РАЗДЗЕЛ IV

IV

Так мне стала вядома яшчэ адна, вельмi важная акалiчнасць: яго родная планета была бадай цi большая за хату!

Шулай, мин тағы бер мөһим асыш яһаным: уның тыуған ҡауҡабы булаһа шул өй ҙурлығында ғына!

Зрэшты, гэта не вельмi здзiвiла мяне. Я добра ведаў, што, апроч вялiкiх планет, такiх, як Зямля, Юпiцер, Марс, Венера, ёсць яшчэ сотнi iншых, якiм нават iмёнаў не далi, такiх дробненькiх, што iх i ў тэлескоп цяжка разгледзець.

Хәйер, мине был артыҡ аптыратманы. Мин, Ер Шары, Юлбиҙәр, Марс, Зөһрә йондоҙо кеүек ҙур ҡауҡабтарҙан тыш, йөҙләгән башҡа ҡауҡабтар барлығын белә инем һәм улар араһында шул тиклем бәләкәйҙәре, хатта телескоп аша күреп булмағандары ла бар.

Калi астраном адкрывае такую планету, ён дае ёй не iмя, а проста нумар. Напрыклад, называе яе так: «астэроiд „3251“».

Астроном шундай ҡауҡабты асҡанда уға исем түгел, ә һан ғына бирә. Мәҫәлән: йондоҙлаҡ 3251.

У мяне ёсць сур’ёзныя прычыны думаць, што планета, адкуль прыляцеў Маленькi прынц, гэта астэроiд Б-612.

Минең, Бәләкәй шаһзат «йондоҙлаҡ В-612» тигән бәләкәй ҡауҡабтан осоп килгән тип, иҫәп тоторға етди нигеҙем бар.

Гэты астэроiд быў заўважаны ў тэлескоп толькi адзiн раз, у 1909 годзе, адным турэцкiм астраномам.

Был йондоҙлаҡ бер тапҡыр ғына, 1909 йылда, төрөк астрономына телескоп аша күренеп ҡала.

Астраном паведамiў тады пра сваё адкрыццё на Мiжнародным астранамiчным кангрэсе. Але нiхто яму не паверыў. А ўсё з-за таго, што астраном быў апрануты па-турэцку. Такi ўжо народ гэтыя дарослыя!

Астроном үҙенең иҫ киткес асышы тураһында Халыҡ ара астрономик конгрессында еткерә. Ләкин уға берәү ҙә ышанмай, бары тик сөнки ул төрөксә кейенгәненә күрә. Өлкәндәр шундай халыҡ ул!

На шчасце, дзеля рэпутацыi астэроiда Б-612, тагачасны турэцкi правiцель загадаў свайму народу пад пагрозай смерцi апранацца на эўрапейскi лад.

В-612 йондоҙлағының яҡшы аты бәхетенә, төрөк солтаны хакимаҫттарына үлем ҡурҡынысы янауында Европа күлдәктәрен кейергә ҡуша.

Той астраном у 1920 годзе зноў паведамiў пра сваё адкрыццё, — цяпер ён быў ужо ў надзвычай элегантным гарнiтуры. I на гэты раз усе паверылi яму.

1920 йылда шул астроном ҡабаттан үҙенең асышы менән таныта. Шул саҡта ул моданың һуңғы талаптары буйынса кейенгән ине, — һәм уның менән барыһы ла килешә.

Калi я расказаў вам усе гэтыя дэталi аб астэроiдзе Б-612, калi я даверлiва паведамiў вам яго нумар, дык гэта толькi з-за дарослых. Дарослыя любяць лiчбы.

Мин һеҙгә В-612 йондоҙлағы тураһында шулай ентекле итеп, хатта һанын әйтеп, өлкәндәр арҡаһында һөйләнем. Өлкәндәр бигерәк һандар яраталар.

Калi гаворыш iм пра свайго новага сябра, яны нiколi не пытаюцца пра сутнасць. Яны нiколi не цiкавяцца: «Якi ў яго голас? Якiя гульнi ён любiць? Цi ловiць ён матылёў?»

Уларға яңы дуҫың бар икәнен һөйләгәндә, улар бер ҡасан иң мөһиме тураһыда һорамайҙар. Бер ҡасан улар әйтмәйәсәктәр: «Ә уның тауышы ниндәй? Ниндәй уйындар уйнарға ярата? Күбәләктәрҙе тотамы юҡмы?»

