— Калi б я загадаў генералу, каб ён, як матылёк, пырхаў з кветкi на кветку або перакiнуўся ў марскую чайку, i калi б генерал не выканаў загаду, хто з нас быў бы вiнаваты?

— Әгәр мин берәй генералға күбәләктәй сәскәнән сәскәгә осорға ҡушһам, йә трагедия уйлап сығарырға, йә аҡсарлаҡҡа әүерелергә бойорһам һәм генерал бойороҡто үтәмәһә, был хәлдә кем ғәйепле буласаҡ — ул әллә мин?

— Вы, ваша вялiкасць, — цвёрда адказаў Маленькi прынц.

— Һеҙ, ғали йәнәптәре, — бер дәҡиғәт шикләнмәйенсә яуапланы Бәләкәй шаһзат.

— Несумненна. Трэба патрабаваць ад кожнага тое, што ён можа зрабiць, разважаў кароль. — Улада трымаецца, у першую чаргу, на разумнасцi. Калi б ты загадаў свайму народу кiнуцца ў мора, ён зрабiў бы рэвалюцыю. Я маю права патрабаваць паслушэнства, бо мае загады заўсёды разумныя.

— Тап шулай, — раҫланы батша. — Һәр кемдән ни бирә алғанын ғына һорарға кәрәк. Хакимлыҡ иң беренсенән аҡыллы булырға тейеш. Әгәр һин үҙ халҡыңа һыуға ташланырға бойорһаң, ул революция булдырасаҡ. Мин тыңлаусанлыҡты һорарға хаҡлымын, сөнки минең фармандарым төплө.

— А як з захадам сонца? — нагадаў Маленькi прынц, якi нiколi не супакойваўся, пакуль не атрымлiваў адказу на сваё пытанне.

— Ә нисек һуң ҡояш байыуы? — тип иҫкәртте Бәләкәй шаһзат: нимәлер тураһында бер һорағас, яуап алмайынса ҡуймай ине.

— Будзе табе твой захад сонца. Я запатрабую яго. Але варта пачакаць спрыяльных умоў, бо якраз у гэтым i заключаецца мудрасць правiцеля.

— Булыр һиңә ҡояш байыуы ла. Ҡояштың батыуын мин талап итермен. Тик тәүҙә уңайлы шарттарҙың килеп сығыуын көтөп алам, сөнки шунда хакимдың төп аҡыллылығы.

— I калi гэта будзе? — пацiкавiўся Маленькi прынц.

— Ә ҡасан шарттар уңайлы буласаҡ? — асыҡларға теләне Бәләкә шаһзат.

— Гм! Гм! — кашлянуў кароль i зазiрнуў у тоўсты каляндар. — Гм! Гм! Гэта будзе прыблiзна… прыблiзна… гэта будзе сёння вечарам прыблiзна а палове восьмай! I ты пабачыш, як усё выдатна слухаецца мяне.

— Һм, Һм, — тип яуап ҡайтарҙы батша, ҡалын календарҙы битләп. — Был буласаҡ… Һм, Һм… Бөгөн был киске ете сәғәт тә ҡырҡ дәҡиғәттә буласаҡ. Һәм шул саҡ һин минең бойороҡтоң теүәл үтәлеүен күрерһең.

Маленькi прынц пазяхнуў. Яму было шкада, што захад сонца так i не адбыўся. I яму стала ўжо нецiкава тут.

Бәләкәй шаһзат иҫнәне. Бында ҡояш байығанын ҡасан теләгәндә күреп булмауы үкенесле! Һәм, ысын әйткәндә, уға күңелһеҙ булып китте.

— Ну, мне пара, — сказаў ён каралю. — Больш мне тут няма чаго рабiць.

— Миңә китергә ваҡыт, — тине ул батшаға. — Миңә бында башҡа эшләр эшем юҡ.

— Застанься, — папрасiў кароль, горды, што ў яго ёсць, нарэшце, падданы. Застанься, я зраблю цябе мiнiстрам!

— Ҡал! — тине батша: хакимаҫты килеп сығыуына ғорурлана ине, һәм уның менән айырлғыһы килмәй ине. — Ҡал, мин һине министр тип тәғәйенләрмен.

