III. Сацыялістычная і камуністычная літаратура

III. Littérature socialiste et communiste

1. Рэакцыйны сацыялізм

1. Le socialisme réactionnaire

a) Феадальны сацыялізм

a) Le socialisme féodal

Французская і англійская арыстакратыя па свайму гістарычнаму становішчу была заклікана да таго, каб пісаць памфлеты супраць сучаснага буржуазнага грамадства.

Par leur position historique, les aristocraties française et anglaise se trouvèrent appelées à écrire des pamphlets contre la société bourgeoise.

У французскай ліпеньскай рэвалюцыі 1830 г. і ў англійскім руху на карысць парламенцкай рэформы ненавісны выскачка яшчэ раз нанёс ёй паражэнне. Аб сур’ёзнай палітычнай барацьбе не магло быць больш і гаворкі.

Dans la révolution française de juillet 1830, dans le mouvement anglais pour la Réforme elles avaient succombé une fois de plus sous les coups de cette arriviste abhorrée. Pour elles, il ne pouvait plus être question d’une lutte politique sérieuse.

Ёй заставалася толькі літаратурная барацьба. Але і ў галіне літаратуры старыя фразы часоў Рэстаўрацыі сталі ўжо немагчымыя. Каб выклікаць спачуванне, арыстакратыя павінна была зрабіць выгляд, што яна ўжо не клапоціцца аб сваіх уласных інтарэсах і складае свой абвінаваўчы акт супраць буржуазіі толькі ў інтарэсах эксплуатуемага рабочага класа.

Il ne leur restait plus que la lutte littéraire. Or, même dans le domaine littéraire, la vieille phraséologie de la Restauration était devenue impossible. Pour se créer des sympathies, il fallait que l’aristocratie fît semblant de perdre de vue ses intérêts propres et de dresser son acte d’accusation contre la bourgeoisie dans le seul intérêt de la classe ouvrière exploitée.

Яна рабіла сабе задавальненне тым, што выдумляла пасквілі на свайго новага ўладара і шаптала яму на вуха больш-менш злавесныя прароцтвы.

Elle se ménageait de la sorte la satisfaction de chansonner son nouveau maître et d’oser lui fredonner à l’oreille des prophéties d’assez mauvais augure.

Так узнік феадальны сацыялізм: напалавіну пахавальная песня — напалавіну пасквіль, напалавіну адгалосак мінулага — напалавіну пагроза будучага, які падчас паражае буржуазію ў самае сэрца сваім горкім, дасціпным, з’едлівым прыгаворам, але які заўсёды стварае камічнае ўражанне поўнай няздольнасцю зразумець ход сучаснай гісторыі.

Ainsi naquit le socialisme féodal où se mêlaient jérémiades et libelles, échos du passé et grondements sourds de l’avenir. Si parfois sa critique amère, mordante et spirituelle frappait la bourgeoisie au cœur, son impuissance absolue à comprendre la marche de l’histoire moderne était toujours assurée d’un effet comique.

Арыстакратыя размахвала жабрацкай торбай пралетарыяту як сцягам, каб павесці за сабою народ. Але кожны раз, калі ён ішоў за ёю, ён заўважаў на яе заду старыя феадальныя гербы і разбягаўся з гучным і непачцівым рогатам.

En guise de drapeau, ces messieurs arboraient la besace du mendiant, afin d’attirer à eux le peuple; mais, dès que le peuple accourut, il aperçut les vieux blasons féodaux dont s’ornait leur derrière et il se dispersa avec de grands éclats de rire irrévérencieux.

Разыгрываннем гэтай камедыі займалася частка французскіх легітымістаў і «Маладая Англія».

Une partie des légitimistes français et la Jeune Angleterre ont donné au monde ce spectacle.

Калі феадалы даказваюць, што іх спосаб эксплуатацыі быў іншага роду, чым буржуазная эксплуатацыя, то яны забываюць толькі, што яны эксплуатавалі пры зусім іншых, цяпер ужо аджыўшых, акалічнасцях і ўмовах.

Quand les champions de la féodalité démontrent que le mode d’exploitation féodal était autre que celui de la bourgeoisie, ils n’oublient qu’une chose: c’est que la féodalité exploitait dans des circonstances et des conditions tout à fait différentes et aujourd’hui périmées.

Калі яны ўказваюць, што пры іх панаванні не існавала сучаснага пралетарыяту, то забываюць, што якраз сучасная буржуазія была неабходным вынікам іх грамадскага ладу.

Quand ils font remarquer que, sous le régime féodal, le prolétariat moderne n’existait pas, ils n’oublient qu’une chose: c’est que la bourgeoisie, précisément, a nécessairement jailli de leur organisation sociale.

Між іншым, яны так мала ўтойваюць рэакцыйны характар сваёй крытыкі, што іх галоўнае абвінавачанне супраць буржуазіі іменна ў тым і заключаецца, што пры яе панаванні развіваецца клас, які ўзарве ў паветра ўвесь стары грамадскі парадак.

Ils déguisent si peu, d’ailleurs, le caractère réactionnaire de leur critique que leur principal grief contre la bourgeoisie est justement de dire qu’elle assure, sous son régime le développement d’une classe qui fera sauter tout l’ancien ordre social.

Яны значна больш папракаюць буржуазію за тое, што яна параджае рэвалюцыйны пралетарыят, чым за тое, што яна параджае пралетарыят наогул.

Ils reprochent plus encore à la bourgeoisie d’avoir produit un prolétariat révolutionnaire que d’avoir créé le prolétariat en général.

Таму ў палітычнай практыцы яны прымаюць удзел ва ўсіх насільных мерапрыемствах супраць рабочага класа, а ў штодзённым жыцці, насуперак усёй сваёй напышлівай фразеалогіі, не прапускаюць выпадку падабраць залатыя яблыкі і прамяняць вернасць, любоў, гонар на барыш ад гандлю авечай воўнай, цукровымі буракамі і гарэлкай.

