spýtal sa Malý princ.

— Сартырую падарожнiкаў, — адказаў стрэлачнiк. — Адпраўляю iх у цягнiках, аж па тысячы чалавек запар — адзiн цягнiк направа, другi — налева.

— Rozdeľujem cestujúcich po tisícových skupinách, — povedal výhybkár. — Vypravujem vlaky, čo ich odvážajú raz napravo, raz naľavo.

I мiма з перуновым грукатам, ад якога задрыжала кабiна стрэлачнiка, увесь у агнях пранёсся хуткi цягнiк.

A vysvietený rýchlik, duniac ako hrom, otriasol výhybkárovou búdkou.

— Як яны спяшаюцца! — заўважыў Маленькi прынц. — Чаго яны шукаюць?

— Veľmi sa ponáhľajú, — povedal Malý princ. — Čo hľadajú?

— Нават сам машынiст таго не ведае, — адказаў стрэлачнiк.

— Ani človek na rušni to nevie, — odpovedal výhybkár.

I ў другi бок, увесь у агнях, прагрукатаў яшчэ адзiн хуткi цягнiк.

A v opačnom smere zadunel druhý vysvietený rýchlik.

— Яны ўжо вярнулiся? — зацiкавiўся Маленькi прынц.

— Už sa vracajú? — spýtal sa Malý princ.

— Не, гэта iншыя людзi, — растлумачыў стрэлачнiк. — Гэта сустрэчны цягнiк.

— To nie sú tí istí, — povedal výhybkár. — Vymieňajú sa.

— Гэтым людзям кепска там, дзе яны былi дагэтуль?

— Neboli spokojní tam, kde boli?

— Там добра, дзе нас няма, — адказаў стрэлачнiк.

— Človek nikdy nie je spokojný tam, kde je, — povedal výhybkár.

I перуном прагрукатаў трэцi хуткi цягнiк.

Vtom ako hrom zadunel tretí vysvietený rýchlik.

— Яны гоняцца за першымi падарожнiкамi? — спытаў Маленькi прынц.

— Idú za tými prvými cestujúcimi? — spýtal sa Malý princ.

— Ды не, — адказаў стрэлачнiк. — Яны там спяць цi проста сядзяць ды пазяхаюць. Адны дзецi не адарвуць насоў ад шыбаў.

— Nejdú vôbec za ničím, — povedal výhybkár. — Spia tam vnútri, alebo poriadne zívajú. Len deti si pritískajú nos na okenné tabuľky.

— Адны дзецi ведаюць, чаго яны шукаюць, — прамовiў Маленькi прынц. — Яны ўсе свае днi аддаюць палатнянай ляльцы, i яна робiцца iм дарагой-дарагой, i калi яе адбiраюць, яны плачуць…

— Len deti vedia, čo hľadajú, — povedal Malý princ. — Strácajú čas pre handrovú bábiku, ona sa stáva pre ne veľmi dôležitá, a keď im ju niekto vezme, plačú…

— Iх шчасце, — сказаў стрэлачнiк.

— Majú šťastie, — povedal výhybkár.

РАЗДЗЕЛ ХХIII

XXIII

— Добры дзень, — сказаў Маленькi прынц.

— Dobrý deň, — povedal Malý princ.

— Добры дзень, — сказаў гандляр.

— Dobrý deň, — povedal obchodník.

Гэта быў гандляр удасканаленымi пiлюлямi, якiя спатольваюць смагу. Праглынеш такую пiлюлю — i потым цэлы тыдзень не хочацца пiць.

Bol to obchodník, čo predával vylepšené pilulky proti smädu. Stačilo raz za týždeň jednu zhltnúť, a človek nepociťoval potrebu napiť sa.

— Навошта ты прадаеш iх? — спытаў Маленькi прынц.

— Prečo to predávaš? — spýtal sa Malý princ.

— Яны даюць вялiзную эканомiю часу, — растлумачыў гандляр. — Спецыялiсты падлiчылi, што можна зберагчы пяцьдзесят тры хвiлiны за тыдзень.