— Мiнiстрам чаго?

— Нимә министры?

— Гм-гм… Мiнiстрам юстыцыi!

— Мәҫәлән… юстиция.

— Але няма ж каго судзiць!

— Һуң бында бит хөкөмгә тарттырырға бер кем дә юҡ!

— Хто ведае, — адказаў кароль. — Я яшчэ не абышоў усяго свайго каралеўства. Стары ўжо, для карэты на планеце месца мала, а пеша хадзiць ногi забаляць.

— Нисек белергә, — ҡаршы килде батша. — Мин әле бар батшалығымды ҡарап сыҡмағанмын. Мин бик ҡартмын, көймәгә бында урын юҡ, ә йәйәү йөрөүе шул тиклем ялҡытҡыс…

— Ды я ўжо бачыў, — сказаў прынц i яшчэ раз кiнуў вокам за спiну караля, на другi бок планеты. — Тут анiкога больш няма…

Бәләкәй шаһзат эйелеп ҡауҡабтың икенсе яғына ҡабат күҙ һалды.
— Мин бит берҙе ҡараным! — тойғоланып әйтте ул. — Унда бер кем дә юҡ.

— У такiм разе, будзеш судзiць самога сябе, — адказаў кароль. — Гэта сама цяжкае. Куды цяжэй судзiць самога сябе, чым каго iншага. Калi ты зможаш справядлiва асудзiць сябе, значыць, ты сапраўдны мудрэц.

— Улайһа үҙеңде хөкөм ит, — тине батша. — Быныһы иң ҡыйыны. Башҡаларға ҡарағанда үҙеңде хөкөм итеү күпкә ауырыраҡ. Әгәр һин үҙеңде дөрөҫ итеп хөкөм итә алһаң, тимәк һин, ысынында ла аҡыллы.

— Я i ў iншым месцы магу судзiць сябе, — адказаў Маленькi прынц. — Для гэтага не абавязкова жыць менавiта тут.

— Үҙ үҙемде мин ҡайҙа булһа ла хөкөм итә алам, — тине Бәләкәй шаһзат. — Бының өсөн миңә һеҙҙә ҡалыу кәрәкмәй.

— Гм! Гм! — кашлянуў кароль. — Я ўпэўнены, што на маёй планеце дзесьцi хаваецца стары пацук. Начамi чутно. Можаш судзiць гэтага старога пацука. Час ад часу будзеш прыгаворваць яго да смерцi. Такiм чынам, жыццё яго будзе залежыць ад тваёй справядлiвасцi. Але кожны раз табе давядзецца мiлаваць яго. Трэба берагчы старога пацука. Ён жа ў нас адзiн.

— Һм, һм… — тине батша. — Ҡайҙалыр минең ҡауҡабта ҡарт ҡомаҡ йәшәгән кеүек. Мин уның төндә ҡыштырлауын ишетәм. Һин шул ҡарт ҡомаҡты хөкөм итә алыр инең. Ваҡыты ваҡыты менән язаға тарттырыр инең. Уның ғүмере һинең ҡулыңда буласаҡ. Тик һәр саҡ уны ярлыҡарға кәрәк булыр. Ҡарт ҡомаҡты һаҡларға кәрәк, ул бит беҙҙә берәү генә.

— Не люблю я выносiць смяротных прыгавораў, — адказаў Маленькi прынц. — I наогул, мне пара.

— Яратмайым мин язаға тарттырыу фарманын сығарырға, — тине Бәләкәй шаһзат. — Һәм ғөмүмән миңә китергә ваҡыт.

— Не, не пойдзеш! — запратэставаў кароль.

— Юҡ, ваҡыт түгел, — ҡарышты батша.

Маленькаму прынцу, якi ўжо сабраўся ў дарогу, зусiм не хацелася засмучаць старога манарха.

Бәләкәй шаһзат бөтөнләй юлға йыйынған ине, тик уның оло батшаны көйөндөргөһө килмәне.

— Калi ваша вялiкасць хоча, каб вас безагаворачна слухалi, вы маглi б аддаць мне разумны загад. Вы, да прыкладу, маглi б загадаць мне адправiцца не пазней як праз хвiлiну. Мне здаецца, умовы спрыяльныя.