Яны пытаюцца: «Колькi яму год? Колькi ў яго братоў? Колькi ён важыць? Колькi зарабляе яго бацька?» Толькi тады iм здаецца, што яны ўведалi чалавека.

Улар: «Уға нисә йәш? Уның нисә ағалары бар? Ул ниндәй ауырлыҡта? Атаһы күпме аҡса эшләй?», — тип һорайҙар. Һәм шунан һуң кешене белделәр тип хис итәләр.

Калi скажаш дарослым: «Я бачыў прыгожы дом з ружовай цэглы, з геранню ў вокнах i галубамi на даху…», яны не могуць уявiць сабе гэты дом. Iм трэба сказаць: «Я бачыў дом за сто тысяч франкаў». Тады яны проста ў захапленнi: «Вось гэта хараство!»

Әгәр өлкәндәргә: «Мин уның алһыу кирбестән һалынған матур йортон күрҙем, уның тәҙрәләрендә яран сәскәләре, ә ҡыйығында күгәрсендәр», — тиһәң, улар был йортто бер нисек тә күҙ алдына килтерә алмай. Уларға: «Мин һаҡы йөҙ мең франк булған йорт күрҙем», — тиһәң, улар «Ниндәй матурлыҡ!», — тип, һоҡланып та ебәрә.

Або паспрабуй сказаць iм: «Маленькi прынц iснаваў, i доказам таму — яго незвычайнасць, яго смех, яго жаданне мець баранчыка. А хто хоча баранчыка, той сапраўды iснуе», — дарослыя пацiснуць плячыма i абзавуць вас дзiцём!

Нәҡ шулай уҡ уларға: «Бына, Бәләкәй шаһзат ысынында көн иткәне тураһында, дәлилдәр: ул бигерәк, һуң бигерәк тә ирмәк ине, ул көлә ине, һәм бәрәсле булғыһы килә ине. Ә кем бәрәс эйәһе булғыһы килә, ул, һис шикһеҙ, йәшәй», — тиһәң, улар тик яуырындарын ҡыҫып һиңә бер ни аңламаған сабыйға ҡараған кеүек ҡараясаҡтар.

Але калi сказаць iм: «Маленькi прынц прыляцеў з астэроiда Б-612», — гэта пераканае iх, i яны не будуць болей назаляць вам сваiмi недарэчнымi роспытамi. Такi ўжо народ гэтыя дарослыя. Што з iх возьмеш. Дзецi павiнны быць вельмi паблажлiвымi да дарослых.

Ә әгәр ҙә: «Ул йондоҙлаҡ В-612 тигән ҡауҡабтан осоп килде», — тиһәң, был уларҙы ышандырасаҡ һәм улар һораныуҙары менән ҡаҡшатмаясаҡтар. Шундай халыҡ бына ул өлкәндәр. Уларға асыуланырға кәрәкмәй. Балалар өлкәндәргә ҡарата бик илтифатлы булырға тейеш.

А мы — мы разумеем, што такое жыццё, i пасмейваемся з лiчбаў! Я лепей пачаў бы гэтую аповесць, як чароўную казку. Я сказаў бы так:

Тик беҙ, йәшәүҙең нимә икәнен аңлағандар, әлбиттә, һандарҙан көләбеҙ! Мин ҙур теләк менән был әҫәрҙе тылсымлы әкиәт кеүек башлар инем. Мин ошолай итеп башларға теләр инем:

«Жыў ды быў Маленькi прынц. Ён жыў на планеце, якая была бадай цi большая за хату, i яму вельмi хацелася мець сябра…» Для тых, хто разумее, што такое жыццё, такi пачатак быў бы куды болей праўдзiвы.

«Йәшәгән ти Бәләкәй шаһзат. Ул үҙенән аҙ ғына ҙурыраҡ булған ҡауҡабта йәшәгән, һәм уға дуҫ етмәй ине…». Ғүмерҙең нимә икәнен аңлаған кешеләр, былар барыһы ла саф хаҡиҡәт икәнлеген шунда уҡ күрерҙәр ине.

