Traduzione di Nini Bompiani Bregoli.

Денис Өмөтбаев тәржемһе

A LEONE WERTH

ЛЕОН ВЕРТҠА

Domando perdono ai bambini di aver dedicato questo libro a una persona grande. Ho una scusa seria: questa persona grande è il miglior amico che abbia al mondo. Ho una seconda scusa: questa persona grande può capire tutto, anche i libri per bambini; e ne ho una terza: questa persona grande abita in Francia, ha fame, ha freddo e ha molto bisogno di essere consolata.

Был китапты өлкән кешегә бағышлаған өсөн балаларҙан мине ғәфү итеүҙәрен һорайым. Аҡланыр өсөн әйтәм: был өлкән кеше-минең иң яҡшы дуҫым. һәм тағы: ул донъялағы бар нәмәне лә аңлай, хатта балалар китаптарын да. Һәм идне ул Францияла йәшәй, ә унда хәҙер аслыҡ һәм һыуыҡ. Һәм ул йыуатыуға мохтаж.

E se tutte queste scuse non bastano, dedicherò questo libro al bambino che questa grande persona è stato. Tutti i grandi sono stati bambini una volta. (Ma pochi di essi se ne ricordano). Perciò correggo la mia dedica:

Әгәр ҙә инде был да мине аҡламаһа, мин был китапты, әлеге өлкән дуҫым ҡорона үҫеп еткән малайға бағышлайым. Бөтә ололар тәүҙә бала булған бит һуң, тик һирәктәре генә уны иҫләй. Шулай итеп, мин бағышламаны төҙәтәм:

A LEONE WERTH QUANDO ERA UN BAMBINO

ЛЕОН ВЕРТҠА
бәләкәй сағына

I

I

Un tempo lontano, quando avevo sei anni, in un libro sulle foreste primordiali, intitolato «Storie vissute della natura», vidi un magnifico disegno. Rappresentava un serpente boa nell’atto di inghiottire un animale. Eccovi la copia del disegno.

Алты йәш сағымда, кеше аяғы баҫмаған урман тураһындағы «Хаҡлы ваҡиғалар» исемле китапта, мин ғәжәйеп бер һүрәт күрҙем. Һүрәттә ҙур йылан — быуар — йыртҡыс йәнлекте йота ине. Уныһы ошолай төшөрөлгән ине:

C’era scritto: «I boa ingoiano la loro preda Tutta intera, senza masticarla. Dopo di che non riescono più a muoversi e dormono durante i sei mesi che la digestione richiede».

Китапта: «Быуар йылан ҡорбанын тулыһынса йота, сәйнәмәйенсә. Унан һуң ҡыбырлай ҙа алмай, һәм ярты йыл буйы, ашҡаҙаны ризығын эшкәрткәнсе, йоҡлай» тип яҙылған ине.

Meditai a lungo sulle avventure della jungla. E a mia volta riuscii a tracciare il mio primo disegno. Il mio disegno numero uno. Era così:

Мин джунглиҙағы мажаралы тормош тураһында күп уйлана инем һәм төҫлө ҡәләм менән үҙемдең беренсе һүрәтемде төшөрҙөм. Был минең 1-се һанлы һүрәтем ине. Бына нимә төшөргән инем:

Mostrai il mio capolavoro alle persone grandi, domandando se il disegno li spaventava.

Мин ижадымды өлкәндәргә күрһәттем дә, уларға ҡурҡыныс түгелме икәнен һораным.

Ma mi risposero: «Spaventare? Perché mai, uno dovrebbe essere spaventato da un cappello?»

— Эшләпә ҡурҡыныс буламы һуң? — тип ҡаршы килделәр миңә.

Il mio disegno non era il disegno di un cappello. Era il disegno di un boa che digeriva un elefante. Affinché vedessero chiaramente che cos’era, disegnai l’interno del boa. Bisogna sempre spiegargliele le cose, ai grandi. Il mio disegno numero due si presentava così:

Ә был бөтөнләй ҙә эшләпә түгел ине. Был филде йотҡан быуар йылан ине. Шунан мин, өлкәндәргә аңлайышлыраҡ булһын өсөн, быуар йыланды эстән төшөрҙөм. Уларға гел барыһын да аңлатырға кәрәк. Был минең 2-се һанлы һүрәтем:

Questa volta mi risposero di lasciare da parte i boa, sia di fuori che di dentro, e di applicarmi invece alla geografia, alla storia, all’aritmetica e alla grammatica. Fu così che a sei anni io rinunziai a quella che avrebbe potuto essere la mia gloriosa carriera di pittore.

