— Хлапчанятка маё, я хачу яшчэ паслухаць, як ты смяешся…

— Бәләкәсем, мин һинең көлгәнеңде тағын тыңлағым килә…

Але ён адказаў:

Әммә ул:

— Сёння ноччу спаўняецца роўна год. Сёння мая зорка будзе якраз над той мясцiнай, дзе я прызямлiўся летась…

— Бөгөн төндә бер йыл тула. Минең йондоҙом тап шул мин бер йыл элек килеп төшкән урындың осонда торасаҡ… — тине.

— Хлапчанятка маё, скажы, гэта ўсё проста нядобры сон — i змяя, i спатканне, i зорка — проста нядобры сон, праўда?

— Тыңла әле, сабый, былар барыһы ла — йылан да, йондоҙ менән осрашыу — насар төш кенә, шулай бит?

Але ён не адказаў на маё пытанне.

Тик ул яуап бирмәне.

— Сама галоўнае — тое, чаго не ўбачыш вачыма… — прамовiў ён.

— Иң мөһиме — күҙ менән күреп булмағаны… — тине ул.

— Гэта праўда, канечне…

— Эйе, әлбиттә…

— Гэта як з кветкай. Калi любiш кветку, што расце недзе на зорцы, так прыемна ноччу глядзець на неба. Здаецца, усе-усе зоркi цвiтуць.

— Был сәскә менән кеүек. Әгәр, ҡайҙалыр алыҫ йондоҙҙа үҫкән сәскәне яратаһың икән, төндә күккә ҡарауы рәхәт. Бар йондоҙҙар ҙа сәскә ата.

— Гэта праўда, канечне…

— Эйе, шулай…

— Гэта як з вадой. Тая вада, што ты даў мне напiцца, была як музыка. Музыка калаўрота i вяроўкi… Памятаеш… Як жа гэта было цудоўна…

— Был һыу менән кеүек. Һин миңә һыу эсеп туйынырға биргәндә, ул гүйә моң ине, барыһы ла сығыр менән бау арҡаһында… Иҫләйһеңме? Ул бик тә яҡшы ине.

— Гэта праўда, канечне…

— Эйе, әлбиттә шулай…

— Начамi ты будзеш глядзець на зоркi. Мая зорка вельмi маленькая, я не магу паказаць табе, дзе яна. Але гэтак нават лепей. Яна будзе табе проста адной з зорак. I ты палюбiш глядзець на ўсе зоркi… Усе яны стануць тваiмi сябрамi. А яшчэ я зраблю табе сякi-такi падарунак…

— Төндә һин йондоҙҙарға ҡарарһың. Минең йондоҙом бигерәк бәләкәй, мин һиңә уны күрһәтә алмайым. Былай яҡшыраҡ та. Ул һинең өсөн тик йондоҙҙарҙың береһе буласаҡ. Һәм һин йондрҙҙарға ҡарарға ярата башлаясаҡһың… Улар барыһы ла һинең дуҫтарың булып китәсәктәр. Һәм һуңынан, мин һиңә бер ни бүләк итермен…

Ён зноў засмяяўся.

Шунан ул көлөп ебәрҙе.

— Ах, малыш, малыш, як я люблю, калi ты смяешся!

— Эх, сабый, сабый, мин шул тиклем һинең көлгәнеңде яратам!

— Вось гэта i будзе маiм падарункам… Гэта будзе, як з вадой…

— Ошо минең бүләгем булыр ҙа инде… был һыу менән булған кеүек буласаҡ…

— Як гэта?

— Нисек инде улай?

— У кожнага чалавека — свае зоркi. Адным людзям — тым, хто любiць падарожнiчаць, — зоркi паказваюць дарогу. Для iншых гэта проста маленькiя светлячкi. Вучоным яны — задачы, якiя трэба рашыць. Майму дзялку яны — золата. Але ва ўсiх людзей зоркi — нямыя. У цябе ж будуць зоркi, якiх не будзе анi ў каго на свеце…

— Һәр бер кешенең үҙ йондоҙҙары була. Берәүҙәренә — илдәр гиҙеп йөрөгәндәренә — улар юл күрһәтәләр. Икенселәренә улар ябай ғына бәләкәй ут бөртөктәре. Ғалимдар өсөн — сисергә кәрәкле мәсьәлә кеүек. Минең таныш эшҡыуарым өсөн улар — алтын. Тик былар барыһы өсөн дә йондоҙар өнһөҙ. Ә һинең йондоҙҙарың бөтөнләй ҙә үҙенсәлекле буласаҡ…

— Як гэта?