А я ж зусiм не хачу, каб маю кнiжку чыталi проста так, дзеля забаўкi. Сэрца маё сцiскаецца ад успамiну пра майго маленькага сябра. Шэсць гадоў ужо мiнула з таго часу, як ён разам са сваiм баранчыкам пакiнуў мяне. Калi я цяпер спрабую апiсаць яго, дык гэта таму, што не хачу забыць.

Сөнки мин китабымды мәрәкә өсөн генә уҡыуҙарын теләмәйем. Бәләкәй дуҫымды иҫемә алғанда, йөрәгем ауыртып ҡыҫыла, һәм миңә уның тураһында һөйләү еңел түгел. Ул үҙенең бәрәсе менән мине ташлап киткәненә алты йыл да үтеп китте. Һәм мин, уны онотмаҫ өсөн, уның тураһында һөйләргә маташам.

Гэта вельмi сумна, калi людзi забываюць сяброў. Не кожны чалавек мае сябра. I я баюся стаць падобным на дарослых, якiх цiкавяць адны толькi лiчбы.

Дуҫтарҙы онотоу бик зарлы күренеш. Һәр кемдең дә дуҫы булмай. Һәм мин, һандан башҡа бер ни менән ҡыҙыҡмаған өлкәндәр кеүек булып китеүҙән ҡурҡам.

Вось чаму я купiў сабе скрыначку з фарбамi i алоўкi. Нялёгка ў мае гады зноў брацца за маляванне, калi першай i, на вялiкi жаль, апошняй спробай былi мае малюнкi ўдаваў звонку i знутры — дый то яшчэ ў шасцiгадовым узросце!

Һәм шуға ла күрә мин буяуҙар әрйәһе менән төҫлө ҡәләмдәр һатып алдым. Бик еңелдән түгел ул — минең йәштә ҡабат рәсемгә керешеү, бигерәк тә бар ғүмеремдә эсле-тышлы быуар йыланды ғына төшөргәс, уныһын да алты йәшемдә!

Канечне, я паспрабую як мага лепш перадаць падабенства. Але я зусiм не ўпэўнены, што змагу зрабiць гэта. Бо вось зраблю адзiн малюнак — ну, здаецца, добра; зраблю другi — i нi кропелькi непадобны.

Әлбиттә, мин оҡшашлыҡты мөмкин тиклем яҡшыраҡ кәүҙәләндерергә тырышырмын. Ләкин мин булдыра алыуыма тулыһынса ышанып етмәйем. Бер рәсем уңышлы сыға, ә икенсеһе тамсы ла оҡшамаған.

Дый рост трошкi бянтэжыць. Тут Маленькi прынц надта высокi. Тут ён надта маленькi. А да таго ж яшчэ няўпэўненасць у колерах яго свiткi. Вось i спрабуеш маляваць i так i гэтак.

Бына буйы менән дә: бер һүрәттемдә шаһзат бигерәк ҙур килеп сыҡҡан, икенсеһендә — бигерәк бәләкәй. Кейеме лә ниндәй төҫтә булғанын насар хәтерләйем. Мин тоҫмалап, ярым яҙыҡлап, былай йә тегеләй төшөрөп ҡарайым.

Але няхай ужо за гэта прабачаць мяне. Мой сябар нiколi не даваў мне тлумачэнняў. Ён, мусiў, думаў, што я падобны на яго. Але, на няшчасце, я не ўмею бачыць баранчыка ў зачыненай скрынцы. Я, мусiць, трошкi падобны на дарослых. Пэўна, я старэю.

Өҫтәүенә, ниндәйҙер мөһим өлөштәрендә яңлышыуым ихтимал. Һеҙ инде яуапҡа тарттырмағыҙ. Минең дуҫым миңә бер саҡ бер ни аңлатманы. Бәлки ул, мин уның үҙе кеүек, тип уйлағандыр. Тик мин, үкенескә ҡаршы, әрйә көбө аша һарыҡ бәрәстәрен күрә белмәйем. Бәлки мин әҙерәк өлкәндәргә оҡшағанмын. Мин ҡартайам, ахыры.

РАЗДЗЕЛ V

V

Дзень пры днi я ўсё болей даведваўся пра планету Маленькага прынца, пра тое, як ён пакiнуў яе, як вандраваў. Ён расказваў пра гэта патрошку, калi прыходзiла да слова. Так, на трэцi дзень я даведаўся пра трагедыю з баабабамi.