Өлкәндәр миңә йылындарҙы тыштан да, эстән дә төшөрмәҫкә, ә күберәк география, тарих, хисап һәм дөрөҫ яҙыу менән ҡыҙыҡһынырға кәңәш иттеләр. Шулай итеп мин алты йәшемдә иҫ киткес рәссам карьераһынан баш тарттым.

Il fallimento del mio disegno numero uno e del mio disegno numero due mi aveva disanimato. I grandi non capiscono mai niente da soli e i bambini si stancano a spiegargli tutto ogni volta.

1-се һәм 2-се һанлы һүрәттәр менән уңышһыҙлыҡҡа тарыҡҡас, мин үҙемдә ышаныс юғалттым. Өлкәндәр бер ҡасан бер ниҙе үҙҙәре аңламай, ә гелән уларға аңлатырға һәм төшөндөрөргә балалар өсөн бик ялҡытҡыс.

Allora scelsi un’altra professione e imparai a pilotare gli aeroplani. Ho volato un po’ sopra tutto il mondo: e veramente la geografia mi è stata molto utile.

Шулай итеп, миңә башҡа төрлө һөнәр һайларға тура килде, һәм мин осоусыға уҡып алдым. Мин бар донъяны тиерлек осоп үттем. Һәм география, ысын әйткәндә, миңә бигерәк ярап ҡалды.

A colpo d’occhio posso distinguere la Cina dall’Arizona, e se uno si perde nella notte, questa sapienza è di grande aiuto.

Мин тәү ҡараштан Ҡытайҙы Аризонан айыра ала инем. Бик тә файҙалы, әгәр төндә юлдан яҙһаң.

Ho incontrato molte persone importanti nella mia vita, ho vissuto a lungo in mezzo ai grandi. Li ho conosciuti intimamente, li ho osservati proprio da vicino. Ma l’opinione che avevo di loro non è molto migliorata.

Үҙ быуатымда мин төрлө етди кешеләрҙе күп осраттым. Мин өлкәндәр араһында оҙаҡ ҡына йәшәнем. Мин уларҙы бик яҡындан күрҙем. Һәм шунлыҡтан, асыҡтан әйткәндә, улар тураһында яҡшыраҡ уйлай башламаным.

Quando ne incontravo uno che mi sembrava di mente aperta, tentavo l’esperimento del mio disegno numero uno, che ho sempre conservato. Cercavo di capire così se era veramente una persona comprensiva.

Башҡаларҙан аҡыллыраҡ һәм зиһенлерәк күренгән берәй өлкәнде осратҡанда, мин уға 1-се һанлы һүрәтемде күрһәтә инем-мин уны һаҡлап алып ҡалдым да гел үҙем менән йөрөттөм. Был кеше ысынында ниҙер аңлаймы икәнлеген белгем килә ине.

Ma, chiunque fosse, uomo o donna, mi rispondeva: «È un cappello».

Тик барыһы ла: «Был эшләпә» тип яуап ҡайтара инеләр.

E allora non parlavo di boa, di foreste primitive, di stelle. Mi abbassavo al suo livello. Gli parlavo di bridge, di golf, di politica, di cravatte. E lui era tutto soddisfatto di avere incontrato un uomo tanto sensibile.

Һәм мин улар менән быуар йыландар тураһында ла, джунглиҙар тураһында ла, йондоҙҙар хаҡында ла һөйләшмәй инем. Мин уларҙың төшөнсәләренә яраҡлаша инем. Мин улар менән гольф һәм бридж уйнау, сәйәсәт һәм галстуктар тураһында һөйләшә инем. Һәм өлкәндәр шундай аҡыллы кеше менән танышыуҙарына бик ҡәнәғәт инеләр.