Aussi dans la lutte politique prennent-ils une part active à toutes les mesures de violence contre la classe ouvrière. Et dans leur vie de tous les jours, en dépit de leur phraséologie pompeuse, ils s’accommodent très bien de cueillir les pommes d’or et de troquer la fidélité, l’amour et l’honneur contre le commerce de la laine, de la betterave à sucre et de l’eau-de-vie.

Падобна да таго як поп заўсёды ішоў поруч з феадалам, папоўскі сацыялізм ідзе поруч з феадальным.

De même que le prêtre et le seigneur féodal marchèrent toujours la main dans la main, de même le socialisme clérical marche côte à côte avec le socialisme féodal.

Няма нічога лягчэй, як надаць хрысціянскаму аскетызму сацыялістычнае адценне. Хіба хрысціянства не выступала таксама супраць прыватнай уласнасці, супраць шлюбу, супраць дзяржавы?

Rien n’est plus facile que de donner une teinture de socialisme à l’ascétisme chrétien. Le christianisme ne s’est-il pas élevé lui aussi contre la propriété privée, le mariage, l’Etat?

Хіба яно не прапаведавала замест гэтага дабрачыннасць і жабрацтва, бясшлюбнасць і ўмярцвенне плоці, манастырскае жыццё і царкву?

Et à leur place n’a-t-il pas prêché la charité et la mendicité, le célibat et la mortification de la chair, la vie monastique et l’Eglise?

Хрысціянскі сацыялізм — гэта толькі святая вада, якою поп кропіць азлабленне арыстакрата.

Le socialisme chrétien n’est que l’eau bénite avec laquelle le prêtre consacre le dépit de l’aristocratie.

Ь) Дробнабуржуазны сацыялізм

b) Le socialisme petit-bourgeois

Феадальная арыстакратыя — не адзіны звергнуты буржуазіяй клас, умовы жыцця якога ў сучасным буржуазным грамадстве пагаршаліся і адміралі.

L’aristocratie féodale n’est pas la seule classe qu’ait ruinée la bourgeoisie, elle n’est pas la seule classe dont les conditions d’existence s’étiolent et dépérissent dans la société bourgeoise moderne.

Сярэдневяковае саслоўе гараджан і саслоўе дробных сялян былі папярэднікамі сучаснай буржуазіі. У краінах, менш развітых у прамысловых і гандлёвых адносінах, клас гэты да цяперашняга часу яшчэ гібее побач з буржуазіяй, якая развіваецца.

Les bourgeois et les petits paysans du moyen âge étaient les précurseurs de la bourgeoisie moderne. Dans les pays où l’industrie et le commerce sont moins développés, cette classe continue à végéter à côté de la bourgeoisie florissante.

У тых краінах, дзе развілася сучасная цывілізацыя, утварылася — і як дадатковая частка буржуазнага грамадства пастаянна зноў утвараецца — новая дробная буржуазія, якая хістаецца паміж пралетарыятам і буржуазіяй. Але канкурэнцыя пастаянна спіхвае належачых да гэтага класа асоб у рады пралетарыяту, і яны пачынаюць ужо бачыць набліжэнне таго моманту, калі з развіццём буйной прамысловасці яны зусім знікнуць як самастойная частка сучаснага грамадства і ў гандлі, прамысловасці і земляробстве будуць замешчаны наглядчыкамі і наёмнымі служачымі.

Dans les pays où s’épanouit la civilisation moderne, il s’est formé une nouvelle classe de petits bourgeois qui oscille entre le prolétariat et la bourgeoisie; fraction complémentaire de la société bourgeoise, elle se reconstitue sans cesse; mais, par suite de la concurrence, les individus qui la composent se trouvent sans cesse précipités dans le prolétariat, et, qui plus est, avec le développement progressif de la grande industrie, ils voient approcher l’heure où ils disparaîtront totalement en tant que fraction autonome de la société moderne, et seront remplacés dans le commerce, la manufacture et l’agriculture par des contremaîtres et des employés.

У такіх краінах, як Францыя, дзе сялянства складае значна больш палавіны ўсяго насельніцтва, натуральна было з’яўленне пісьменнікаў, якія, становячыся на бок пралетарыяту супраць буржуазіі, у сваёй крытыцы буржуазнага ладу прыкладвалі да яго дробнабуржуазную і дробнасялянскую мерку і абаранялі справу рабочых з дробнабуржуазнага пункту гледжання.

Dans les pays comme la France, où les paysans forment bien plus de la moitié de la population, il est naturel que des écrivains qui prenaient fait et cause pour le prolétariat contre la bourgeoisie aient appliqué à leur critique du régime bourgeois des critères petits-bourgeois et paysans et qu’ils aient pris parti pour les ouvriers du point de vue de la petite bourgeoisie.

Так узнік дробнабуржуазны сацыялізм. Сісмандзі стаіць на чале гэтага роду літаратуры не толькі ў Францыі, але і ў Англіі.

Ainsi, se forma le socialisme petit-bourgeois. Sismondi est le chef de cette littérature, non seulement en France, mais en Angleterre aussi.

Гэты сацыялізм выдатна ўмеў заўважыць супярэчнасці ў сучасных вытворчых адносінах. Ён выкрыў крывадушную апалагетыку эканамістаў.

Ce socialisme analysa avec beaucoup de sagacité les contradictions inhérentes au régime de la production moderne. Il mit à nu les hypocrites apologies des économistes.

Ён неабвержна даказаў разбуральнае дзеянне машыннай вытворчасці і падзелу працы, канцэнтрацыю капіталаў і землеўладання, перавытворчасць, крызісы, непазбежную гібель дробных буржуа і сялян, галечу пралетарыяту, анархію вытворчасці, страшэнную няроўнасць у размеркаванні багацця, знішчальную прамысловую вайну нацый паміж сабой, разлажэнне старых звычаяў, старых сямейных адносін і старых нацыянальнасцей.

Il démontra d’une façon irréfutable les effets meurtriers du machinisme et de la division du travail, la concentration des capitaux et de la propriété foncière, la surproduction, les crises, la fatale décadence des petits bourgeois et des paysans, la misère du prolétariat, l’anarchie dans la production, la criante disproportion dans la distribution des richesses, la guerre d’extermination industrielle des nations entre elles, la dissolution des vieilles moeurs, des vieilles relations familiales, des vieilles nationalités.

