— Keby som prikázal niektorému generálovi, aby lietal z kvetiny na kvetinu ako motýľ, alebo aby napísal tragédiu, či aby sa premenil na morského vtáka, a ten generál by rozkaz nevykonal, kto by to zavinil, on, alebo ja?

— Егер мен қолбасшыға бір гүлден екінші гүлге көбелекше ұш немесе қайғылы шығарма жаз, болмаса теңіз шағаласына айнал дер бұйрық берсем, ал қолбасшы бұйрығымды орындамаса, кім айыпты болар еді, мен бе, әлде ол ма?

— Boli by ste to vy, — pevne odpovedal Malý princ.

— Сіз болар едіңіз, — деді Кішкентай ханзада табанды түрде.

— Správne. Od každého treba žiadať len to, čo môže dať, — pokračoval kráľ. — Autorita sa zakladá predovšetkým na rozume. Ak prikážeš svojmu ľudu, aby sa šiel hodiť do mora, urobí revolúciu. Ja mám právo vyžadovať poslušnosť, pretože moje rozkazy sú rozumné.

— Дұрыс. Әркімнен қолынан келетінін талап ету керек, — деп сөзін сабақтады патша. — Билікті ең алдымен ақылға жеңдіру керек. Егер сен халқыңа теңізге өздеріңді тастаңдар десең, олар көтеріліске шығады. Мен бағынушылықты талап ете аламын, өйткені менің әмірм ақылға сиярлық.

— A čo ten môj západ slnka? — pripomenul mu Malý princ, ktorý nikdy nezabúdal na otázku, keď ju už raz položil.

— Сонда күнді ұяясына қондыру жайы не болып кетті? — деп ескертті Кішкентай ханзада. — Ол қойған сұрағына жауап алмай тынышталмайтын.

— Budeš mať ten svoj západ slnka. Vyžiadam si ho. Ale vo svojej vladárskej múdrosti počkám, kým budú priaznivé podmienky.

— Күннің батуын сен көресің. Мен оны талап етемін. Алайда, менің ел басқару ғылымыма сәйкес қолайлы жағдайдың тууын күте тұру керек.

— A kedy to bude? — zaujímal sa Malý princ.

— Ол қашан туар екен? — деп Кішкентай ханзада оны білуге асықты.

— Hm, hm! — zamumlal kráľ a najprv nazrel do hrubé ho kalendára. — Hm, hm, bude to asi… asi… bude to dnes večer asi o tri štvrte na osem. A uvidíš, ako presne sa plnia moje príkazy.

— Ім, ім! — деп патша қалың күнтізбесін ақтара бастады. — Ім, ім! Бқұл болады, сағат…, бұл кешкі сағат жетіден қырық минут кеткенде болады. Сен сонда менің айтқанымның қалай бұлжымай орындалғанына көзің жетеді.

Malý princ zívol. Ľutoval, že prišiel o západ slnka. A už sa aj trochu nudil.

Кішкентай ханзада есінеп қойды. Ол өз планетасындағы күннің батуын өткізіп алғанына өкінді. Енді ол аздап зеріге бастады:

— Nemám tu už čo robiť, — povedal kráľovi. — Idem za sa ďalej!

— Менің бұл жерде басқа істер ісім жоқ, — деді ол патшаға. Кетер уақытым болды.

— Neodchádzaj, — povedal kráľ, veď bol taký pyšný, že má poddaného. — Neodchádzaj, vymenúvam ťa za ministra!

— Кетпе, — деді патша бағынышты адам тапқанына масаттанып. — Мен сені министр етіп тағайындаймын!

— Za ministra čoho?

— Ненің минстрі?

— Za ministra… za ministra spravodlivosti!

— Заң министрі!

— Ale tu niet koho súdiť!

— Мұнда соттайтын ешкім жоқ қой!

— To sa nevie, — odpovedal mu kráľ. — Ešte som nevy konal cestu okolo svojho kráľovstva. Som už veľmi starý, nemám tu miesto pre koč, a chôdza ma unavuje.

— Кім біледі, — деді патша оған, — мен әлі қол астымдағы жердерді аралап көрген жоқпын. Мен тым кәрімін, күйме қоятын жер жетіспейді, ал жаяу жүру шаршатады.