— Нисек улай?

— Ноччу ты глянеш на неба, а там будзе ж i тая зорка, дзе я жыву, дзе я смяюся. Ты не будзеш ведаць, дзе яна, мая зорка, таму табе будзе здавацца, што смяюцца ўсе-усе зоркi. Вось i выходзiць, што ў цябе будуць зоркi, якiя ўмеюць смяяцца!

— Һин төндә күккә ҡарарһың да, ә унда бит мин йәшәгән, мин көлгән йондоҙ буласаҡ, — һәм һин бөтә йондоҙҙарҙың көлгәнен ишетерһең. Һинең көлә белгән йондоҙҙарың буласаҡ!

I ён зноў засмяяўся.

Һәм ул үҙе көлөп ебәрҙе.

— I калi ты ўцешышся, — а рана цi позна заўсёды прыходзiць суцяшэнне, табе будзе прыемна, што калiсьцi ты ведаў мяне. Ты назаўсёды застанешся маiм сябрам. Табе захочацца пасмяяцца разам са мной. I аднойчы ты адчынiш акно, проста так, ад радасцi…

— Һәм йыуанғандан һуң (һөҙөмтәһендә гел йыуаныс табаһың), ҡасандыр мине белеүеңә һин бик шат буласаҡһың. Һин гел миңә дуҫ булсаҡһың. Һин минең менән көлөргә теләрһең. Ҡайһы саҡта һин тәҙрәләреңде ошолай шар итеп асып ебәрерһең дә, һиңә рәхәт булып китер…

I твае сябры будуць вельмi здзiўлены, чаго гэта ты смяешся, калi глядзiш на неба. А ты iм скажаш: «Так, так я заўсёды смяюся, калi гляджу на зоркi». I яны падумаюць, што ты звар’яцеў. Бачыш, як кепска я абышоўся з табою…

Һәм һинең дуҫтарың да аптыраясаҡтар, нимә ул әле һин күккә ҡарап көләһең тип. Ә һин уларға: «Эйе, эйе, мин гел йондоҙҙарға ҡарап көләм!» тип әйтерһең. Һәм улар һин аҡылдан яҙған тип уйларҙар. Бына ниндәй яуыз шаярыу ҡылырмын мин һинең менән.

I ён зноў засмяяўся.

Һәм ул ҡабат көлөп ебәрҙе.

— Нiбыта замест зорак я падарыў табе мноства званочкаў, якiя ўмеюць смяяцца…

— Әйтерһең дә йондоҙҙар урынына мин һиңә бер өйөм көлкөләс ҡыңғырауҙар бүләк иткәнмен…

I ён зноў засмяяўся. Потым твар яго пасур’ёзнеў:

Ул йәнә көлөп ебәрҙе. Һуңынан ҡабат етдиләнде:

— Ты… вось што… сёння ноччу… ты… не прыходзь…

— Беләһеңме… бөгөн төндә… килмәһәң яҡшыраҡ.

— Я не пакiну цябе аднаго.

— Мин һине ҡалдырмам.

— Табе памроiцца, што мне нядобра… Памроiцца нават, быццам я памiраю. Што зробiш, так трэба. Але я не хачу, каб ты бачыў гэта. Не прыходзь, не трэба…

— Һиңә мин ауыртыуҙан ғазапланам тип күренермен… хатта үлеп барған кеүек күренермен. Шулай була шул ул. Килмә, кәрәкмәй.

— Я не пакiну цябе аднаго.

— Мин һине ҡалдырмайым.

Але ён ўсё непакоiўся.

Ул нимәгәлер борсоулы ине.

— Разумееш… гэта яшчэ i праз змяю. А раптам яна цябе ўкусiць… Змеi злыя. Iм адно задавальненне — уджалiць каго-небудзь.

— Беләһеңме… был йылан арҡаһында ла… Ә әгәр ул һине саҡһа… Йыландар яуыз бит. Кемделер сағырға улар өсөн рәхәтлек.

— Я не пакiну цябе аднаго.

— Мин һине ҡалдырмам.