Але па свайму станоўчаму зместу гэты сацыялізм імкнецца або аднавіць старыя сродкі вытворчасці і абмену, а разам з імі старыя адносіны ўласнасці і старое грамадства, або — зноў насільна ўціснуць сучасныя сродкі вытворчасці і абмену ў рамкі старых адносін уласнасці, адносін, якія былі ўжо імі ўзарваны і абавязкова павінны былі быць узарваны.

A en juger toutefois d’après son contenu positif, ou bien ce socialisme entend rétablir les anciens moyens de production et d’échange, et, avec eux, l’ancien régime de propriété et toute l’ancienne société, ou bien il entend faire entrer de force les moyens modernes de production et d’échange dans le cadre étroit de l’ancien régime de propriété qui a été brisé, et fatalement brisé, par eux.

У абодвух выпадках ён адначасова і рэакцыйны і утапічны.

Dans l’un et l’autre cas, ce socialisme est à la fois réactionnaire et utopique.

Цэхавая арганізацыя прамысловасці і патрыярхальная сельская гаспадарка — вось яго апошняе слова.

Pour la manufacture, le régime corporatif; pour l’agriculture, le régime patriarcal: voilà son dernier mot.

У далейшым сваім развіцці напрамак гэты выліўся ў баязлівае бурчанне.

Au dernier terme de son évolution, cette école est tombée dans le lâche marasme des lendemains d’ivresse.

c) Нямецкі, або «ісцінны», сацыялізм

c) Le socialisme allemand ou socialisme “vrai”

Сацыялістычная і камуністычная літаратура Францыі, якая ўзнікла пад прыгнётам пануючай буржуазіі і з’яўляецца літаратурным выражэннем барацьбы супраць гэтага панавання, была перанесена ў Германію ў такі час, калі буржуазія там толькі што пачала сваю барацьбу супраць феадальнага абсалютызму.

La littérature socialiste et communiste de la France, née sous la pression d’une bourgeoisie dominante, expression littéraire de la révolte contre cette domination, fut introduite en Allemagne au moment où la bourgeoisie commençait sa lutte contre l’absolutisme féodal.

Нямецкія філосафы, паўфілосафы і аматары прыгожай фразы прагна ўхапіліся за гэту літаратуру, пазабыўшы толькі, што з перанясеннем гэтых твораў з Францыі ў Германію туды не былі адначасова перанесены і французскія ўмовы жыцця.

Philosophes, demi-philosophes et beaux esprits allemands se jetèrent avidement sur cette littérature, mais ils oublièrent seulement qu’avec l’importation de la littérature française en Allemagne, les conditions de vie de la France n’y avaient pas été simultanément introduites.

У нямецкіх умовах французская літаратура страціла ўсё непасрэднае практычнае значэнне і набыла выгляд чыста літаратурнай плыні. Яна павінна была набыць характар дасужага мудрагельства аб ажыццяўленні чалавечай сутнасці.

Par rapport aux conditions de vie allemandes, cette littérature française perdait toute signification pratique immédiate et prit un caractère purement littéraire. Elle ne devait plus paraître qu’une spéculation oiseuse sur la réalisation de la nature humaine.

Так, патрабаванні першай французскай рэвалюцыі для нямецкіх філосафаў XVIII стагоддзя мелі сэнс толькі як патрабаванні «практычнага розуму» наогул, а праяўленні волі рэвалюцыйнай французскай буржуазіі ў іх вачах мелі значэнне законаў чыстай волі, волі, якой яна павінна быць, ісцінна чалавечай волі.

Ainsi, pour les philosophes allemands du XVIIIe siècle, les revendications de la première Révolution française n’étaient que les revendications de la “raison pratique” en général, et les manifestations de la volonté des bourgeois révolutionnaires de France n’exprimaient à leurs yeux que les lois de la volonté pure, de la volonté telle qu’elle doit être, de la volonté véritablement humaine.

Уся работа нямецкіх літаратараў заключалася выключна ў тым, каб прымірыць новыя французскія ідэі са сваім старым філасофскім сумленнем, або, правільней, у тым, каб засвоіць французскія ідэі са свайго філасофскага пункту гледжання.

L’unique travail des littérateurs allemands, ce fut de mettre à l’unisson les nouvelles idées françaises et leur vieille conscience philosophique, ou plutôt de s’approprier les idées françaises en partant de leur point de vue philosophique.

Гэта засваенне адбылося такім жа чынам, якім наогул засвойваюць чужую мову, шляхам перакладу.

Ils se les approprièrent comme on fait d’une langue étrangère par la traduction.

Вядома, што на манускрыптах, якія змяшчалі класічныя творы язычаскай старажытнасці, манахі паверх тэксту пісалі недарэчныя жыццеапісанні каталіцкіх святых.

On sait comment les moines recouvraient les manuscrits des oeuvres classiques de l’antiquité païenne d’absurdes légendes de saints catholiques.

Нямецкія літаратары абышліся з нечасцівай французскай літаратурай якраз наадварот. Пад французскі арыгінал яны ўпісалі сваю філасофскую бязглуздзіцу.

A l’égard de la littérature française profane, les littérateurs allemands procédèrent inversement. Ils glissèrent leurs insanités philosophiques sous l’original français.

Напрыклад, пад французскую крытыку грашовых адносін яны ўпісалі «адчужэнне чалавечай сутнасці», пад французскую крытыку буржуазнай дзяржавы — «скасаванне панавання Абстрактна-Усеагульнага» і г. д.

Par exemple, sous la critique française du régime de l’argent, ils écrivirent “aliénation de la nature humaine”, sous la critique française de l’Etat bourgeois, ils écrivirent “abolition du règne de l’universalité abstraite”, et ainsi de suite.

Гэта падсоўванне пад французскія тэорыі сваёй філасофскай фразеалогіі яны ахрысцілі «філасофіяй дзеяння», «ісцінным сацыялізмам», «нямецкай навукай сацыялізму», «філасофскім абгрунтаваннем сацыялізму» і г. д.

