— Калi б я загадаў генералу, каб ён, як матылёк, пырхаў з кветкi на кветку або перакiнуўся ў марскую чайку, i калi б генерал не выканаў загаду, хто з нас быў бы вiнаваты?

— Keby som prikázal niektorému generálovi, aby lietal z kvetiny na kvetinu ako motýľ, alebo aby napísal tragédiu, či aby sa premenil na morského vtáka, a ten generál by rozkaz nevykonal, kto by to zavinil, on, alebo ja?

— Вы, ваша вялiкасць, — цвёрда адказаў Маленькi прынц.

— Boli by ste to vy, — pevne odpovedal Malý princ.

— Несумненна. Трэба патрабаваць ад кожнага тое, што ён можа зрабiць, разважаў кароль. — Улада трымаецца, у першую чаргу, на разумнасцi. Калi б ты загадаў свайму народу кiнуцца ў мора, ён зрабiў бы рэвалюцыю. Я маю права патрабаваць паслушэнства, бо мае загады заўсёды разумныя.

— Správne. Od každého treba žiadať len to, čo môže dať, — pokračoval kráľ. — Autorita sa zakladá predovšetkým na rozume. Ak prikážeš svojmu ľudu, aby sa šiel hodiť do mora, urobí revolúciu. Ja mám právo vyžadovať poslušnosť, pretože moje rozkazy sú rozumné.

— А як з захадам сонца? — нагадаў Маленькi прынц, якi нiколi не супакойваўся, пакуль не атрымлiваў адказу на сваё пытанне.

— A čo ten môj západ slnka? — pripomenul mu Malý princ, ktorý nikdy nezabúdal na otázku, keď ju už raz položil.

— Будзе табе твой захад сонца. Я запатрабую яго. Але варта пачакаць спрыяльных умоў, бо якраз у гэтым i заключаецца мудрасць правiцеля.

— Budeš mať ten svoj západ slnka. Vyžiadam si ho. Ale vo svojej vladárskej múdrosti počkám, kým budú priaznivé podmienky.

— I калi гэта будзе? — пацiкавiўся Маленькi прынц.

— A kedy to bude? — zaujímal sa Malý princ.

— Гм! Гм! — кашлянуў кароль i зазiрнуў у тоўсты каляндар. — Гм! Гм! Гэта будзе прыблiзна… прыблiзна… гэта будзе сёння вечарам прыблiзна а палове восьмай! I ты пабачыш, як усё выдатна слухаецца мяне.

— Hm, hm! — zamumlal kráľ a najprv nazrel do hrubé ho kalendára. — Hm, hm, bude to asi… asi… bude to dnes večer asi o tri štvrte na osem. A uvidíš, ako presne sa plnia moje príkazy.

Маленькi прынц пазяхнуў. Яму было шкада, што захад сонца так i не адбыўся. I яму стала ўжо нецiкава тут.

Malý princ zívol. Ľutoval, že prišiel o západ slnka. A už sa aj trochu nudil.

— Ну, мне пара, — сказаў ён каралю. — Больш мне тут няма чаго рабiць.

— Nemám tu už čo robiť, — povedal kráľovi. — Idem za sa ďalej!

— Застанься, — папрасiў кароль, горды, што ў яго ёсць, нарэшце, падданы. Застанься, я зраблю цябе мiнiстрам!

— Neodchádzaj, — povedal kráľ, veď bol taký pyšný, že má poddaného. — Neodchádzaj, vymenúvam ťa za ministra!

— Мiнiстрам чаго?

— Za ministra čoho?

— Гм-гм… Мiнiстрам юстыцыi!

— Za ministra… za ministra spravodlivosti!

— Але няма ж каго судзiць!

— Ale tu niet koho súdiť!

— Хто ведае, — адказаў кароль. — Я яшчэ не абышоў усяго свайго каралеўства. Стары ўжо, для карэты на планеце месца мала, а пеша хадзiць ногi забаляць.

— To sa nevie, — odpovedal mu kráľ. — Ešte som nevy konal cestu okolo svojho kráľovstva. Som už veľmi starý, nemám tu miesto pre koč, a chôdza ma unavuje.