Нечакана ён трошкi падбадзёрыўся:

Һәм ул ҡапыл тынысланды:

— Але ж праўда, на двух у яе не хопiць атруты…

— Ә ысынында, уның ағыуы икәүгә етмәҫ…

Вечарам я i не заўважыў, калi Маленькi прынц сабраўся ў дарогу. Ён знiк цiшком. I калi мне ўсё-такi ўдалося дагнаць яго, ён крочыў хутка i рашуча.

Был төндә мин уның киткәнен һиҙмәй ҡалғанмын. Ул шым ғына юҡ булды. Мин уны ҡыуып еткән мәлдә, ул тиҙ һәм ҡыйыу аҙымдар менән атлап бара ине.

— А! Гэта ты… — толькi i сказаў ён.

— Ә, был һинме… — тип кенә өндәште ул.

Ён узяў мяне за руку. Але нешта ўсё яшчэ трывожыла яго.

Һәм ҡулымдан тотто. Тик ул ниңәлер хафалана ине.

— Дарма ты iдзеш са мной. Табе будзе балюча. Табе здасца, што я памiраю, але я не памру…

— Бушҡа һин минең менән китеп бараһың. Миңә ҡарауы һиңә ауыр буласаҡ. Һиңә мин үлеп барам тип күренәсәк, әммә был ысын түгел…

Я маўчаў.

Мин өндәшмәй инем.

— Разумееш, гэта надта далёка. Маё цела надта цяжкае. Мне не ўзнесцi яго.

— Беләһеңме… был бик алыҫ. Минең тәнем бик ауыр. Мин уны алып китә алмам.

Я маўчаў.

Мин өндәшмәй инем.

— Але гэта ўсё роўна нiбы скiнуць старую абалонку. Тут няма чаго журыцца… :

— Тик был бит иҫке ҡабығыңды сисеп ташлау менән бер. Бында ҡайғылы бер ни ҙә юҡ…

Я маўчаў.

Мин өндәшмәй инем.

Ён трошкi ўпаў духам. Але ўсё-такi зрабiў яшчэ адно намаганне:

Ул әҙерәк бойоғоп төштө. Тик шулай ҙа көсөн йыйып тағы берҙе ынтылды:

— А ведаеш, будзе дужа мiла! Я таксама буду глядзець на зоркi. Усе зоркi будуць, як калодзеж з заржавелым калаўротам. I кожная падасць мне напiцца…

— Беләһеңме, бик тә шәп буласаҡ. Мин дә йондоҙҙарға ҡараясаҡмын. Һәм бөтә йондоҙҙар тап шул шығырлаған сығырлы боронғо ҡоҙоҡтар кеүек буласаҡ. Һәм һәр береһе миңә һыу менән туйынырға бирер…

Я маўчаў.

Мин өндәшмәнем.

— Падумай, як забаўна! У цябе будзе пяцьсот мiльёнаў званочкаў, а ў мяне пяцьсот мiльёнаў крынiчак…

— Уйлап ҡара әле ниндәй мәрәкә! Һинең биш йөҙ миллион ҡыңғырауың буласаҡ, ә минең — биш йөҙ миллион шишмәм…

I Маленькi прынц змоўк. Ён плакаў…

Һәм бында ул да тымды, сөнки илап ебәрҙе…

— Ну, вось i прыйшлi. Застанься тут, я зраблю яшчэ крок.

— Бына беҙ килеп тә еттек. Миңә яңғыҙыма аҙым эшләргә мөмкинлек бир.

Але ён апусцiўся на пясок, бо яму стала страшна.

Һәм ул ҡомға ултырҙы, сөнки уға ҡурҡыныс булып китте.

Һуңынан ул:

— Ведаеш, — сказаў ён, — мая кветка… Я ў адказе за яе! Яна такая кволая! I такая наiўная… У яе ўсяго i ёсць, што чатыры недалужныя калючкi, каб уберагчы сябе ў гэтым свеце…

— Беләһеңме… минең розам… мин уның өсөн яуаплы. Ә ул шул тиклем көсһөҙ! Һәм шундай эскерһеҙ. Уның ни бары дүрт йәлсел энәһе генә бар, донъянан башҡа һаҡланырлыҡ бер нәмәһе лә юҡ… — тине.

Я таксама сеў, ногi не трымалi мяне болей. Ён сказаў:

Мин дә ултрыҙым, сөнки аяҡтарым тотмай китте. Ул:

— Ну… Вось i ўсё…

— Йә… шуның менән тамам… — тине.