Көн һайын мин уның ҡауҡабы тураһында, нисек ул уны ҡалдырып китеүе, һәм сәфәре тураһында яңы бер ни белеп барҙым. Былар хаҡында ул һүҙ уңайы сыҡҡанда әҙләп һөйләй ине. Шулай, өсөнсө көнөнә баобабтар менән бәйле фажиғәһен белеп ҡалдым.

I на гэты раз дапамог баранчык. Маленькi прынц разглядваў малюнак i раптам, нiбы яго апанавала цяжкае сумненне, спытаў:

Быныһы ла бәрәс арҡаһында сыҡты. Бәләкәй шаһзатты ҡапыл ауыр шикләнеүҙәр солғап алды, буғай, һәм ул:

— А праўда, што баранчыкi ядуць кустоўе?

— Әйт әле, бәрәстәрҙең ҡыуаҡтарҙы ашауҙары ысын бит? — тип һораны.

— Так, праўда.

— Эйе, ысын.

— Цудоўна!

— Бына шәп!

Я не зразумеў, чаму так важна, што баранчыкi ядуць кустоўе. Але маленькi прынц дадаў:

Һарыҡ бәрәстәренең ҡыуаҡтарҙы ашағаны ни өсөн шул тиклем мөһим икәнен мин аңламаным. Ләкин Бәләкәй шаһзат өҫтәп ҡуйҙы:

— Выходзiць, яны i баабабы таксама ядуць?

— Тимәк, улар баобабтарҙы ла ашайҙар?

Я заўважыў Маленькаму прынцу, што баабабы не кустоўе, а вялiзныя, як званiцы, дрэвы, i што нават калi б ён узяў з сабою цэлы статак сланоў, гэты статак не адолеў бы i аднаго-адзiнага баабаба.

Мин, баобабтар — ҡыуаҡ түгел, ә сиркәү манараһындай бейек, ҙур ағастар тип ҡаршы төштөм, һәм әгәр ҙә ул бер өйөр филдәр килтерһә лә, улар бер баобабты ла ашай алмайҙар тинем.

Думка пра статак сланоў насмяшыла Маленькага прынца.

Филдәр тураһында ишеткәс, Бәләкәй шаһзат көлөп ебәрҙе:

— Iх давялося б паставiць адзiн на аднаго…

— Уларҙы бер береһенең өҫтөнә ҡуйырға тура килер ине…

Але тут жа ён мудра заўважыў:

Ә һуңынан аҡыллылыҡ менән:

— I баабабы, перш чым вырастуць, бываюць маленькiя.

— Баобабтар тәүҙә, үҫеп етмәҫтән алда, бөтөнләй бәләкәй булалар — тине.

— Сапраўды! Але навошта баранчыку есцi маленькiя баабабы?

— Уныһы шулай. Тик ниңә һинең бәрәсеңә бәләкәй баобабтарҙы ашарға?

— А то як жа! — усклiкнуў ён, нiбыта гаворка iшла пра нешта выключна вiдочнае.

— Һуң нисек инде! — ҡысҡырып ебәрҙе ул, әйтерһең дә һүҙ иң ябай, башланғыс белемдәр тураһында бара ине.

I мне прыйшлйся напружыць свой розум, каб самастойна зразумець, што тут да чаго.

Һәм миңә, эш ниҙә икәнен аңлар өсөн, баш ватырға тура килде.

На планеце Маленькага прынца, як i на ўсiх iншых планетах, растуць, вядома, i добрыя, i кепскiя раслiны. А значыць, ёсць там добрае насенне добрых раслiн i кепскае насенне кепскiх раслiн.

Бәләкәй шаһзаттың ҡауҡабында, башҡа ҡауҡабтарҙа кеүек үк, файҙалы һәм зыянлы үләндәр үҫә. Тимәк унда, яҡшы, файҙалы үҫемлектәрҙең яҡшы орлоҡтары ла, насар, сүп үләндәренең зыянлы орлоҡтары ла бар.

Але насенне нябачнае. Яно дрэмле сабе ў глебе, пакуль якая-небудзь насеннiнка раптам не прачнецца. Яна пачне пацягвацца i спачатку нясмела вытыркне да сонца кволенькi безабаронны парастак.