II

II

Così ho trascorso la mia vita solo, senza nessuno cui poter parlare, fino a sei anni fa quando ebbi un incidente col mio aeroplano, nel deserto del Sahara.

Шулай итеп мин яңғыҙлыҡта йәшәнем, һәм йәнгә-йән һөйләшерлек бер кем дә юҡ ине. Ә алты йыл элек Сахарала миңә сараһыҙҙан үҙосарҙы ергә ултыртырға тура килде.

Qualche cosa si era rotta nel motore, e siccome non avevo con me né un meccanico, né dei passeggeri, mi accinsi da solo a cercare di riparare il guasto.

Ниҙер үҙосарымдың моторында боҙолған ине. Минең менән йүнәтеүсе лә, ултырып барыусылар ҙа юҡ ине, һәм мин, бик ауыр булһа ла, барыһын да үҙем йүнәтеп ҡарарға булдым.

Era una questione di vita o di morte, perché avevo acqua da bere soltanto per una settimana.

Мин йә моторҙы төҙәтергә, йә үлергә тейеш инем. Ә һыу, күп булһа, аҙнаға ғына етер ине.

La prima notte, dormii sulla sabbia, a mille miglia da qualsiasi abitazione umana. Ero più isolato che un marinaio abbandonato in mezzo alt’oceano, su una zattera, dopo un naufragio.

Тәүге кистә, мең саҡрым әйләнә тирәләй бер йорт булмаған сүллектә, ҡом өҫтөндә йоҡлап киткәнмен. Карап һәләкетенә эләгеп һал өҫтөндә дарьялар уртаһында юғалып ҡалған кеше лә ул тиклем яңғыҙ булмаҫ кеүек.

Potete Immaginare il mio stupore di essere svegliato all’alba da una strana vocetta:

Хәҙер кемдеңдер нескә тауышына уянып, минең аптырауымды күҙ алдына килтереп ҡарағыҙ. Ул:

«Mi disegni, per favore, una pecora?»

— Зинһар… Миңә һарыҡ бәрәсен төшөрөп бир әле! — тине.

«Cosa?»

— Ә?..

«Disegnami una pecora».

— Һарыҡ бәрәсен төшөрөп бир…

Balzai in piedi come fossi stato colpito da un fulmine. Mi strofinai gli occhi più volte guardandomi attentamente intorno. E vidi una straordinaria personcina che mi stava esaminando con grande serietà.

Мин ҡапыл ырғып торҙом, әйтерһең дә баш өҫтөмдә күк дөһөрләне. Күҙҙәремде ыуаланым. Тирә яғыма ҡарай башланым. Һәм мине ентекләп ҡарап торған ирмәк кенә бәләкәй кешене күреп ҡалдым.

Qui potete vedere il miglior ritratto che riuscii a fare di lui, più tardi.

Быныһы инде, мин төшөргәненән, уның иң яҡшы портреты.

Ma il mio disegno è molto meno affascinante del modello. La colpa non è mia, però. Con lo scoraggiamento che hanno dato i grandi, quando avevo sei anni, alla mia carriera di pittore, non ho mai imparato a disegnare altro che serpenti boa dal di fuori o serpenti boa dal di dentro.

Ләкин минең һүрәттә ул, әлбиттә, ысынындағы кеүек матур түгел. Әммә бында минең ғәйебем юҡ. Алты йәшлек сағымда минән рәссам сыҡмаясағына өлкәндәр ышандырҙылар, һәм мин быуар йыландарҙан башҡа, тыштан һәм эстән, бер ни төшөрөргә өйрәнмәнем.

Ora guardavo fisso l’improvvisa apparizione con gli occhi fuori dall’orbita per lo stupore. Dovete pensare che mi trovavo a mille miglia da una qualsiasi regione abitata, eppure il mio ometto non sembrava smarrito in mezzo alle sabbie, né tramortito per la fatica, o per la fame, o per la sete, o per la paura.

Шулай итеп, мин бар күҙҙәрем менән был ғәжәпләнерлек күренешкә ҡарап торҙом. Онотмағыҙ, мин кешеләр йәшәгән урындарҙан меңәрләгән саҡрымдарҙа инем. Ә шул уҡ ваҡытта, был бәләкәс бер ҙә аҙашҡан, йә үлә арыған һәм ҡурҡҡан, йә аслыҡтан һәм сарсауҙан үлеп барған затҡа оҡшамаған ине.