— Ды я ўжо бачыў, — сказаў прынц i яшчэ раз кiнуў вокам за спiну караля, на другi бок планеты. — Тут анiкога больш няма…

— Och! Ale ja som ho už celé videl, — povedal Malý princ a naklonil sa, aby sa ešte raz pozrel na druhú stranu planéty. — Ani tam na druhej strane nikto nie je…

— У такiм разе, будзеш судзiць самога сябе, — адказаў кароль. — Гэта сама цяжкае. Куды цяжэй судзiць самога сябе, чым каго iншага. Калi ты зможаш справядлiва асудзiць сябе, значыць, ты сапраўдны мудрэц.

— Budeš teda súdiť sám seba, — odpovedal mu kráľ. — To je najťažšie. Je oveľa ťažšie súdiť samého seba ako svojho blížneho. Ak sa ti podarí samého seba dobre súdiť, bude to znamenať, že si ozajstný mudrc.

— Я i ў iншым месцы магу судзiць сябе, — адказаў Маленькi прынц. — Для гэтага не абавязкова жыць менавiта тут.

— Súdiť samého seba môžem hocikde, — vravel Malý princ. — Nemusím bývať práve tu.

— Гм! Гм! — кашлянуў кароль. — Я ўпэўнены, што на маёй планеце дзесьцi хаваецца стары пацук. Начамi чутно. Можаш судзiць гэтага старога пацука. Час ад часу будзеш прыгаворваць яго да смерцi. Такiм чынам, жыццё яго будзе залежыць ад тваёй справядлiвасцi. Але кожны раз табе давядзецца мiлаваць яго. Трэба берагчы старога пацука. Ён жа ў нас адзiн.

— Hm, hm! — zamumlal kráľ. — Myslím, že na mojej planéte musí byť niekde stará myš. Počujem ju v noci. Môžeš súdiť tú starú myš. Z času na čas ju odsúdiš na smrť. Tak bude jej život závisieť od tvojej spravodlivosti. Ale ty jej za každým udelíš milosť, aby ti ostala. Je tu len jedna jediná.

— Не люблю я выносiць смяротных прыгавораў, — адказаў Маленькi прынц. — I наогул, мне пара.

— Ja nemám rád, keď sa odsudzuje na smrť, — odpove— dal Malý princ, — a naozaj si myslím, že odídem.

— Не, не пойдзеш! — запратэставаў кароль.

— Nie, — povedal kráľ.

Маленькаму прынцу, якi ўжо сабраўся ў дарогу, зусiм не хацелася засмучаць старога манарха.

Ale Malý princ bol už pripravený, a pretože nechcel starého vládcu zarmútiť, povedal:

— Калi ваша вялiкасць хоча, каб вас безагаворачна слухалi, вы маглi б аддаць мне разумны загад. Вы, да прыкладу, маглi б загадаць мне адправiцца не пазней як праз хвiлiну. Мне здаецца, умовы спрыяльныя.

— Ak si vaše veličenstvo želá, aby ho presne poslúchali, mohlo by mi dať rozumný rozkaz. Mohlo by mi, napríklad, prikázať, aby som odišiel skôr ako o minútu. Zdá sa mi, že podmienky sú priaznivé…

Кароль маўчаў. Маленькi прынц трошкi павагаўся, уздыхнуў i пайшоў.

Pretože kráľ neodpovedal, Malý princ najprv váhal, potom so vzdychom odchádzal.

— Прызначаю цябе паслом! — паспешлiва крыкнуў яму ўслед кароль.

— Menujem ťa svojím vyslancom, — poponáhľal sa vtom zakričať kráľ.

I выгляд у яго быў пры гэтым такi, быццам ён не дапускаў нiякiх пярэчанняў.

Tváril sa veľmi vznešene.

«Дзiўныя людзi гэтыя дарослыя», — падумаў дарогаю Маленкi прынц.

„Dospelí sú veľmi čudní,“ vravel si Malý princ počas svojej cesty.

РАЗДЗЕЛ ХI

XI

На другой планеце жыў славалюб.

Na druhej planéte býval márnivec.

— Ну, нарэшце такi дачакаўся паклоннiка! — здалёк узрадаваўся Маленькаму прынцу славалюб.

— Ach, ach! Prišiel ma navštíviť obdivovateľ! — vykríkol, len čo v diaľke zazrel Malého princa.