— Je to veľká úspora času, — odpovedal obchodník. — Vypočítali to odborníci. Ušetrí sa päťdesiattri minút za týždeň.

— А што рабiць у гэтыя пяцьдзесят тры хвiлiны?

— A čo sa urobí s tými päťdesiatimi tromi minútami?

— Што хочаш, тое i рабi…

— Každý si s nimi urobí, čo chce…

«Калi б у мяне было пяцьдзесят тры хвiлiны вольнага часу, — падумаў Маленькi прынц, — я б проста павольна-павольна пайшоў бы да крынiчкi…»

— Keby som ja mal premárniť päťdesiattri minút, šiel by som celkom pomaličky k studničke…

РАЗДЗЕЛ ХХIV

XXIV

Мiнуў тыдзень з таго часу, як я пацярпеў аварыю i, слухаючы пра гандляра пiлюлямi, я дапiў апошнюю кроплю вады.

Bolo to ôsmeho dňa po mojej nehode na púšti, a keď som počúval príbeh o obchodníkovi, pil som poslednú kvapku zo svojej zásoby vody.

— Твае ўспамiны — проста цуд, — сказаў я Маленькаму прынцу, — але я яшчэ не адрамантаваў свайго самалёта, а не засталося ўжо нi кроплi вады, i я таксама быў бы шчаслiвы, калi б мог проста пайсцi да крынiцы!

— Ach, — povedal som Malému princovi, — tvoje spomienky sú veľmi pekné, ale ja som ešte neopravil lietadlo, nemám už čo piť, a takisto by som bol šťastný, keby som mohol celkom pomaličky kráčať k nejakej studničke!

— Мой сябар Лiс… — пачаў ён.

— Moja priateľka líška… — povedal mi.

— Дружок мой, мне ўжо цяпер не да Лiса!

— Chlapček môj, už nejde viac o líšku!

— Чаму?

— Prečo?

— Ды таму, што давядзецца памiраць ад смагi…

— Pretože čoskoro umrieme od smädu…

Ён не зразумеў маiх разважанняў i адказаў:

Nepochopil moju námietku a povedal mi:

— Добра, калi ёсць хоць адзiн сябар, нават калi памiраеш ад смагi. Асабiста я вельмi рады, што я сябраваў з Лiсам…

— Je dobre, že sme mali priateľa, aj keď máme zomrieť. Ja som veľmi rád, že som mal priateľku líšku…

«Ён не разумее ўсёй глыбiнi небяспекi, — падумаў я. — Яму нiколi не хочацца нi есцi, нi пiць. Яму хапае промня сонца…»

„Nevie odhadnúť nebezpečenstvo,“ vravel som si. „Nikdy necíti ani hlad, ani smäd. Stačí mu trochu slnka…“

Але ён нiбыта падслухаў мае думкi, паглядзеў на мяне i сказаў:

Ale on na mňa pozrel a odpovedal na moju myšlienku:

— Мне таксама хочацца пiць… Давай пашукаем калодзеж…

— Aj ja som smädný… pohľadajme studňu…

Я безнадзейна махнуў рукой: недарэчна наўздагад шукаць калодзеж у бязмежнай пустынi. I ўсё ж мы рушылi ў дарогу.

Hodil som unavene rukou: je nezmyselné hľadať naslepo studňu v nekonečnej púšti. A predsa sme sa vydali na cestu.

Мiналi гадзiна за гадзiнай, а мы моўчкi ўсё iшлi ды iшлi па сыпкiм залацiстым пяску. Звечарэла, пачалi загарацца зоркi. Я бачыў iх, як у сне, ад смагi мяне трошкi лiхаманiла. У памяцi ўсплылi словы Маленькага прынца.

Ako sme tak celé hodiny tíško kráčali, nastala noc a začali sa zažíhať hviezdy. Zazrel som ich ako vo sne, lebo som mal od smädu slabú horúčku. Slová Malého princa mi vírili v mysli.

— Значыць, ты таксама ведаеш, што такое смага? — спытаў я.

— Tak aj ty si smädný? — spýtal som sa ho.