Niente di lui mi dava l’impressione di un bambino sperduto nel deserto, a mille miglia da qualsiasi abitazione umana. Quando finalmente potei parlare gli domandai:

Уның ҡиәфәтенә ҡарап был, бар йорттарҙан йыраҡта булған кешеһеҙ сүллектә, юғалып ҡалған бала тип хис тә әйтеп булмаҫ ине. Ниһәйәт, минең һөйләү һәләтлегем ҡайтты һәм мин унан һораным:

«Ma che cosa fai qui?»

— Һуң… Һин бында ни эшләйһең?

Come tutta risposta, egli ripeté lentamente come si trattasse di cosa di molta importanza:

Һәм ул ҡабат тыныс һәм етди һораны:

«Per piacere, disegnami una pecora…»

— Зинһар… Бәрәсте төшөр…

Quando un mistero è così sovraccarico, non si osa disubbidire. Per assurdo che mi sembrasse, a mille miglia da ogni abitazione umana, e in pericolo di morte, tirai fuori dalla tasca un foglietto di carta e la penna stilografica.

Барыһы шул тиклем серле һәм төшөнмәҫлек ине, мин хатта баш тартырға ҡыйманым. Нисек кенә лә мәғәнәһеҙ булмаһын бында, сүллектә, үлемдән ҡыл өҫтөндә, мин шулай ҙа кеҫәмдән ҡағыҙ бите һәм мәңге ҡәләм сығарҙым.

Ma poi ricordai che i miei studi si erano concentrati sulla geografia, sulla storia, sull’aritmetica e sulla grammatica e gli dissi, un po’ di malumore, che non sapevo disegnare. Mi rispose:

Ҡапыл ғына мин күберәк географияны, тарихты, хисапты һәм дөрөҫ яҙыуҙы өйрәнгәнемде иҫемә төшөрҙөм, һәм бәләкәскә һүрәт төшөрә белмәйем тип әйттем (әҙерәк уҫалыраҡ итеп әйттем). Ул яуап ҡайтарҙы:

«Non importa. Disegnami una pecora…»

— Барыбер. Һарыҡ бәрәсен төшөрөп бир.

Non avevo mai disegnato una pecora e allora feci per lui uno di quei due disegni che avevo fatto molte volte: quello del boa dal di fuori; e fui sorpasso di sentirmi rispondere:

Бер ҡасан да һарыҡтарҙы төшөрмәгәнемә күрә, мин уға электән төшөрә белгән ике һүрәтемдең береһен ҡабатланым-быуар йыланды тыш яғынан. Һәм малайҙын тойғоланып ҡысҡырыуына хайран ҡалдым:

«No, no, no! Non voglio l’elefante dentro al boa. Il boa è molto pericoloso e l’elefante molto ingombrante. Dove vivo io tutto è molto piccolo. Ho bisogno di una pecora: disegnami una pecora».

— Юҡ, юҡ! Миңә быуар эсендәге фил кәрәкмәй! Быуар йылан бигерәк ҡурҡыныс, ә фил шул тиклем ҙур. Ә минең өйөмдә бөтә нәмә бәләкәй. Миңә һарыҡ бәрәсе кәрәк. Төшөр әле бәрәсте.

feci il disegno.

Мин төшөрҙөм.

Lo guardò attentamente, e poi disse:

Ул иғтибарлап һүрәтемә ҡараны ла:

«No! Questa pecora è malaticcia. Fammene un’altra».

— Юҡ, был бәрәс бигерәк сибек. Икенсеһен төшөр. — тине.

Feci un altro disegno.

Мин төшөрҙөм.

Il mio amico mi sorrise gentilmente, con indulgenza.

Минең яңы дуҫым, йомшаҡ итеп, ҡәтғиһеҙлек менән йылмайҙы:

«Lo puoi vedere da te», disse, «che questa non è una pecora. È un ariete. Ha le corna».