Для славалюбаў жа ўсе астатнiя людзi — паклоннiкi.

Pretože márnivci vidia v ostatných ľuďoch svojich obdivovateľov.

— Дзень добры, — сцiпла павiтаўся Маленькi прынц. — Якi забаўны ў вас капялюш.

— Dobrý deň, — povedal Malý princ. — Máte čudný klobúk.

— Гэта каб раскланьвацца, — растлумачыў славалюб. — Каб раскланьвацца, калi мяне вiтаюць. На жаль, сюды нiхто нiколi вачэй не кажа.

— Mám ho preto, aby som mohol pozdravovať, — odpovedal mu márnivec. — Aby som mohol pozdravovať, keď ma s jasotom vítajú. Bohužiaľ, tadiaľto nikdy nikto nejde.

— Як гэта? — не зразумеў яго Маленькi прынц.

— Ach, naozaj? — povedal Malý princ, ktorý mu neporozumel.

— Пляснi ў ладкi, — параiў славалюб.

— Zatlieskaj, — poradil mu teda márnivec.

Маленькi прынц пляснуў у ладкi. Славалюб прыўзняў капялюш i сцiпла раскланяўся.

Malý princ zatlieskal. Márnivec nadvihol klobúk a skromne pozdravil.

«Тут яшчэ займальней, чым у караля», — падумаў Маленькi прынц. Ён зноў запляскаў у ладкi. Славалюб у адказ прыўзнiмаў свой капялюш i раскланьваўся перад госцем.

„Toto je zábavnejšie ako návšteva u kráľa,“ vravel si v duchu Malý princ. A opäť zatlieskal. Márnivec znova dvíhal klobúk z hlavy a pozdravoval.

Хвiлiн праз пяць аднастайнасць гэтай гульнi стамiла Маленькага прынца.

Jednotvárnosť takejto hry Malého princa po piatich minútach unavila.

— А што трэба зрабiць, каб капялюш упаў? — спытаў ён.

— Čo treba urobiť, aby klobúk spadol? — spýtal sa.

Але славалюб не адказаў. Славалюбы глухiя да ўсяго, акрамя пахвал.

Ale márnivec ho nepočul. Márnivci počujú iba chválu.

— Ты сапраўды захапляешся мною? — спытаў ён Маленькага прынца.

— Naozaj ma veľmi obdivuješ? — spýtal sa Malého princa.

— А што гэта азначае — захапляцца?

— Čo znamená obdivovať?

— Захапляцца — азначае прызнаць, што я лепш за ўсiх апрануты, сама прыгожы, сама багаты i сама разумны чалавек на планеце.

— Obdivovať znamená uznať, že som najkrajší, najlepšie oblečený, najbohatší a najinteligentnejší človek na planéte.

— Ды ты ж адзiн на ўсёй гэтай планеце!

— Ale veď si na svojej planéte sám!

— Ну, будзь ласкавы, усё роўна захапляйся мною!

— Urob mi tú radosť. Aj tak ma obdivuj!

— Я ў захапленнi ад цябе, — сказаў Маленькi прынц i злёгку пацiснуў плячыма. — Але чаму гэта можа так цiкавiць цябе?

— Obdivujem ťa, — povedal Malý princ, pokrčiac trochu plecami, — no ako ťa to len môže zaujímať?

I Маленькi прынц пайшоў далей.

A Malý princ odišiel.

«Дзiвакi гэтыя дарослыя», — дарогай падумаў ён.

„Dospelí sú rozhodne veľmi čudní,“ vravel si v duchu počas cesty.

РАЗДЗЕЛ ХII

XII

На наступнай планеце жыў п’янiца. Гэты вiзiт быў вельмi кароткi, але шмат роздуму даў ён Маленькаму прынцу.

Na ďalšej planéte býval pijan. Táto návšteva bola veľmi krátka, ale Malý princ bol po nej veľmi skľúčený.

— Што ты тут робiш? — спытаў ён у п’янiцы, якi самотна сядзеў перад процьмай бутэлек, парожнiх i поўных.

— Čo tu robíš? — spýtal sa pijana, ktoré ho našiel, ako mlčky sedí pred radom prázdnych a radom plných fliaš.