La substitution de cette phraséologie philosophique aux développements français, ils la baptisèrent: “philosophie de l’action”, “socialisme vrai”, “science allemande du socialisme”, “justification philosophique du socialisme” etc.

Французская сацыялістычна-камуністычная літаратура была такім чынам зусім выпусташана. I паколькі ў руках немца яна перастала выражаць барацьбу аднаго класа супраць другога, то немец быў перакананы, што ён узняўся вышэй «французскай аднабаковасці», што ён адстойвае, замест ісцінных патрэбнасцей, патрэбнасць у ісціне, а замест інтарэсаў пралетарыяту — інтарэсы чалавечай сутнасці, інтарэсы чалавека наогул, чалавека, які не належыць ні да якога класа і наогул існуе не ў сапраўднасці, а ў туманных нябёсах філасофскай фантазіі.

De cette façon on émascula formellement la littérature socialiste et communiste française. Et, comme elle cessait d’être l’expression de la lutte d’une classe contre une autre entre les mains des Allemands, ceux-ci se félicitèrent de s’être élevés au-dessus de l’“étroitesse française” et d’avoir défendu non pas de vrais besoins, mais le besoin du vrai; non pas les intérêts du prolétaire, mais les intérêts de l’être humain, de l’homme en général, de l’homme qui n’appartient à aucune classe ni à aucune réalité et qui n’existe que dans le ciel embrumé de l’imagination philosophique.

Гэты нямецкі сацыялізм, які лічыў свае бездапаможныя вучнёўскія практыкаванні такімі сур’ёзнымі і важнымі і так крыкліва іх рэкламаваў, страціў мала-памалу сваю педантычную нявіннасць.

Ce socialisme allemand, qui prenait si solennellement au sérieux ses maladroits exercices d’écolier et qui les claironnait avec un si bruyant charlatanisme, perdit cependant peu à peu son innocence pédantesque.

Барацьба нямецкай, асабліва прускай, буржуазіі супраць феадалаў і абсалютнай манархіі — адным словам ліберальны рух — станавілася ўсё сур’ёзней.

Le combat de la bourgeoisie allemande et surtout de la bourgeoisie prussienne contre les féodaux et la monarchie absolue, en un mot le mouvement libéral, devint plus sérieux.

«Ісціннаму» сацыялізму трапіўся, такім чынам, жаданы выпадак проціпаставіць палітычнаму руху сацыялістычныя патрабаванні, абвяшчаць традыцыйную анафему лібералізму, прадстаўнічай дзяржаве, буржуазнай канкурэнцыі, буржуазнай свабодзе друку, буржуазнаму праву, буржуазнай свабодзе і роўнасці і прапаведаваць народнай масе, што ў гэтым буржуазным руху яна не можа нічога выйграць, але, наадварот, рызыкуе ўсё страціць.

De la sorte, le “vrai” socialisme eut l’occasion tant souhaitée d’opposer au mouvement politique les revendications socialistes. Il put lancer les anathèmes traditionnels contre le libéralisme, le régime représentatif, la concurrence bourgeoise, la liberté bourgeoise de la presse, le droit bourgeois, la liberté et l’égalité bourgeoises; il put prêcher aux masses qu’elles n’avaient rien à gagner, mais au contraire, tout à perdre à ce mouvement bourgeois.

Нямецкі сацыялізм вельмі дарэчы забываў, што французская крытыка, нікчэмным адгалоскам якой ён быў, мела на ўвазе сучаснае буржуазнае грамадства з адпавядаючымі яму матэрыяльнымі ўмовамі жыцця і адпаведнай палітычнай канстытуцыяй, г. зн. якраз усе тыя прадпасылкі, аб заваёве якіх у Германіі толькі яшчэ ішла гаворка.

Le socialisme allemand oublia, fort à propos, que la critique française, dont il était l’insipide écho, supposait la société bourgeoise moderne avec les conditions matérielles d’existence qui y correspondent et une Constitution politique appropriée, toutes choses que, pour l’Allemagne, il s’agissait précisément encore de conquérir.

Нямецкім абсалютным урадам, з іх світай папоў, школьных настаўнікаў, заскарузлых юнкераў і бюракратаў, ён служыў дарэчы трапіўшым пад руку пудзілам супраць пагражальна наступаўшай буржуазіі.

Pour les gouvernements absolus de l’Allemagne, avec leur cortège de prêtres, de pédagogues, de hobereaux et de bureaucrates, ce socialisme devint, contre la bourgeoisie menaçante, l’épouvantail rêvé.

Ён быў падсалоджаным дапаўненнем да горычы бізуноў і ружэйных куль, якімі гэтыя ўрады ўціхамірвалі паўстанні нямецкіх рабочых.

Il ajouta son hypocrisie doucereuse aux coups de fouet et aux coups de fusil par lesquels ces mêmes gouvernements répondaient aux émeutes des ouvriers allemands.

Калі «ісцінны» сацыялізм станавіўся такім чынам зброяй у руках урадаў супраць нямецкай буржуазіі, то ён і непасрэдна служыў выражэннем рэакцыйных інтарэсаў, інтарэсаў нямецкага мяшчанства.

Si le “vrai” socialisme devint ainsi une arme contre la bourgeoisie allemande aux mains des gouvernements, il représentait directement, en outre, un intérêt réactionnaire, l’intérêt de la petite bourgeoisie allemande.

У Германіі сапраўдную грамадскую аснову існуючага парадку рэчаў складае дробная буржуазія, якая перайшла ў спадчыну ад XVI стагоддзя і з таго часу пастаянна зноў з’яўляецца ў той або іншай форме.

La classe des petits bourgeois léguée par le XVIe siècle, et depuis lors sans cesse renaissante sous des formes diverses, constitue pour l’Allemagne la vraie base sociale du régime établi.