Тик бит орлоҡтар күҙгә күренмәле. Улар ер аҫтында тәрәндә йоҡлайҙар, береһенең уянғыһы килгәнсегә тиклем. Ә шунан ул үҫенте ебәрә; ул яҙыла һәм ҡояшҡа үрелә, тәүҙә шундай мөләйем, зыянһыҙ була.

Калi гэта парастак радысу цi ружы, можна дазволiць яму расцi колькi зможа. Але калi прарастае кепская раслiна, яе трэба адразу ж вырваць, як толькi распазнаеш.

Әгәр ҙә ул киләсәк редис йә роза ҡыуағы икән, әйҙә инде үҫһен. Ә бына берәй насар үлән үҫеп килә икән, уны танығас та тамыры менән йолҡорға кәрәк.

Дык вось, на цланеце Маленькага прынца ёсць страшнае насенне… насенне баабабаў. Глеба планеты проста перапоўнена iм.

Һәм бына Бәләкәй шаһзаттың ҡауҡабында бик насар, үтә зыянлы орлоҡтар бар… баобаб орлоҡтары. Ҡауҡабтың бөтә тупрағы улар менән ағыуланып бөткән.

Ад баабаба ж, калi спахапiцца надта позна, ужо нiколi не збавiшся. Ён запалонiць усю планету. Навылёт прасвiдруе яе сваiм карэннем. I калi планета зусiм невялiчкая, а баабабаў надта многа, то яны проста разарвуць яе на кавалачкi.

Ә әгәр ҙә баобабты ваҡытында танымаһаң, аҙаҡ унан ҡотолоп булмаясаҡ. Ул ҡауҡабты баҫып аласаҡ. Тамырҙары менән уны тишеп үтәсәк. Ә әгәр ҡауҡаб бигерәк бәләкәй, ә баобабтар күп булһа, улар уны ваҡ киҫәктәргә йыртасаҡтар.

— Ёсць такое правiла, — сказаў мне пазней Маленькi прынц. — Устаў наранку, умыўся, прывёў сябе ў парадак — зараз жа прывядзi ў парадак i сваю планету. Трэба штодня выполваць баабабы, як толькi можна адрознiць iх ад ружавых кустоў, якiя яны вельмi нагадваюць напачатку. Гэта даволi надакучлiвая, але няцяжкая работа.

— Шундай ҡаты ҡәғиҙә бар, — тине миңә һуңыраҡ Бәләкәй шаһзат. — Иртәнсәк тороп, йыуынғас, үҙеңде тәртипкә килтергәс — шунда уҡ ҡауҡабыңды тәртипкә килтер. Көн һайын баобабтарҙы, роза ҡыуаҡтарынан айырырлыҡ булғас та, утап ташлау мотлаҡ: йәш үҫентеләре бер иш тиһәң дә ярай. Был бик күңелһеҙ эш, әммә бер ҙә ауыр түгел.

I аднойчы ён параiў мне пастарацца зрабiць прыгожы малюнак, каб i нашы дзецi гэта добра зразумелi.

Беҙҙә лә балалар быны яҡшы аңлаһын тип, бер мәл ул миңә һүрәт төшөрөргә тырышып ҡарарға кәңәш итте.

— Можа, iм надарыцца калi-небудзь падарожнiчаць, — растлумачыў ён, — дык гэта спатрэбiцца. Часам работу можна адкласцi i на потым, бяды вялiкай не будзе. Але калi дасi волю баабабам, то ўжо нiдзе ратунку не знойдзеш. Я ведаў адну планету, на ёй жыў гультай. Ён не выпалаў тры кусцiкi i…

— Әгәр уларға бер мәл сәйәхәт итергә тура килһә, — тине ул, — был белем килешәсәк. Башҡа төрлө эш әҙерәк көтһә лә ярай, ҡурҡынысы юҡ. Ә бына баобабтарға иреклек бирһәң, бәләнән ҡотолоп ҡалып булмаҫ. Мин бер ҡауҡабты белә инем, унда ялҡау йәшәй ине. Ваҡытында өс ҡыуаҡты утамағайны…