— П’ю, — змрочна адказаў п’янiца.

— Pijem, — odpovedal pijan s pochmúrnymvýrazom.

— А навошта? — пацiкавiўся Маленькi прынц.

— Prečo piješ? — pýtal sa ho Malý princ.

— Каб забыць, — адказаў п’янiца.

— Aby som zabudol, — odpovedal pijan.

— Пра што забыць — дапытваўся Маленькi прынц, якому стала шкада бедалагу.

— Aby si zabudol? A na čo? — vyzvedal Malý princ, lebo ho už ľutoval.

— Каб забыць, што мне сорамна, — прызнаўся п’янiца i апусцiў галаву.

— Aby som zabudol, že sa hanbím, — priznal pijan a ovesil hlavu.

— Сорамна чаго? — не ўгамоньваўся Маленькi прынц, якi прагнуў дапамагчы яму.

— Za čo sa hanbíš? — vypytoval sa Malý princ, lebo mu chcel pomôcť.

— Сорамна пiць! — адрэзаў п’янiца i канчаткова панурыўся ў маўчаннi.

— Hanbím sa, že pijem! — dodal pijan a načisto sa od mlčal.

I збянтэжаны Маленькi прынц рушыў далей.

A Malý princ celý zmätený odišiel.

«Дарослыя, бясспрэчна, вельмi, вельмi дзiўныя людзi», — думаў ён дарогаю.

„Dospelí sú rozhodne veľmi, veľmi čudní,“ vravel si v duchu počas cesty.

РАЗДЗЕЛ ХIII

XIII

Чацвёртая планета належала дзелавому чалавеку. Гэты чалавек быў настолькi заняты, што нават не падняў галавы, калi падышоў Маленькi прынц.

Štvrtá planéta patrila biznismenovi. Ten človek bol taký zaujatý, že pri príchode Malého princa ani hlavu nezdvihol.

— Добры дзень, — павiтаўся Маленькi прынц. — Ваша цыгарэта патухла.

— Dobrý deň, — povedal mu Malý princ. — Vyhasla vám cigareta.

— Тры ды два — пяць. Пяць ды сем — дванаццаць. Дванаццаць ды тры пятнаццаць. Добры дзень. Пятнаццаць ды сем — дваццаць два. Дваццаць два ды шэсць — дваццаць восем. Няма часу прыкурыць. Дваццаць шэсць ды пяць — трыццаць адзiн. Уф! Такiм чынам, усяго будзе пяцьсот адзiн мiльён шэсцьсот дваццаць дзве тысячы семсот трыццаць адзiн.

— Tri a dva je päť. Päť a sedem dvanásť. Dvanásť a tri pätnásť. Dobrý deň. Pätnásť a sedem dvadsaťdva. Dvadsať dva a šesť dvadsaťosem. Nemám čas znova ju zapáliť. Dvadsaťšesť a päť tridsaťjeden. Uf! Robí to teda päťstojeden miliónov šesťstodvadsaťdvatisíc sedemstotridsaťjeden.

— Пяцьсот мiльёнаў чаго?

— Päťsto miliónov čoho?

— Га? Ты яшчэ тут? Пяцьсот мiльёнаў… забыўся… далей… Столькi работы, столькi работы! Я чалавек сур’ёзны, зразумела? Тут не да балбатнi. Два ды пяць — сем…

— Čože? Ty si ešte tu? Päťstojeden miliónov… už ne viem čoho… Mám toľko práce! Ja som vážny človek, ne zabávam sa táraním hlúpostí! Dva a päť sedem…

— Пяцьсот мiльёнаў чаго? — паўтарыў Маленькi прынц, якi нiколi не супакойваўся, пакуль не атрымлiваў адказу на сваё пытанне.

— Päťstojeden miliónov čoho? — opakoval Malý princ, pretože sa nikdy v živote nevzdal otázky, ktorú už raz položil.

Дзелавы чалавек падняў галаву:

Biznismen zodvihol hlavu:

— За пяцьдзесят чатыры гады, што я жыву на гэтай планеце, мне перашкаджалi толькi тройчы. Упершыню гэта здарылася дваццаць два гады назад, калi немаведама адкуль сюды занесла хрушча. Ён так жахлiва бзымкаў, што я ажно чатыры памылкi ўпароў у лiчэннi.