— Әгәр ҙә, ғали йәнәптәренә, һеҙҙең бойороҡтарығыҙ бер ҡаршы һүҙһеҙ үтәлеүе кәрәк икән, — тине ул, — һеҙ төплө уйланылған бойороҡ бирә алыр инегеҙ. Мәҫәлән, бер дәҡиғәт мыштырламай юлға сығырға миңә бойороғоҙ… Һиҙеүемсә, шарттар бының өсөн ни барынан иң уңайлылары.

Кароль маўчаў. Маленькi прынц трошкi павагаўся, уздыхнуў i пайшоў.

Батша өндәшмәне, һәм Бәләкәй шаһзат аҙыраҡ ҡыйыуһыҙланып һуҙғыланы, һуңынан тәрән тын алды ла юлға сыҡты.

— Прызначаю цябе паслом! — паспешлiва крыкнуў яму ўслед кароль.

— Һине илсе итеп тәғәйенләйем! — ашығыс рәүештә артынан ҡысҡырып ебәрҙе уға батша.

I выгляд у яго быў пры гэтым такi, быццам ён не дапускаў нiякiх пярэчанняў.

Ә ҡиәфәтенә ҡарағанда, ул бер ниндәй ҙә ҡарышыуҙарҙы түҙмәҫ кеүек ине.

«Дзiўныя людзi гэтыя дарослыя», — падумаў дарогаю Маленкi прынц.

«Сәйер халыҡ был өлкәндәр», — тине үҙ үҙенә Бәләкәй шаһзат, юлын дауам итеп.

РАЗДЗЕЛ ХI

XI

На другой планеце жыў славалюб.

Икенсе ҡауҡабта шөһрәт һөйөүсе йәшәй ине.

— Ну, нарэшце такi дачакаўся паклоннiка! — здалёк узрадаваўся Маленькаму прынцу славалюб.

— О, бына хөрмәтләүсе лә килеп сыҡты! — ҡысҡырып ебәрҙе ул дәртенән, Бәләкәй шаһзатты алыҫтан күреп ҡалғас та.

Для славалюбаў жа ўсе астатнiя людзi — паклоннiкi.

Маһайыусан кешеләрҙең бөтәһенә улар менән барыһы ла һоҡлана тип тойола.

— Дзень добры, — сцiпла павiтаўся Маленькi прынц. — Якi забаўны ў вас капялюш.

— Хәйерле көн, — тине Бәләкәй шаһзат. — Ҡалай һеҙҙең кәпәсегеҙ ирмәк кенә.

— Гэта каб раскланьвацца, — растлумачыў славалюб. — Каб раскланьвацца, калi мяне вiтаюць. На жаль, сюды нiхто нiколi вачэй не кажа.

— Был баш эйеү өсөн, — аңлатты шөһрәт һөйөүсе. — Мине сәләмләгәндә баш эйеү өсөн. Бәхетһеҙлеккә, бында бер кем дә килмәй.

— Як гэта? — не зразумеў яго Маленькi прынц.

— Шулай икән? — өндәште Бәләкәй шаһзат: ул бер ни аңламаны.

— Пляснi ў ладкi, — параiў славалюб.

— Йә, алҡышла әле, — тине уға шөһрәт һөйөүсе.

Маленькi прынц пляснуў у ладкi. Славалюб прыўзняў капялюш i сцiпла раскланяўся.

Бәләкәй шаһзат ҡул сабырға тотондо. Шөһрәт һөйөүсе эшләпәһен систе лә, баҫалҡы итеп башын эйҙе.

«Тут яшчэ займальней, чым у караля», — падумаў Маленькi прынц. Ён зноў запляскаў у ладкi. Славалюб у адказ прыўзнiмаў свой капялюш i раскланьваўся перад госцем.

«Бында ҡарт батшала булыуҙан күңеллерәк», — тип уйланы Бәләкәй шаһзат. Һәм тағы ла ҡул сабырға кереште. Ә шөһрәт һөйөүсе ҡабаттан, кәпәсен сисеп баш эйҙе.

Хвiлiн праз пяць аднастайнасць гэтай гульнi стамiла Маленькага прынца.