Захаванне яе раўназначна захаванню існуючага ў Германіі парадку рэчаў. Ад прамысловага і палітычнага панавання буржуазіі яна са страхам чакае сваёй вернай гібелі, з аднаго боку, з прычыны канцэнтрацыі капіталу, з другога — з прычыны росту рэвалюцыйнага пралетарыяту.

La maintenir, c’est maintenir en Allemagne le régime existant. La suprématie industrielle et politique de la grande bourgeoisie menace cette petite bourgeoisie de déchéance certaine, par suite de la concentration des capitaux, d’une part, et de l’apparition d’un prolétariat révolutionnaire, d’autre part.

Ёй здавалася, што «ісцінны» сацыялізм адным стрэлам забівае двух зайцаў. I «ісцінны» сацыялізм распаўсюджваўся як зараза.

Le “vrai” socialisme lui parut pouvoir faire d’une pierre deux coups. Il se propagea comme une épidémie.

Вытканае з абстрактнага павуціння, расшытае мудрагелістымі кветкамі красамоўства, прасякнутае слязамі саладжавага замілавання, гэта містычнае покрыва, якім нямецкія сацыялісты прыкрывалі пару сваіх худасочных «вечных ісцін», толькі павялічвала збыт іх тавару сярод гэтай публікі.

Des étoffes légères de la spéculation, les socialistes allemands firent un ample vêtement, brodé des fines fleurs de leur rhétorique, tout imprégné d’une chaude rosée sentimentale, et ils en habillèrent le squelette de leurs “vérités éternelles”, ce qui, auprès d’un tel public, ne fit qu’activer l’écoulement de leur marchandise.

Са свайго боку, нямецкі сацыялізм усё больш разумеў сваё прызванне быць напышлівым прадстаўніком гэтага мяшчанства.

De son côté, le socialisme allemand comprit de mieux en mieux que c’était sa vocation d’être le représentant grandiloquent de cette petite bourgeoisie.

Ён абвясціў нямецкую нацыю ўзорнай нацыяй, а нямецкага мешчаніна — узорам чалавека. Кожнай яго нізасці ён надаваў патаемны, узвышаны сацыялістычны сэнс, які ператвараў яе ў нешта ёй зусім процілеглае.

Il proclama que la nation allemande était la nation exemplaire et le philistin allemand, l’homme exemplaire. A toutes les infamies de cet homme exemplaire, il donna un sens occulte, un sens supérieur et socialiste qui leur faisait signifier le contraire de ce qu’elles étaient.

Паслядоўны да канца, ён адкрыта выступаў супраць «груба-разбуральнага» напрамку камунізму і абвясціў, што сам ён у сваёй велічнай бесстароннасці стаіць вышэй усякай класавай барацьбы. За вельмі нямногімі выключэннямі ўсё, што цыркулюе ў Германіі ў якасці нібыта сацыялістычных і камуністычных твораў, належыць да гэтай бруднай, расслабляючай літаратуры.

Il alla jusqu’au bout, s’élevant contre la tendance “brutalement destructive” du communisme et proclamant qu’il planait impartialement au-dessus de toutes les luttes de classes. A quelques exceptions près, toutes les publications prétendues socialistes ou communistes qui circulent en Allemagne appartiennent à cette sale et énervante littérature.

2. Кансерватыўны, або буржуазны, сацыялізм

2. Le socialisme conservateur ou bourgeois

Пэўная частка буржуазіі жадае вылечыць грамадскія хваробы для таго, каб умацаваць існаванне буржуазнага грамадства.

Une partie de la bourgeoisie cherche à porter remède aux anomalies sociales, afin de consolider la société bourgeoise.

Сюды адносяцца эканамісты, філантропы, прыхільнікі гуманнасці, дбальнікі аб шчасці працоўных класаў, арганізатары дабрачыннасці, члены таварыстваў апекавання жывёл, заснавальнікі таварыстваў цвярозасці, нікчэмныя рэфарматары самых разнастайных відаў.

Dans cette catégorie, se rangent les économistes, les philanthropes, les humanitaires, les gens qui s’occupent d’améliorer le sort de la classe ouvrière, d’organiser la bienfaisance, de protéger les animaux, de fonder des sociétés de tempérance, bref, les réformateurs en chambre de tout acabit.

Гэты буржуазны сацыялізм распрацоўваўся нават у цэлыя сістэмы.

Et l’on est allé jusqu’à élaborer ce socialisme bourgeois en systèmes complets.

У якасці прыкладу прывядзём «Філасофію ўбоства» Прудона.

Citons, comme exemple, la Philosophie de la misère de Proudhon.

Буржуа-сацыялісты хочуць захаваць умовы існавання сучаснага грамадства, але без барацьбы і небяспек, якія непазбежна з іх вынікаюць. Яны хочуць захаваць сучаснае грамадства, аднак, без тых элементаў, якія яго рэвалюцыянізуюць і разлагаюць. Яны хацелі б мець буржуазію без пралетарыяту.

Les socialistes bourgeois veulent les conditions de vie de la société moderne sans les luttes et les dangers qui en découlent fatalement. Ils veulent la société actuelle, mais expurgée des éléments qui la révolutionnent et la dessolvent. Ils veulent la bourgeoisie sans le prolétariat.

Той свет, у якім пануе буржуазія, вядома, здаецца ёй самым лепшым са светаў. Буржуазны сацыялізм распрацоўвае гэта суцяшальнае ўяўленне ў больш-менш цэльную сістэму.

La bourgeoisie; comme de juste, se représente le monde où elle domine comme le meilleur des mondes. Le socialisme bourgeois systématise plus ou moins à fond cette représentation consolante.

Запрашаючы пралетарыят ажыццявіць яго сістэму і ўвайсці ў новы Іерусалім, ён па сутнасці патрабуе толькі, каб пралетарыят заставаўся ў цяперашнім грамадстве, але адкінуў сваё ўяўленне аб ім, як аб нечым ненавісным.

Lorsqu’il somme le prolétariat de réaliser ses systèmes et d’entrer dans la nouvelle Jérusalem, il ne fait que l’inviter, au fond, à s’en tenir à la société actuelle, mais à se débarrasser de la conception haineuse qu’il s’en fait.