— Za päťdesiatštyri rokov, čo bývam na tejto planéte, ma vyrušili len tri razy. Po prvý raz to bolo pred dvadsiatimi dvoma rokmi, keď sem spadol bohvieodkiaľ chrúst. Hrozne bzučal a ja som urobil štyri chyby pri spočítaní.

Другi раз, адзiнаццаць гадоў таму, у мяне быў прыступ рэўматызму. Нiчога дзiўнага, увесь час сяджу. Тут не да пагулянак. Я чалавек сур’ёзны. Трэцi раз… сёння? Ну, годзе, я, значыць, сказаў, пяцьсот мiльёнаў…

Po druhý raz to bolo pred jedenástimi rokmi, keď som mal reumatický záchvat. Chýba mi pohyb. Nemám čas na prechádzky. Ja som vážny človek. A po tretí raz… práve teraz! Vravel som teda päťstojeden miliónov…

— Мiльёнаў чаго?

— Miliónov čoho?

Дзелавы чалавек зразумеў — няма нiякай надзеi, што яго пакiнуць у спакоi.

Biznismen pochopil, že nemá nijakú nádej na pokoj.

— Мiльёнаў гэтых дробненькiх штучак, якiя часам вiдны ў паветры.

— Miliónov tých malých vecí, ktoré niekedy vidíme na oblohe.

— Мух?

— Múch?

— Ды не, дробненькiя такiя, зiхоткiя…

— Ale nie, tým malých vecí, čo sa trblietajú.

— Пчолы?

— Včiel?

— Ды не. Дробненькiя такiя, залатыя… На iх яшчэ любяць глядзець ды марыць розныя лайдакi. Але я — чалавек сур’ёзны! У мяне няма часу на мары.

— Ale nie. Tých malých zlatých vecí, o ktorých plano rojčia povaľači. No ja som vážny človek! Ja nemám čas na rojčenie.

— А! Зоркi?

— Ach! Hviezd?

— Во-во. Зоркi.

— To je ono. Hviezd.

— I што ты робiш з пяццюстамi мiльёнамi зорак?

— A čo robíš s tými päťsto miliónmi hviezd?

— Пяцьсот адзiн мiльён шэсцьсот дваццаць дзве тысячы семсот трыццаць адна. Я чалавек сур’ёзны i люблю дакладнасць.

— S päťstojeden miliónmi šesťstodvadsaťdvatisíc sedemstotridsaťjeden hviezdami. Ja som vážny človek, ja som presný.

— I што ты робiш з гэтымi зоркамi?

— A čo robíš s tými hviezdami?

— Што я з iмi раблю?

— Čo s nimi robím?

— Але.

— Áno.

— Нiчога не раблю. Я iмi валодаю.

— Nič. Vlastním ich.

— Валодаеш зоркамi?

— Ty vlastníš hviezdy?

— Так.

— Áno.

— Але я ўжо бачыў аднаго караля, якi…

— Ale ja som už videl kráľa, ktorý…

— Каралi не валодаюць. Яны толькi «пануюць над». Вялiкая рознiца.

— Králi nevlastnia. Oni vládnu nad. To je veľký rozdiel.

— I што табе з гэтага валодання зоркамi?

— A čo z toho máš, že vlastníš hviezdy?

— Яно прыносiць мне багацце.

— Robí to zo mňa boháča.

— А нашто табе быць багатым?

— A čo z toho máš, že si boháčom?

— Каб купляць iншыя зоркi, калi хто-небудзь iх адкрые.

— Môžem si kúpiť iné hviezdy, ak niekto nejaké objaví.

«Ён разважае амаль так, як той п’янiца», — падумаў Маленькi прынц.

„Tento človek,“ vravel si v duchu Malý princ, „mudruje skoro ako ten môj opilec.“

Aj tak mu ešte položil ďalšie otázky:

— А як можна валодаць зоркамi?

— Ako môžeme vlastniť hviezdy?

— Зоркi чые? — нездаволена запытаўся дзялок.

— A komu patria? — odsekol nevrlo biznismen.

— Не ведаю. Нiчые.

— Neviem. Nikomu.