I па словах Маленькага прынца я намаляваў тую планету. Я страшэнна не люблю павучаць людзей. Але небяспека ад баабабаў так мала спазнана, а рызыка таго, хто трапiў бы на астэроiд, такая сур’ёзная, што сёння я адкiдаю сваю стрыманасць i папярэджваю:

Бәләкәй шаһзат миңә ентекле итеп барыһын тасуирланы һәм мин шул ҡауҡабты төшөрҙөм. Мин кешеләргә нәсихәт уҡырға һис тә яратмайым. Әммә ләкин, баобабтар ниндәй ҡурҡыныс янауын, әҙ кем белә, ә йондоҙлаҡҡа эләккән һәр кем юғары хәүефтәргә дусар була — бына ниңә мин был юлы ғәҙәти тотанаҡлылығыма үҙгәртергә булдым.

— Дзецi! Сцеражыцеся баабабаў!
Толькi каб папярэдзiць сваiх сяброў пра небяспеку, якая даўно падпiльноўвае iх, а яны i не здагадваюцца пра яе, як не здагадваўся раней i я, так шчыраваў я над малюнкам. I не шкадую аб гэтым.

«Балалар! — тим мин. — Баобабтарҙан һаҡ булығыҙ!» Мин дуҫтарымды, күптән инде һағалап торған, улар уйламаған , хатта мин дә алдан белмәгән, ҡурҡыныслыҡтарҙан киҫәтергә теләйем. Бына нимәгә мин был һүрәт өҫтөндә тырыштым, һәм миңә түккән көстәремде йәл түгел.

Магчыма, вы запытаецеся:
— А чаму ў кнiзе больш няма такiх сур’ёзных малюнкаў, як гэты, з баабабамi? Адказ зусiм просты: я спрабаваў, але не здолеў. Калi я маляваў баабабы, мяне натхняла думка, што гэта вельмi важна i надзённа.

Бәлки, һеҙ һорарһығыҙ: ә ниңә был китапта, бының, баобабтар менән, кеүек бүтән тәьҫирле һүрәт юҡ? Яуабы бигерәк ябай: мин тырыштым, ләкин бер ни килтереп сығара алманым. Ә баобабтаҙы төшөргән саҡта, мин бының мөһимлеге һәм кисектергеһеҙ булыуы менән илһамландым.

РАЗДЗЕЛ VI

VI

Мой Маленькi прынц! З цягам часу я зразумеў, якiм аднастайным i самотным было тваё жыццё. Доўга ў цябе была адна толькi забава: ты любаваўся захадамi сонца. Гэтая новая дэталь дайшла да мяне наранку чацвёртага дня, калi ты сказаў:

О, Бәләкәй шаһзат! Шулай уҡ әҙләп мин һинең тормошоң моңһоу һәм бер төрлө булған икәнен аңланым. Оҙаҡ ҡына һинең бер сафаүәтең бар ине: һин ҡояш байыуы менән һоҡлана инең. Быны мин дүртенсе көндөң иртәһенә аңланым, һин әйткән инең:

— Я так люблю адвячоркi. Хадзем паглядзiм, як заходзiць сонца…

— Мин шул тиклем ҡояш байыуын яратам. Киттек, ҡояш байығанын ҡарап киләйек.

— Дык трэба ж пачакаць…

— Тик, көтөргә тура киләсәк.

— Чаго пачакаць?

— Нимә көтөргә?

— Каб сонца пачало заходзiць.

— Ҡояш батҡанын.

Ты спачатку вельмi здзiвiўся, а потым пасмяяўся з самога сябе.

Һин тәүҙә аптыраның да, ә һуңынан үҙеңдән көлөп ебәрҙең:

— Мне ўсё здаецца, што я дома! — прызнаўся ты.

— Мин үҙемде һаман үҙ өйөмдә итеп хис итәм.

I сапраўды. Калi ў Злучаных Штатах Амерыкi поўдзень, то ў Францыi — хто гэтага не ведае? — сонца заходзiць. Дастаткова было б за адну хвiлiну перанесцiся з Амерыкi ў Францыю, каб пераканацца ў гэтым.

Һуң ысынлап та. Америкала төш мәле булғанда Францияла көн байый икәнен барыһы ла белә. Ә бына бер дәҡиғәт эсендә Францияға елдерелгәндә, ҡояш байышына һоҡланып алырға булыр ине.