Другая, менш сістэматычная, але больш практычная форма гэтага сацыялізму імкнулася да таго, каб унушыць рабочаму класу адмоўныя адносіны да ўсякага рэвалюцыйнага руху, даказваючы, што яму можа быць карысна не тое або іншае палітычнае пераўтварэнне, а толькі змяненне матэрыяльных умоў жыцця, эканамічных адносін.

Une autre forme de socialisme, moins systématique, mais plus pratique, essaya de dégoûter les ouvriers de tout mouvement révolutionnaire, en leur démontrant que ce n’était pas telle ou telle transformation politique, mais seulement une transformation des conditions de la vie matérielle, des rapports économiques, qui pouvait leur profiter.

Аднак пад змяненнем матэрыяльных умоў жыцця гэты сацыялізм разумее ні ў якім разе не знішчэнне буржуазных вытворчых адносін, ажыццявімае толькі рэвалюцыйным шляхам, а адміністрацыйныя паляпшэнні, якія ажыццяўляюцца на глебе гэтых вытворчых адносін, значыць, нічога не змяняюць у адносінах паміж капіталам і наёмнай працай, у лепшым жа выпадку — толькі скарачаюць для буржуазіі выдаткі яе панавання і спрашчаюць яе дзяржаўную гаспадарку.

Notez que, par transformation des conditions de la vie matérielle, ce socialisme n’entend aucunement l’abolition du régime de production bourgeois, laquelle n’est possible que par la révolution, mais uniquement la réalisation de réformes administratives sur la base même de la production bourgeoise, réformes qui, par conséquent, ne changent rien aux rapports du Capital et du Salariat et ne font, tout au plus, que diminuer pour la bourgeoisie les frais de sa domination et alléger le budget de l’Etat.

Самае прыдатнае для сябе выражэнне буржуазны сацыялізм знаходзіць толькі тады, калі ператвараецца ў просты аратарскі моўны зварот.

Le socialisme bourgeois n’atteint son expression adéquate que lorsqu’il devient une simple figure de rhétorique.

Свабодны гандаль! у інтарэсах рабочага класа; ахоўныя пошліны! у інтарэсах рабочага класа; адзіночныя турмы! у інтарэсах рабочага класа — вось апошняе, адзіна сказанае ўсур’ёз, слова буржуазнага сацыялізму.

Le libre-échange, dans l’intérêt de la classe ouvrière! Des droits protecteurs, dans l’intérêt de la classe ouvrière! Des prisons cellulaires, dans l’intérêt de la classe ouvrière! Voilà le dernier mot du socialisme bourgeois, le seul qu’il ait dit sérieusement.

Сацыялізм буржуазіі заключаецца якраз у сцвярджэнні, што буржуа з’яўляюцца буржуа,— у інтарэсах рабочага класа.

Car le socialisme bourgeois tient tout entier dans cette affirmation que les bourgeois sont des bourgeois — dans l’intérêt de la classe ouvrière.

3. Крытычна-утапічны сацыялізм і камунізм

3. Le socialisme et le communisme critico-utopiques

Мы не гаворым тут пра тую літаратуру, якая ва ўсіх вялікіх рэвалюцыях новага часу выражала патрабаванні пралетарыяту (творы Бабёфа і г. д.).

Il ne s’agit pas ici de la littérature qui, dans toutes les grandes révolutions modernes, a formulé les revendications du prolétariat (écrits de Babeuf, etc.).

Першыя спробы пралетарыяту непасрэдна ажыццявіць свае ўласныя класавыя інтарэсы ў час усеагульнага хвалявання, у перыяд звяржэння феадальнага грамадства, непазбежна цярпелі крушэнне з прычыны неразвітасці самога пралетарыяту, а таксама з прычыны адсутнасці матэрыяльных умоў яго вызвалення, таму што гэтыя ўмовы з’яўляюцца толькі прадуктам буржуазнай эпохі.

Les premières tentatives directes du prolétariat pour faire prévaloir ses propres intérêts de classe, faites en un temps d’effervescence générale, dans la période du renversement de la société féodale, échouèrent nécessairement, tant du fait de l’état embryonnaire du prolétariat lui-même que du fait de l’absence des conditions matérielles de son émancipation, conditions qui ne peuvent être que le résultat de l’époque bourgeoise.

Рэвалюцыйная літаратура, якая суправаджала гэтыя першыя рухі пралетарыяту, па свайму зместу непазбежна з’яўляецца рэакцыйнай. Яна прапаведуе ўсеагульны аскетызм і грубую ўраўняльнасць.

La littérature révolutionnaire qui accompagnait ces premiers mouvements du prolétariat a forcément un contenu réactionnaire. Elle préconise un ascétisme universel et un égalitarisme grossier.

Уласна сацыялістычныя і камуністычныя сістэмы, сістэмы Сен-Сімона, Фур’е, Оўэна і г. д., узнікаюць у першы, неразвіты перыяд барацьбы паміж пралетарыятам і буржуазіяй, паказаны намі вышэй (гл. «Буржуазія і пралетарыят»).

Les systèmes socialistes et communistes proprement dits, les systèmes de Saint-Simon, de Fourier, d’Owen, etc., font leur apparition dans la première période de la lutte entre le prolétariat et la bourgeoisie, période décrite ci-dessus (voir “Bourgeois et prolétaires”).

Вынаходцы гэтых сістэм, праўда, бачаць процілегласць класаў, гэтак жа як і дзеянне разбуральных элементаў унутры самога пануючага грамадства. Але яны не бачаць на баку пралетарыяту ніякай гістарычнай самадзейнасці, ніякага ўласцівага яму палітычнага руху.

Les inventeurs de ces systèmes se rendent bien compte de l’antagonisme des classes, ainsi que de l’action d’éléments dissolvants dans la société dominante elle-même. Mais ils n’aperçoivent du côté du prolétariat aucune initiative historique, aucun mouvement politique qui lui soit propre.