Павагаўся яшчэ з хвiлiну i ўстаў. I зрабiў адзiн-адзiны крок. А я не мог варухнуцца.

Бер дәҡиғәт һуҙҙы ла тороп баҫты. Һәм бер генә аҙым эшләне. Ә мин ҡыбырлай алмай инем.

Нешта, як жоўтая маланка, блiснула каля яго косткi. Нейкi мiг ён стаяў нерухома. Нават не ўскрыкнуў. Потым паволi, як падае ссечанае дрэўца, бясшумна ўпаў на пясок.

Аяғы аҫтында, әйтерһең дә, һары йәшен ялтланы. Бер аҙ ул хәрәкәтһеҙ ине әле. Ҡысҡырып та ебәрмәне. Һуңынан ҡоланы — яйлап, ағас ҡолаған кеүек. Яйлап һәм ишетелмәҫлек итеп, ҡом бит бар тауыштарҙы баҫа.

РАЗДЗЕЛ ХХVII

XXVII

I вось шэсць гадоў мiнула з тае пары… Яшчэ нiколi i нiкому я не расказваў пра гэта. Мае таварышы былi вельмi радыя зноў убачыць мяне жывога i здаровага. На роспыты ж, чаму я такi засмучаны, я адказаў: «Проста знямогся…»

Бына алты йыл үтеп тә китте… Мин был турала әле берәүгә лә һөйләмәй инем. Мин ҡайтҡанда, иптәштәрем мине иҫән-һау күрергә бик шат инеләр. Күңелһеҙ булды ул миңә, тик мин:
— Мин арыным… — тип әйтә инем.

Цяпер я трохi суцешыўся. Праўда… не зусiм. Але я ведаю, што Маленькi прынц вярнуўся на сваю планету, таму што на досвiтку я не знайшоў яго цела. Яно было не такое ўжо i цяжкае. А начамi я так люблю слухаць зоркi. Яны — нiбы пяцьсот мiльёнаў званочкаў…

Шулай ҙа яйлап ҡайғым баҫылды. Был иһә… Тулыһынса түгел. Тик мин беләм, ул үҙенең бәләкәй ҡауҡабына әйләнеп ҡайтты, сөнки таң атҡанда мин уның тәнен ҡомда тапманым. Әллә ни ауыр булмаған ул. Ә төндәре менән мин йондоҙҙарҙы тыңларға яратам. Гүйә биш йөҙ миллион ҡыңғырау…

Але iншы раз са мною творыцца нешта незвычайнае. Справа ў тым, што да напыснiчка, якi я намаляваў для Маленькага прынца, я забыў дадаць скураны аброжак. Маленькi прынц нiколi не здолее прывязаць свайго баранчыка. I я проста месца сабе не знаходжу. «Што адбылося на яго планеце? — пытаюся я ў сябе. — Няўжо баранчык з’еў ружу?»

Тик бына нимәһе ғәжәп. Мин бәрәс өсөн морондоҡ төшөргәндә, ҡайышбау тураһында онотҡанмын! Бәләкәй шаһзат уны бәрәсенә таға алмаясаҡ. Һәм мин үҙемдән һорайым: ни булғылай икән унда, уның ҡауҡабында? Әгәр бәрәс розаны ашап ҡуйһа?

То я кажу сабе: «Ды, безумоўна, не! Маленькi прынц штовечар накрывае сваю ружу шкляным каўпаком, ды i за баранчыкам ён добра наглядае…» Тады я шчаслiвы. I ўсе зоркi цiха смяюцца.

Ҡайһы саҡта мин үҙемә: «Юҡ, әлбиттә, юҡ! Бәләкәй шаһзат төнгә ҡарай гел розаһын быяла ҡалфаҡ менән ҡаплап ҡуя, һәм ул бәрәс артынан бигерәк ҡарап йөрөй… » тип әйтәм. Шул мәлдә мин бәхетле. Һәм барлыҡ йондоҙҙар шым ғына көлә.