Шулай, бер үк күренеш биш дәҡиғәт дауам иткәндән һуң Бәләкәй шаһзатты был ялҡытты.

— А што трэба зрабiць, каб капялюш упаў? — спытаў ён.

— Ә эшләпә төшһөн өсөн ни эшләргә кәрәк? — тип һораны ул.

Але славалюб не адказаў. Славалюбы глухiя да ўсяго, акрамя пахвал.

Тик шөһрәт һөйөүсе ишетмәй ине. Маһайыусан кешеләр маҡтауҙан башҡаһына һаңғрау булалар.

— Ты сапраўды захапляешся мною? — спытаў ён Маленькага прынца.

— Һин ысынында ла мине һоҡланып ололаусымы? — тип һораны ул Бәләкәй шаһзатты.

— А што гэта азначае — захапляцца?

— Ә нисек ул — ололау?

— Захапляцца — азначае прызнаць, што я лепш за ўсiх апрануты, сама прыгожы, сама багаты i сама разумны чалавек на планеце.

— Ололау тимәк мине был ҡауҡабта барыһынан иң матуры, барыһынан ҡупшы, бөтәһенән бай һәм барыһынан аҡыллы тип таныу.

— Ды ты ж адзiн на ўсёй гэтай планеце!

— Һуң бит һинең ҡауҡабыңда башҡа берәү ҙә юҡ!

— Ну, будзь ласкавы, усё роўна захапляйся мною!

— Барырбер һоҡлан минең менән, рәхәтлек килтер инде миңә!

— Я ў захапленнi ад цябе, — сказаў Маленькi прынц i злёгку пацiснуў плячыма. — Але чаму гэта можа так цiкавiць цябе?

— Мин һоҡланам, — тине Бәләкәй шаһзат, еңел генә яуырынын ҡыҫып, — тик һиңә ниндәй һөйөнөс бынан?

I Маленькi прынц пайшоў далей.

Ул шөһрәт һөйөүсенән ҡасып китте.

«Дзiвакi гэтыя дарослыя», — дарогай падумаў ён.

«Ысынлап та, өлкәндәр — бик сәйер кешеләр», — бер ҡатлыраҡ уйлап ҡуйҙы ул, сәфәренә ҡуҙғалғанда.

РАЗДЗЕЛ ХII

ХII

На наступнай планеце жыў п’янiца. Гэты вiзiт быў вельмi кароткi, але шмат роздуму даў ён Маленькаму прынцу.

Киләһе ҡауҡабта эскесе йәшәй ине. Бәләкәй шаһзат унда бик оҙаҡ булманы, әммә уға бынан һуң бик күңелһеҙ булып китте.

— Што ты тут робiш? — спытаў ён у п’янiцы, якi самотна сядзеў перад процьмай бутэлек, парожнiх i поўных.

Уның был ҡауҡабҡа килгәнендә, эскесе өндәшмәй генә алдында теҙелеп ултырған тулы һәм буш шешәләр өйөрөнә ҡарап ултыра ине.
— Ә һин ни эшләйһең әле? — һораны Бәләкәй шаһзат.

— П’ю, — змрочна адказаў п’янiца.

— Эсәм, — яманһыулыҡ менән яуап бирҙе эскесе.

— А навошта? — пацiкавiўся Маленькi прынц.

— Ниңә?

— Каб забыць, — адказаў п’янiца.

— Онотор өсөн.

— Пра што забыць — дапытваўся Маленькi прынц, якому стала шкада бедалагу.

— Нимә тураһында онотор өсөн? — тип һораны Бәләкәй шаһзат; уға эскесене йәл булып китте.

— Каб забыць, што мне сорамна, — прызнаўся п’янiца i апусцiў галаву.

— Миңә оят икәнен онотҡом килә, — тип эскесе асылды ла башын түбән эйҙе.

— Сорамна чаго? — не ўгамоньваўся Маленькi прынц, якi прагнуў дапамагчы яму.

— Нимәнән һиңә оят һуң? — тип һораны Бәләкәй шаһзат, уның был бахырға бик ныҡ ярҙам иткеһе килә ине.

— Сорамна пiць! — адрэзаў п’янiца i канчаткова панурыўся ў маўчаннi.