Паколькі развіццё класавага антаганізму ідзе поруч з развіццём прамысловасці, то яны гэтак жа не могуць яшчэ знайсці матэрыяльных умоў вызвалення пралетарыяту і шукаюць такой сацыяльнай навукі, такіх сацыяльных законаў, якія стварылі б гэтыя ўмовы.

Comme le développement de l’antagonisme des classes marche de pair avec le développement de l’industrie, ils n’aperçoivent pas davantage les conditions matérielles de l’émancipation du prolétariat et se mettent en quête d’une science sociale, de lois sociales, dans le but de créer ces conditions.

Месца грамадскай дзейнасці павінна заняць іх асабістая вынаходніцкая дзейнасць, месца гістарычных умоў вызвалення — фантастычныя ўмовы, месца паступова ідучай наперад арганізацыі пралетарыяту ў клас—арганізацыя грамадства па прыдуманаму імі рэцэпту.

A l’activité sociale, ils substituent leur propre ingéniosité; aux conditions historiques de l’émancipation, des conditions fantaisistes; à l’organisation graduelle et spontanée du prolétariat en classe, une organisation de la société fabriquée de toutes pièces par eux-mêmes.

Далейшая гісторыя ўсяго свету зводзіцца для іх да прапаганды і практычнага ажыццяўлення іх грамадскіх планаў.

Pour eux, l’avenir du monde se résout dans la propagande et la mise en pratique de leurs plans de société.

Праўда, яны ўсведамляюць, што ў гэтых сваіх планах абараняюць галоўным чынам інтарэсы рабочага класа як найбольш пакутуючага класа. Толькі ў якасці гэтага найбольш пакутуючага класа і існуе для іх пралетарыят.

Dans la confection de ces plans, toutefois, ils ont conscience de défendre avant tout les intérêts de la classe ouvrière, parce qu’elle est la classe la plus souffrante. Pour eux le prolétariat n’existe que sous cet aspect de la classe la plus souffrante.

Аднак неразвітая форма класавай барацьбы, а таксама іх уласнае становішча ў жыцці прыводзяць да таго, што яны лічаць сябе стаячымі высока над гэтым класавым антаганізмам.

Mais la forme rudimentaire de la lutte des classes, ainsi que leur propre position sociale les portent à se considérer comme bien au-dessus de tout antagonisme de classes.

Яны хочуць палепшыць становішча ўсіх членаў грамадства, нават і тых, што знаходзяцца ў самых лепшых умовах. Таму яны заўсёды апелююць да ўсяго грамадства без адрознення і нават пераважна — да пануючага класа.

Ils désirent améliorer les conditions matérielles de la vie pour tous les membres de la société, même les plus privilégiés. Par conséquent, ils ne cessent de faire appel à la société tout entière sans distinction, et même ils s’adressent de préférence à la classe régnante.

На іх думку, дастаткова толькі зразумець іх сістэму, каб прызнаць яе самым лепшым планам самага лепшага з магчымых грамадстваў.

Car, en vérité, il suffit de comprendre leur système pour reconnaître que c’est le meilleur de tous les plans possibles de la meilleure des sociétés possibles.

Яны адхіляюць таму ўсякае палітычнае, і ў асаблівасці ўсякае рэвалюцыйнае, дзеянне; яны хочуць дасягнуць сваёй мэты мірным шляхам і спрабуюць пры дапамозе дробных і, вядома, няўдалых вопытаў, сілай прыкладу пракласці дарогу новаму грамадскаму евангеллю.

Ils repoussent donc toute action politique et surtout toute action révolutionnaire; ils cherchent à atteindre leur but par des moyens pacifiques et essayent de frayer un chemin au nouvel évangile social par la force de l’exemple, par des expériences en petit qui échouent naturellement toujours.

Гэта фантастычнае апісанне будучага грамадства ўзнікае ў той час, калі пралетарыят яшчэ знаходзіцца ў вельмі неразвітым стане і ўяўляе сабе таму сваё ўласнае становішча яшчэ фантастычна, яно ўзнікае з першага поўнага прадчуванняў парыву пралетарыяту да ўсеагульнага пераўтварэння грамадства.

La peinture fantaisiste de la société future, à une époque où le prolétariat, peu développé encore, envisage sa propre situation d’une manière elle-même fantaisiste, correspond aux premières aspirations instinctives des ouvriers vers une transformation complète de la société.

Але ў гэтых сацыялістычных і камуністычных творах ёсць таксама і крытычныя элементы. Гэтыя творы нападаюць на ўсе асновы існуючага грамадства. Вось чаму яны далі ў вышэйшай ступені каштоўны матэрыял для асветы рабочых.

Mais les écrits socialistes et communistes renferment aussi des éléments critiques. Ils attaquent la société existante dans ses bases. Ils ont fourni, par conséquent, en leur temps, des matériaux d’une grande valeur pour éclairer les ouvriers.

Іх станоўчыя вывады наконт будучага грамадства, напрыклад, знішчэнне процілегласці паміж горадам і вёскай, знішчэнне сям’і, прыватнай нажывы, наёмнай працы, абвяшчэнне грамадскай гармоніі, ператварэнне дзяржавы ў простае кіраванне вытворчасцю, — усе гэтыя палажэнні выражаюць толькі неабходнасць ліквідацыі класавай процілегласці, якая толькі што пачынала развівацца і была вядома ім толькі ў яе першаснай бясформеннай неакрэсленасці.

Leurs propositions positives en vue de la société future — suppression de l’antagonisme entre la ville et la campagne, abolition de la famille, du gain privé et du travail salarié, proclamation de l’harmonie sociale et transformation de l’Etat en une simple administration de la production -, toutes ces propositions ne font qu’annoncer la disparition de l’antagonisme de classe, antagonisme qui commence seulement à se dessiner et dont les faiseurs de systèmes ne connaissent encore que les premières formes indistinctes et confuses.

Вось чаму і палажэнні гэтыя маюць яшчэ зусім утапічны характар.

Aussi, ces propositions n’ont-elles encore qu’un sens purement utopique.