А то я кажу сабе: «Хiба не здараецца, што мы бываем няўважлiвыя? На бяду шмат не трэба! А што, калi аднойчы ён забыўся пра шкляны каўпак, альбо баранчык ноччу ўпотай выбраўся на волю i…» I тады ўсе званочкi горка-горка плачуць…

Ә ҡайһы саҡта мин: «Ваҡыты менән хәтерһеҙ булаһың бит… шул саҡ барыһы ла була ала! Бәлки ул берәй-нисек кисен быяла ҡалфағы тураһында онотҡандыр йә һарыҡ бәрәсе төндә шым ғына иреккә сыҡҡандыр…» Һәм шул ваҡытта барлыҡ ҡыңғырауҙар илай…

Усё гэта так загадкава, незразумела-дзiўна. Вам, хто таксама палюбiў Маленькага прынца, як i мне, гэта зусiм, зусiм не ўсё роўна: увесь свет робiцца для нас iнакшым ад таго, што дзесьцi ў невядомым куточку Сусвету баранчык, якога мы нiколi не бачылi, можа, ужо з’еў незнаёмую нам ружу…

Былар барыһы ла серле һәм төшөнөрлөк түгел. Бәләкәй шаһзатты шулай уҡ яратҡан һеҙгә лә, һәм миңә лә, былары бер ҙә, бөтөнләй ҙә барыбер түгел: ҡайҙалыр ғаләмдең билдәһеҙ мөйөшөндә, беҙ ғүмеребеҙҙә лә күрмәгән бәрәс беҙгә таныш булмаған розаны ашаған икән — бар донъя беҙгә икенсе төрлө булып китә.

Гляньце на неба. I спытайцеся ў сябе: красуецца яшчэ тая ружа цi не? А раптам баранчык з’еў яе? Убачыце, як усё пераменiцца…

Күккә ҡарағыҙ ҙа үҙегеҙҙән һорағыҙ: «Тере микән әле ул роза, әллә юҡмы? Ә бәлки бәрәс уны ашап ҡуйғандыр?» Һәм күрерһегеҙ: барыһы ла икенсе төрлө булып китәсәк…

I нiколi нiводны дарослы не зразумее, як гэта важна!

Һәм бер ҡасан да, бер өлкән кеше лә, бының ни тиклем мөһим икәнлеген аңламаясаҡ!

Гэта для мяне сама прыгожая i сумная мясцiна на свеце. Гэта той самы куточак пустынi, што намаляваны i на папярэдняй старонцы, але я намаляваў яго яшчэ раз, каб вы лепей разглядзелi яго. Менавiта тут Маленькi прынц з’явiўся на Зямлi, а потым знiк.

Был, минеңсә, донъялағы иң матур һәм иң ҡайғылы урын. Сүллектең ошо уҡ урыны алдағы биттә лә төшөрөлгән, тик мин уны, һеҙ ентекләберәк ҡараһын тип, ҡабат төшөрҙөм. Ошо урында Бәләкәй шаһзат тәүге тапҡыр Ер йөҙөнә пәйҙә булды, һәм һуңынан юғалды.

Уважлiва прыгледзьцеся да малюнка, запомнiце гэты куточак да драбнiцы, каб маглi пазнаць яго ў пустынi, калi вам некалi, можа, давядзецца падарожнiчаць па Афрыцы. I калi вам надарыцца праходзiць гэтымi мясцiнамi, малю вас, не спяшайцеся, супынiцеся на хвiлiнку пад гэтай зоркай!

Ҡасандыр Африкаға, сүллеккә барып эләкһәгеҙ, ошо урынды мотлаҡ таныр өсөн, иғтибарлыраҡ бағығыҙ. Әгәр ҙә һеҙгә был тирәнән үтергә тура килһә, үтенәм, ашыҡмағыҙ, ошо йондоҙ аҫтында бер аҙ көтөп тороғоҙ!

I калi да вас падыдзе невялiчкi золатавалосы хлапчук, калi ён будзе звонка смяяцца i не будзе адказваць на вашы роспыты, — вы ўжо, несумненна, здагадаецеся, хто гэта такi. То майце ласку! Здымiце з сэрца майго гэтую журбу: хутчэй напiшыце мне, што ён вярнуўся…

Һәм әгәр ҙә һеҙҙең янға алтын сәсле бәләкәй малай килеп баҫһа, әгәр ҙә ул яңғыратып көлһә һәм һеҙҙең һорауҙарығыҙға бер ни тип яуап бирмәһә, һеҙ, уның кем булыуын, әлбиттә, төшөнәсәкһегеҙ. Шул мәлдә — зинһар итеп һорайым! — мине ҡайғымда йыуатырға онотмағыҙ инде, ул ҡайтҡан тип, тиҙерәк яҙа һалығыҙ…

1943

1943