Але на тваёй планеце табе даволi было пераставiць на некалькi крокаў уперад сваё крэслiца, i ты мог любавацца адвячоркам столькi, колькi табе хацелася…

Ҡыҙғанысҡа ҡаршы Францияға тиклем бик тә бик йыраҡ. Ә һиңә, үҙеңдең ҡауҡабыңда, ултырғысты бер нисә аҙымға күсереп ултыртырға етә ине. Һәм һин ҡабаттан ҡабат шәфәҡле күккә ҡарай инең, теләгең генә булһын…

— Аднойчы я назiраў, як сонца заходзiла сорак тры разы запар!

— Бер мәл мин бер көн эсендә ҡояш батҡанын ҡырҡ дүрт тапҡыр күрҙем!

Ты трошкi памаўчаў i дадаў:

Һәм әҙерәк көткәс өҫтәне:

— Ведаеш… калi вельмi сумна на душы, так хораша глядзець, як заходзiць сонца…

— Беләһеңме… бик күңелһеҙ булып киткәндә, ҡояш байығанын күҙәтеү бик шәп…

— Значыць, у той дзень, калi ты бачыў сорак тры захады сонца, табе было сумна?

— Тимәк, һин байышты ҡырҡ дүрт тапҡыр күргән көндә, һиңә бик күңелһеҙ ине?

Але Маленькi прынц не адказаў.

Ләкин Бәләкәй шаһзат яуап бирмәне.

РАЗДЗЕЛ VII

VII

На пяты дзень, i зноў-такi дзякуючы баранчыку, я даведаўся пра сакрэт Маленькага прынца. Неяк раптоўна, без усялякай сувязi, бы ў вынiку доўгага маўклiвага абдумвання нейкай праблемы, ён спытаў:

Бишенсе көнөнә, тағын бәрәс ярҙамында, мин Бәләкәй шаһзаттың серен белдем. Ул көтмәгәндә, инешһеҙ, оҙайлы шым уйланыуҙарҙан һуң бындай һығымтаға килгән кеүек итеп, һораны:

— А калi баранчык есць кустоўе, дык ён i кветкi есць?

— Әгәр бәрәс ҡыуаҡ ашай икән, ул сәскәләрҙе лә ашаймы?

— Баранчык есць усё, што трапiцца.

— Ул нимә эләгә, шуны ашай.

— Нават тыя кветкi, што з калючкамi?

— Энәләре булған сәскәләрҙе лә ме?

— Ага, нават тыя, што з калючкамi.

— Эйе, энәләре булғандарын да.

— Тады навошта iм калючкi?

— Улайһа энәләр ни өсөн?

Гэтага я не ведаў. I акурат у мой момант намагаўся адкруцiць у маторы адзiн непадатлiвы вiнт. Я быў моцна заклапочаны, бо пашкоджанне пачало здавацца мне сур’ёзным, а вада канчалася, i гэта вымушала мяне думаць пра найгоршае.

Мин быныһын белмәй инем. Мин эш менән бик мәшғүл инем: моторҙа бер болт тотҡарланған ине һәм мин уны бороп сығарырға тырыша инем. Минең кәйефем юҡ ине, хәл хөртәйә барҙы, һыу бөттө тиерлек ине, һәм мин был сараһыҙҙан ултытрыуым насар тамамланыр тип ҡурҡа башланым.

— Дык навошта ж тады iм калючкi?

— Энәләр ни өсөн кәрәк?

Маленькi прынц нiколi не супакойваўся, пакуль не атрымлiваў адказу на сваё пытанне. Мяне злаваў пракляты вiнт, i я ляпнуў, абы адмахнуцца:

Берәй һорау биреп, Бәләкәй шаһзат һис ҡасан, яуап алмайынса, дүнмәй ине. Күндәмһеҙ болт мине сабырлыҡтан сығарып килгәс, мин нисек етте шулай яуап бирҙем:

— А нiнавошта! Кветкi проста ад злосцi выпускаюць iх!

— Энәләр бер ни өсөн дә кәрәкмәй, сәскәләр уларҙы яуызлыҡтан сығаралар.

— Вось як!

— Шулай икән!