Значэнне крытычна-утапічнага сацыялізму і камунізму стаіць у адваротных адносінах да гістарычнага развіцця. Па меры таго як развіваецца і набывае ўсё больш выразныя формы барацьба класаў, гэта фантастычнае імкненне ўзвысіцца над ёй, гэта пераадоленне яе фантастычным шляхам пазбаўляецца ўсякага практычнага сэнсу і ўсякага тэарэтычнага апраўдання.

L’importance du socialisme et du communisme critico-utopiques est en raison inverse du développement historique. A mesure que la lutte des classes s’accentue et prend forme, cette façon de s’élever au-dessus d’elle par l’imagination, cette opposition imaginaire qu’on lui fait, perdent toute valeur pratique, toute justification théorique.

Вось чаму, калі заснавальнікі гэтых сістэм і былі ў многіх адносінах рэвалюцыйныя, то іх вучні заўсёды ўтвараюць рэакцыйныя секты. Яны моцна трымаюцца старых поглядаў сваіх настаўнікаў, нягледзячы на далейшае гістарычнае развіццё пралетарыяту.

C’est pourquoi, si, à beaucoup d’égards, les auteurs de ces systèmes étaient des révolutionnaires, les sectes que forment leurs disciples sont toujours réactionnaires, car ces disciples s’obstinent à maintenir les vieilles conceptions de leurs maîtres en face de l’évolution historique du prolétariat.

Вось чаму яны паслядоўна стараюцца зноў прытупіць класавую барацьбу і прымірыць процілегласці.

Ils cherchent donc, et en cela ils sont logiques, à émousser la lutte des classes et à concilier les antagonismes.

Яны ўсё яшчэ мараць аб ажыццяўленні, шляхам вопытаў, сваіх грамадскіх утопій, аб устанаўленні асобных фаланстэраў, аб заснаванні ўнутраных калоній [«Home-colonies»], аб стварэнні маленькай Ікарыі — кішэннага выдання новага Іерусаліма,— і для збудавання ўсіх гэтых паветраных замкаў вымушаны звяртацца да філантропіі буржуазных сэрцаў і кашалькоў.

Ils continuent à rêver la réalisation expérimentale de leurs utopies sociales — établissement de phalanstères isolés, création de home-colonies, fondation d’une petite Icarie, édition in-douze de la Nouvelle Jérusalem, — et, pour la construction de tous ces châteaux en Espagne, ils se voient forcés de faire appel au coeur et à la caisse des philanthropes bourgeois.

Яны паступова апускаюцца ў катэгорыю апісаных вышэй рэакцыйных або кансерватыўных сацыялістаў, адрозніваючыся ад іх толькі больш сістэматычным педантызмам і фанатычнай верай у цудадзейную сілу сваёй сацыяльнай навукі.

Petit à petit, ils tombent dans la catégorie des socialistes réactionnaires ou conservateurs dépeints plus haut et ne s’en distinguent plus que par un pédantisme plus systématique et une foi superstitieuse et fanatique dans l’efficacité miraculeuse de leur science sociale.

Вось чаму яны з лютасцю выступаюць супраць усякага палітычнага руху рабочых, выклікаемага, на іх думку, толькі сляпым нявер’ем у новае евангелле.

Ils s’opposent donc avec acharnement à toute action politique de la classe ouvrière, une pareille action ne pouvant provenir, à leur avis, que d’un manque de foi aveugle dans le nouvel évangile.

Оўэністы ў Англіі і фур’ерысты ў Францыі выступаюць — першыя супраць чартыстаў, другія супраць рэфармістаў.

Les owenistes en Angleterre, les fouriéristes en France réagissent les uns contre les chartistes, les autres contre les réformistes.

4. Адносіны камуністаў да розных апазіцыйных партый

IV. Position des communistes envers les différents partis d’opposition

Пасля таго, што было сказана ў раздзеле II, зразумелымі з’яўляюцца адносіны камуністаў да склаўшыхся ўжо рабочых партый, г. зн. іх адносіны да чартыстаў у Англіі і да прыхільнікаў аграрнай рэформы ў Паўночнай Амерыцы.

D’après ce que nous avons dit au chapitre II, la position des communistes à l’égard des partis ouvriers déjà constitués s’explique d’elle-même, et, partant, leur position à l’égard des chartistes en Angleterre et des réformateurs agraires dans l’Amérique du Nord.

Камуністы змагаюцца ў імя бліжэйшых мэт і інтарэсаў рабочага класа, але ў той жа час у руху сённяшняга дня яны адстойваюць і будучыню руху.

Ils combattent pour les intérêts et les buts immédiats de la classe ouvrière; mais dans le mouvement présent, ils défendent et représentent en même temps l’avenir du mouvement.

У Францыі, у барацьбе супраць кансерватыўнай і радыкальнай буржуазіі, камуністы прымыкаюць да сацыялістычна-дэмакратычнай партыі, не адмаўляючыся тым не менш ад права адносіцца крытычна да фраз і ілюзій, якія вынікаюць з рэвалюцыйнай традыцыі.

En France, les communistes se rallient au Parti démocrate-socialiste contre la bourgeoisie conservatrice et radicale, tout en se réservant le droit de critiquer les phrases et les illusions léguées par la tradition révolutionnaire.

У Швейцарыі яны падтрымліваюць радыкалаў, не выпускаючы, аднак, з-пад увагі, што гэта партыя складаецца з супярэчлівых элементаў, часткова з дэмакратычных сацыялістаў у французскім стылі, часткова з радыкальных буржуа.

En Suisse, ils appuient les radicaux, sans méconnaître que ce parti se compose d’éléments contradictoires, moitié de démocrates socialistes, dans l’acception française du mot, moitié de bourgeois radicaux.

Сярод палякаў камуністы падтрымліваюць партыю, якая ставіць аграрную рэвалюцыю ўмовай нацыянальнага вызвалення, тую самую партыю, якая выклікала кракаўскае паўстанне 1846 года.

En Pologne, les communistes soutiennent le parti qui voit, dans une révolution agraire, la condition de l’affranchissement national, c’est-à-dire le parti qui fit, en 1846, l’insurrection de Cracovie.