— Һин бит үҙең күрәһең, — тине ул, — был бәрәс түгел. Был ҙур һарыҡ. Уның мөгөҙҙәре…

Rifeci il disegno una terza volta,

Мин ҡабат икенсе төрлө төшөрҙөм.

ma fu rifiutato come i tre precedenti.

Ләкин ул был һүрәттән дә баш тартты:

«Questa è troppo vecchia. Voglio una pecora che possa vivere a lungo».

— Был бигерәк ҡарт. Миңә оҙаҡ йәшәй алырлыҡ бәрәс кәрәк.

Questa volta la mia pazienza era esaurita, avevo fretta di rimettere a posto il mio motore. Buttai giù un quarto disegno.

Бында мин сабырлығымды юғалттым — миңә бит тиҙерәк моторҙы һүтергә кәрәк — һәм әрйә һыҙғыланым.

E tirai fuori questa spiegazione:

Бәләкәй малайға әйтеп тә ҡуйҙым:

«Questa è soltanto la sua cassetta. La pecora che volevi sta dentro».

—Бына һиңә әрйә. Ә уның эсендә ниндәй теләйһең, шундай бәрәс ултыра.

Fui molto sorpreso di vedere il viso del mio piccolo giudice illuminarsi:

Мине аптыратып ҡырыҫ хөкөмдарым балҡып йылмайҙы:

«Questo è proprio quello che volevo. Pensi che questa pecora dovrà avere una gran quantità d’erba?»

— Быныһы яҡшы! Һин нисек уйлайһың, был бәрәскә үлән күп кәрәкме?

«Perché?»

— Ә нимә?

«Perché dove vivo io, tutto è molto piccolo…»

— Һуң бит минең өйҙә бөтә нәмә шул тиклем әҙ…

«Ci sarà certamente abbastanza erba per lei, è molto piccola la pecora che ti ho data».

— Уға етер. Мин һиңә бөтөнләй бәләкәй бәрәс бирәм.

Si chinò sul disegno: «Non così piccola che — oh, guarda! — si è messa a dormire…»

— Ул тиклем бәләкәй ҙә түгел… — тине ул, башын эйеп һүрәтте өйрәнгәндә. — Ҡара әле! Бәрәс йоҡлап китте…

E fu così che feci la conoscenza del piccolo principe.

Шулай итеп мин Бәләкәй шаһзат менән таныштым.

III

III

Ci misi molto tempo a capire da dove venisse. Il piccolo principe, che mi faceva una domanda dopo l’altra, pareva che non sentisse mai le mie.

Ҡайҙан килеүен тиҙ генә аңламаным. Бәләкәй шаһзат мине һорауҙар менән күмде, ә үҙен бер ни тураһында һорағанда, ул ишетмәй кеүек ине.

Sono state le parole dette per caso che, poco a poco, mi hanno rivelato tutto. Così, quando vide per la prima volta il mio aeroplano (non lo disegnerò perché sarebbe troppo complicato per me), mi domandò:

Тик әҙләп, осраҡлы рәүештә, ыңғайы килгәндә ысҡындырып ебәргән һүҙҙәре аша миңә барыһы ла асыҡланды. Шулай итеп, ул, минең үҙосарҙы тәүге тапҡыр күргәндә (үҙосарҙы төшөрөп тормайым, барыбер булдыра алмаҫмын), һораны:

«Che cos’è questa cosa?»

— Был ниндәй нәмә ул?

«Non è una cosa — vola. È un aeroplano. È il mio aeroplano».

— Был нәмә түгел. Был үҙосар. Минең үҙосар. Ул оса.

Ero molto fiero di fargli sapere che volavo. Allora gridò:

Һәм мин ғорурлыҡ менән оса белеүемде аңлаттым. Шунда ул ҡысҡырып ебәрҙе:

«Come? Sei caduto dal cielo!»

— Нисек! Һин күктән килеп төштөңме?

«Sì», risposi modestamente.

— Эйе, — тыйнаҡ ҡына яуап бирҙем.

«Ah! Questa è buffa…»

— Бына мәрәкә!..