— Och! Ale ja som ho už celé videl, — povedal Malý princ a naklonil sa, aby sa ešte raz pozrel na druhú stranu planéty. — Ani tam na druhej strane nikto nie je…

— О! Мен қарап көрдім, — деді, планетаның басқа бетіне тағы бір көз салуға еңкейген Кішкентай ханзада. — Ол жақта да ешкім жоқ…

— Budeš teda súdiť sám seba, — odpovedal mu kráľ. — To je najťažšie. Je oveľa ťažšie súdiť samého seba ako svojho blížneho. Ak sa ti podarí samého seba dobre súdiť, bude to znamenať, že si ozajstný mudrc.

— Онда сен өзіңді-өзің соттайсың, — деп жауап берді патша. — Бұл өте қиын нәрсе. Өзгені соттағанна гөрі өзіңді соттау қиынырақ. Егер сен өзіңді дұрыстап соттай білсең, онда сенің нағыз даныщпан болғаның.

— Súdiť samého seba môžem hocikde, — vravel Malý princ. — Nemusím bývať práve tu.

— Мен өзіме-өзім қайда болсам да баға бере аламын. Ол үшін мұнда тұрып қажеті жоқ, — деді Кішкентай ханзада.

— Hm, hm! — zamumlal kráľ. — Myslím, že na mojej planéte musí byť niekde stará myš. Počujem ju v noci. Môžeš súdiť tú starú myš. Z času na čas ju odsúdiš na smrť. Tak bude jej život závisieť od tvojej spravodlivosti. Ale ty jej za každým udelíš milosť, aby ti ostala. Je tu len jedna jediná.

— Ім, ім! — деді патша, менің планетамның бір бұрышында кәрі атжалман бар сияқты. Түнде тықырын естимін. Сен сол атжалманды соттауыңа болатын еді. Оны кей-кездері өлім жазасына кесіп отырар едіің. Осылайша оның өмірі сенің қолыңда болады. Алайда сен оны үнемдеу үшін, әр уақытта кешіріп отыратын едің. Ол біреу-ақ қой.

— Ja nemám rád, keď sa odsudzuje na smrť, — odpove— dal Malý princ, — a naozaj si myslím, že odídem.

— Мен өлім жазасына кесуді ұнатпаймын, — деді кішкентай ханзада. — Оның үстіне, кететін уақытым болды.

— Nie, — povedal kráľ.

— Жоқ, — деді патша.

Ale Malý princ bol už pripravený, a pretože nechcel starého vládcu zarmútiť, povedal:

Бірақ та Кішкентай ханзада сапарға дайындалып болған соң кәрі патшаның көңілін қалдырғысы келмеендіктен былай деді:

— Ak si vaše veličenstvo želá, aby ho presne poslúchali, mohlo by mi dať rozumný rozkaz. Mohlo by mi, napríklad, prikázať, aby som odišiel skôr ako o minútu. Zdá sa mi, že podmienky sú priaznivé…

— Егер ұлы мәртебелі тақсыр өз бұйрықтары әр кез бұлжымай орындалғанын қаласа, маған ақылға сиярлықтай әмір берер еді. Мәселен, ол маған бір мезет те кідірмей жолға шығуға бұйыруына юолар еді. Меніңше қолайлы жағдай туып тұрған сияқты…

Pretože kráľ neodpovedal, Malý princ najprv váhal, potom so vzdychom odchádzal.

Патша үн қатпағандықтан, Кішкентай ханзада біраз кідіріп қалды да, сосын бір күрсініп қойып, жолға аттанып кетті.

— Menujem ťa svojím vyslancom, — poponáhľal sa vtom zakričať kráľ.

— Мен сені елші қылып тағайындаймын, — деп патша артынан асығыс айқайлап жіберді.

Tváril sa veľmi vznešene.

Оның түрі қарсылық атаулыға төзбестей еді.

„Dospelí sú veľmi čudní,“ vravel si Malý princ počas svojej cesty.

«Үлкендер осы қызық халық» деп ойлады Кішкентай хзанзада.

XI

XI

Na druhej planéte býval márnivec.

Екінші планетада атаққұмар адам тұратын.

— Ach, ach! Prišiel ma navštíviť obdivovateľ! — vykríkol, len čo v diaľke zazrel Malého princa.

— Ә! Міне, қызықтаушы адам да келді! — деп, Кішкентай ханзаданы алыстан көре салысымен айқай салды атаққұмар.