— Эсеүҙән оят! — тип аңлатты эскесе, һәм унан башҡа бер һүҙ ҙә алып булмай ине.

I збянтэжаны Маленькi прынц рушыў далей.

Һәм Бәләкәй шаһзат, юғалып ҡалып һәм аптыранып, артабан юлланды.

«Дарослыя, бясспрэчна, вельмi, вельмi дзiўныя людзi», — думаў ён дарогаю.

«Һуң, ысынлап та, өлкәндәр бигерәк, бигерәк сәйер халыҡ», — тип, юлын дауам итә, уйланды ул.

РАЗДЗЕЛ ХIII

XIII

Чацвёртая планета належала дзелавому чалавеку. Гэты чалавек быў настолькi заняты, што нават не падняў галавы, калi падышоў Маленькi прынц.

Дүртенсе ҡауҡаб эшҡыуарҙыҡы ине. Ул шул тиклем эштән бушамаҫ булған, хатта Бәләкәй шаһзат килеп сығыу менән башын да ҡалҡытмаған.

— Добры дзень, — павiтаўся Маленькi прынц. — Ваша цыгарэта патухла.

— Хәйерле көн, — тине уға Бәләкәй шаһзат. — Һеҙҙең тәмәкегеҙ һүнгән.

— Тры ды два — пяць. Пяць ды сем — дванаццаць. Дванаццаць ды тры пятнаццаць. Добры дзень. Пятнаццаць ды сем — дваццаць два. Дваццаць два ды шэсць — дваццаць восем. Няма часу прыкурыць. Дваццаць шэсць ды пяць — трыццаць адзiн. Уф! Такiм чынам, усяго будзе пяцьсот адзiн мiльён шэсцьсот дваццаць дзве тысячы семсот трыццаць адзiн.

— Өс тә ике — биш. Биш тә ете — ун ике. Ун ике лә өс — ун биш. Хәйерле көн. Ун биш тә ете — егерме ике. Егерме ике лә алты — егерме һигеҙ. Шырпы һыҙырға ваҡыт юҡ. Егерме алты ла биш — утыҙ бер. Уф! Йәмғеһе, тимәк, биш йөҙ бер миллион алты йөҙ егерме ике мең ете йөҙ утыҙ бер.

— Пяцьсот мiльёнаў чаго?

— Биш йөҙ миллион нимә?

— Га? Ты яшчэ тут? Пяцьсот мiльёнаў… забыўся… далей… Столькi работы, столькi работы! Я чалавек сур’ёзны, зразумела? Тут не да балбатнi. Два ды пяць — сем…

— Ә? Һин бындамы әле? Биш йөҙ миллион… Белмәйем дә, нимә… Минең шул тиклем эшем күп! Мин етди кеше, миндә хәбәрләшеү ҡайғыһы юҡ! Ике лә биш — ете…

— Пяцьсот мiльёнаў чаго? — паўтарыў Маленькi прынц, якi нiколi не супакойваўся, пакуль не атрымлiваў адказу на сваё пытанне.

— Биш йөҙ миллион нимә? — ҡабатланы Бәләкәй шаһзат: бер ни тураһында һорап яуап алмайынса ул тынысланмай ине.

Дзелавы чалавек падняў галаву:

Эшҡыуар башын күтәрҙе.

— За пяцьдзесят чатыры гады, што я жыву на гэтай планеце, мне перашкаджалi толькi тройчы. Упершыню гэта здарылася дваццаць два гады назад, калi немаведама адкуль сюды занесла хрушча. Ён так жахлiва бзымкаў, што я ажно чатыры памылкi ўпароў у лiчэннi.

— Инде илле дүрт йыл мин был ҡауҡабта йәшәйем, һәм ошо бар ваҡыт эсендә миңә өс тапҡыр ғына ҡамасаулағандары булды. Беренсе тапҡыр, егерме ике йыл элек, миңә ҡайҙандыр май ҡуңыҙы осоп килгән ине. Ул бик хәтәрле тауыш ҡуптарҙы һәм мин шунда ҡушыуҙа дүрт хата ебәрҙем.