Ён памаўчаў, потым абурана сказаў:

Тынлыҡ урынлашты. Һуңынан ул уҫал итеп тигәндәй:

— Не веру я табе! Кветкi кволыя. I наiўныя. Яны падбадзёрваюць сябе, як могуць. Яны думаюць, што калi выпусцяць калючкi, то iх усе пачнуць баяцца…

— Ышанмайым мин һиңә! Сәскәләр көсһөҙ. Һәм ябай күңеллеләр. Һәм улар үҙҙәренә батырлыҡ күндерергә теләйҙәр. Улар, энәләре булһа, уларҙы барыһы ла ҡурҡа тип уйлайҙар…

Я нiчога не адказаў. Якраз у тую хвiлiну я думаў: «Калi гэты чортаў вiнт i зараз не адкруцiцца, то я так лясну па iм малатком, што ён на друзачкi разляцiцца». Маленькi прынц зноў перабiў мае думкi:

Мин яуап ҡайтарманым. Мин шул ваҡытта үҙемә: «Әгәр ҙә был болт хәҙер ҙә ыңғайламаһа, мин уға сүкеш менән һуғып селпәрәмә килтерәм», — ти инем. Бәләкәй шаһзат ҡабат минең уйҙарымды бүлдереҙе:

— А ты думаеш, што кветкi…

— Ә һин нисек уйлайһың, сәскәләр…

— Ды не, не! Нiчога я не думаю! Я сказаў, абы сказаць. Ты ж бачыш, я заняты сур’ёзнай справай!

— Һуң юҡ бит! Мин бер ни уйламайым! Мин башҡа ни беренсе килде, шуны әйттем. Күрәһең бит, мин етди эш менән булышам.

Ён недаўменна паглядзеў на мяне.

Ул таң ҡалып миңә ҡараны:

— Сур’ёзнай справай?!.

— Етди эш менән?!

Ён глядзеў на мяне, згорбленага над нейкiм прадметам, якi здаваўся яму вельмi няўклюдным, на малаток у руцэ, на чорныя ад мазуту пальцы.

Ул һаман миңә ҡарай ине: мотор майына буйалып бөткән, шүкеш тотҡан мин, уға аңлайышһыҙ, әшәке булып күренгән әйбер өҫтөндә эйелгән инем.

— Ты разважаеш, як дарослыя! — сказаў ён.

— Һин өлкәндәр кеүек һөйләйһең! — тине ул.

Мне стала трошкi сорамна. А ён бязлiтасна дадаў:

Миңә оят булып китте. Ә ул аяуһыҙлыҡ менән өҫтәне:

— I ўсё ты блытаеш!.. I нiчога ты не разумееш!

— Барыһын бутайһың… Бер нәмә аңламайһың!

Так, ён раззлаваўся не на жарт. Ён страсянуў галавой, i вецер раскудлачыў яго залатыя валасы.

Эйе, ул шаяртыуһыҙ асыуланған ине. Ул башын һелкетте һәм ел уның алтын сәстәрен туҙҙыртты.

— Я ведаю адну планету, там жыве такi Пан з пунсовым тварам. Ён нiколi не нюхаў кветкi. Нi разочку не глянуў на зорку. Ён нiколi нiкога не любiў. I нiколi нiчога не рабiў. Ён заняты толькi адным: лiчэннем. Цэлымi днямi напралёт ён, як ты, паўтарае адно i тое ж: «Я чалавек сур’ёзны! Я чалавек сур’ёзны!» I проста ледзь не лопаецца ад гордасцi. Але гэта не чалавек, гэта грыб!

— Мин бер ҡауҡабты беләм, унда шундай ҡып-ҡыҙыл битле әфәнде йәшәй. Үҙ ғүмерендә берҙе лә сәскә еҫкәгәне юҡ ине. Бер тапҡыр ҙа йондаҙға ҡарамаған. Бер ҡасан бер кемде һөймәгән. Һәм бер ҡасан бер ни эшләмәгән. Ул бары тик һан ҡушыу менән мәшғүл. Һәм таңдан кискә тиклем бер үк һүҙҙәрҙе тылҡый: «Мин етди кеше! Мин етди кеше!» — тап һинең кеүек. Һәм ғорурлығынан ҡабара ине. Ә ысынында ул кеше түгел. Ул бәшмәк.

— Хто, хто?

— Нимә?

— Грыб!

— Бәшмәк!