E il piccolo principe scoppiò in una bella risata che mi irritò. Voglio che le mie disgrazie siano prese sul serio. Poi riprese:

Һәм Бәләкәй шаһзат яңғыраулы көлөп ебәрҙе, мин хатта ғәрләнеп киттем: минең ҡыйынлыҡтарыма етди ҡарауҙарын яратам. Ә һуңынан:

«Allora anche tu vieni dal cielo! Di quale pianeta sei?»

— Тимәк һин дә күктән килгәнһең. Ә һин ниндәй ҡауҡабтан? — тип өҫтәне.

Intravidi una luce, nel mistero della sua presenza, e lo interrogai bruscamente:

«Бына ниҙә икән уның сүллектә килеп сығыуының сәбәбе!» — тип уйланым мин һәм туранан һораным:

«Tu vieni dunque da un altro pianeta?»

— Килеп сығыуынса, һин бында икенсе ҡауҡабтан эләккәнһең?

Ma non mi rispose. Scrollò gentilmente il capo osservando l’aeroplano.

Тик ул яуап ҡайтарманы. Минең үҙорсҙы өйрәнгәндә башын ипле сайҡап:

«Certo che su quello non puoi venire da molto lontano…»

— Йә, бының менән һин алыҫтан килә алмаҫ инең…

E si immerse in una lunga meditazione. Poi, tirando fuori dalla tasca la mia pecora, sprofondò nella contemplazione del suo tesoro.

Һәм оҙаҡҡа ниҙер хаҡында уйға батты. Һуңынан кеҫәһенән минең бәрәсте сығарып шул хазинаны ентекләп күҙәтергә кереште.

Voi potete bene immaginare come io fossi incuriosito da quella mezza confidenza su «gli altri pianeti». Cercai dunque di tirargli fuori qualche altra cosa:

«Башҡа ҡауҡабтар» тураһында уның ярымасылыуынан минең ҡыҙыҡһыныуым тоҡанып китеүен күҙ алдына килтерә алаһығыҙмы? Һәм мин күберәк төпсөнөп маташтым:

«Da dove vieni, ometto? Dov’è la tua casa? Dove vuoi portare la mia pecora?»

— Ҡайҙан осоп килдең инде һин, бәләкәс? Һинең өйөң ҡайҙа? Минең бәрәсемде ҡайҙа алып китергә теләйһең?

Mi rispose dopo un silenzio meditativo:

Ул уйланып өндәшмәй ултырҙы ла, һуңынан әйтте:

«Quello che c’è di buono, è che la cassetta che mi hai dato, le servirà da casa per la notte».

— Миңә әрйә биреүең бик яҡшы әле, бәрәс шунда төндәрен йоҡлаясаҡ.

«Certo. E se sei buono ti darò pure una corda per legare la pecora durante il giorno. E un paletto».

— Әлбиттә. Ә әгәр ҙә үҙеңде аҡыллы тотһаң мин һиңә, көндөҙ уны бәйләргә, бау бирермен. Һәм ҡаҙыҡ.

La mia proposta scandalizzò il piccolo principe.

Бәләкәй шаһзат ҡашын төйөп:

«Legarla? Che buffa idea!»

— Бәйләргә? Ни өсөн инде?

«Ma se non la leghi andrà in giro e si perderà…»

— Һуң һин бәйләмәһәң, уның әллә ҡайҙа барып сығып юғалыуы бар.

Il mio amico scoppiò in una nuova risata:

Быныһына ла минең дуҫым күңелле көлөп ебәрҙе:

«Ma dove vuoi che vada!»

— Ҡайҙа барһын инде ул?

«Dappertutto. Dritto davanti a sé…»

— Әҙме ҡайҙа? Тура ла тура, күҙҙәре ҡайҙа ҡарай-шунда.

E il piccolo principe mi rispose gravemente:

Ул саҡта Бәләкәй шаһзат етди итеп:

«Non importa, è talmente piccolo da me!»

— Уныһы ҡурҡыныс түгел, миндә бит унда урыным бик әҙ — тине.

E con un po’ di malinconia, forse, aggiunse:

Һәм моңһоулыҡ менән:

«Dritto davanti a sé non si può andare molto lontano…»

— Һәр саҡ тура ла тура атлап алыҫ китеп булмай… — тип өҫтәне.