Другi раз, адзiнаццаць гадоў таму, у мяне быў прыступ рэўматызму. Нiчога дзiўнага, увесь час сяджу. Тут не да пагулянак. Я чалавек сур’ёзны. Трэцi раз… сёння? Ну, годзе, я, значыць, сказаў, пяцьсот мiльёнаў…

Икенсе тапҡыр, үн бер йыл элек, миндә ревматизм өйәнәге булып алды. Хәрәкәтһеҙ тормош рәүешенән. Йөрөп ятырға ваҡытым юҡ минең. Мин етди кеше. Өсөнсө тапҡыр… бына ул! Шулай итеп, тимәк, биш йөҙ миллион…

— Мiльёнаў чаго?

— Миллион нимә?

Дзелавы чалавек зразумеў — няма нiякай надзеi, што яго пакiнуць у спакоi.

Эшҡыуар яуап ҡайтарырға кәрәк икәнен аңланы, башҡаса тынғы булмаясаҡ.

— Мiльёнаў гэтых дробненькiх штучак, якiя часам вiдны ў паветры.

— Биш йөҙ миллион теге ваҡ, ҡайһы берҙә һауала күренгән нәмәләр.

— Мух?

— Нимә ул, әллә себендәр?

— Ды не, дробненькiя такiя, зiхоткiя…

— Юҡсы, бәләкәй генә, ялтырҙар.

— Пчолы?

— Бал ҡорттары?

— Ды не. Дробненькiя такiя, залатыя… На iх яшчэ любяць глядзець ды марыць розныя лайдакi. Але я — чалавек сур’ёзны! У мяне няма часу на мары.

— Һуң юҡ бит. Шундай бәләкәй генәләр, алтындай, һәр ялҡау уларға ҡарауы була, шунда уҡ хыялланып китә. Ә мин етди кеше. Минең хыялланырға ваҡытым юҡ.

— А! Зоркi?

— Ә, йондоҙҙармы?

— Во-во. Зоркi.

— Бына-бына. Йондоҙҙар.

— I што ты робiш з пяццюстамi мiльёнамi зорак?

— Биш йөҙ миллион йондоҙ? Һин улар менән ни эшләйһең?

— Пяцьсот адзiн мiльён шэсцьсот дваццаць дзве тысячы семсот трыццаць адна. Я чалавек сур’ёзны i люблю дакладнасць.

— Биш йөҙ бер миллион алты йөҙ егерме ике мең ете йөҙ утыҙ бер. Мин етди кеше, мин теүәллекте яратам.

— I што ты робiш з гэтымi зоркамi?

— Һәм шулай ҙа, һин был бар йондоҙҙар менән дә ни эшләйһең?

— Што я з iмi раблю?

— Ни эшләйем?

— Але.

— Эйе.

— Нiчога не раблю. Я iмi валодаю.

— Бер ни эшләмәйем. Мин улар менән биләйем.

— Валодаеш зоркамi?

— Йондоҙҙар менән биләйһеңме?

— Так.

— Эйе.

— Але я ўжо бачыў аднаго караля, якi…

— Һуң мин күргән батша ла бит…

— Каралi не валодаюць. Яны толькi «пануюць над». Вялiкая рознiца.

— Батшалар биләмәй. Улар идара ғына итә. Ул бөтөнләй башҡа күренеш.

— I што табе з гэтага валодання зоркамi?

— Ә ни өсөн һиңә йондоҙҙар менән биләргә?

— Яно прыносiць мне багацце.

— Бай булыр өсөн.

— А нашто табе быць багатым?

— Ә ни өсөн бай булырға?

— Каб купляць iншыя зоркi, калi хто-небудзь iх адкрые.

— Яңы йондоҙҙар һатып алыр өсөн, әгәр уларҙы берәү асһа.

«Ён разважае амаль так, як той п’янiца», — падумаў Маленькi прынц.

«Ул эскесе кеүек үк фекер йөрөтә тиерлек», — тип уйланы Бәләкәй шаһзат.

Һәм аратабан һорайа башланы:

— А як можна валодаць зоркамi?

— Ә нисек итеп йондоҙҙар менән биләргә була?

— Зоркi чые? — нездаволена запытаўся дзялок.

— Йондоҙҙар кемдеке? — асыулы һораны эшҡыуар.

— Не ведаю. Нiчые.

— Белмәйем. Бер кемдеке лә.