Pretože márnivci vidia v ostatných ľuďoch svojich obdivovateľov.

Атаққұмар адам өзге жұрттың бәрі өздеріне сүйсіне қарайды деп ойлайды.

— Dobrý deň, — povedal Malý princ. — Máte čudný klobúk.

— Қайырлы күн! — деді Кішкентай ханзада. — Қалпағыңыз қызық екен.

— Mám ho preto, aby som mohol pozdravovať, — odpovedal mu márnivec. — Aby som mohol pozdravovať, keď ma s jasotom vítajú. Bohužiaľ, tadiaľto nikdy nikto nejde.

— Бұл сәлем беру үшін, — деп жауап қатты атаққұмар. — Жұрт мені құттықтап, қол шапалақтағанда, мен иіліп ізет көрсетуім керек. Өкінішке орай, бұл жерден ешкім өтпейді.

— Ach, naozaj? — povedal Malý princ, ktorý mu neporozumel.

— Солай ма? — деді ештеңені түсінбесе де Кішкентай ханзада.

— Zatlieskaj, — poradil mu teda márnivec.

— Бір қолыңды екінші қолыңа соқ, — деп ақыл берді атаққұмар.

Malý princ zatlieskal. Márnivec nadvihol klobúk a skromne pozdravil.

Кішкентай ханзада қолдарын бір-біріне соғып, шапалақтады. Атаққұмар қалпағын көтеріңкіреп, қарапйым ғана бас иіп сәлем берді.

„Toto je zábavnejšie ako návšteva u kráľa,“ vravel si v duchu Malý princ. A opäť zatlieskal. Márnivec znova dvíhal klobúk z hlavy a pozdravoval.

«Бұл патшаға қарағанда көңілдірек екен» деп ойлады Кішкентай ханзада Сөйтіп ол қайтадан қол шапалақтай бастады. Атаққұмар болса, қалпағын көтеріңкіреп, тағы да иілді.

Jednotvárnosť takejto hry Malého princa po piatich minútach unavila.

Осындай қимылдармен өткен бес минуттан соң Кішкентай ханзада ойынның бірқалыптылығынан жалығып кетті де:

— Čo treba urobiť, aby klobúk spadol? — spýtal sa.

— Ал қалпақ жерге құлауы үшін не істеу керек? — деп сұрады.

Ale márnivec ho nepočul. Márnivci počujú iba chválu.

Бірақ атаққұмар оның айтқанын естімеді. Атаққұмарлар мақтау сөзден басқаға құлақ аспайды.

— Naozaj ma veľmi obdivuješ? — spýtal sa Malého princa.

— Сен маған шынымен-ақ қатты сүйсіне қарайсың ба? — деп сұрады ол Кішкентай ханзададан.

— Čo znamená obdivovať?

— Сүйсіне қарау деген нені білдіреді?

— Obdivovať znamená uznať, že som najkrajší, najlepšie oblečený, najbohatší a najinteligentnejší človek na planéte.

— Сүйсіне қарау деген менің планетамдағы ең әдемі, бәрінен сәнді киінген және ең ақылды адам екенімді мойындағанды білдіреді.

— Ale veď si na svojej planéte sám!

— Сен планетаңда жалғыз емессің бе?

— Urob mi tú radosť. Aj tak ma obdivuj!

— Көңілімді қалдырмашы. Сонда да маған сүйсіне салшы!

— Obdivujem ťa, — povedal Malý princ, pokrčiac trochu plecami, — no ako ťa to len môže zaujímať?

— Мен сүйсініп тұрмын, — деді Кішкентай ханзада иығын қусырып, — бірақ бұл сені не үшін қызықтырады?

A Malý princ odišiel.

Сөйтті де, Кішкентай ханзада кетіп қалды.

„Dospelí sú rozhodne veľmi čudní,“ vravel si v duchu počas cesty.

Сапарын жалғастыра түсіп, «Үлкендер шынымен де түсініксіз жандар» деп ойлады ол жай ғана.

XII

XII

Na ďalšej planéte býval pijan. Táto návšteva bola veľmi krátka, ale Malý princ bol po nej veľmi skľúčený.

Келесі планетада маскүнем тұратын. Кішкентай ханзада бұл жерде көп тұрақтамаса да зор уайымға салынды:

— Čo tu robíš? — spýtal sa pijana, ktoré ho našiel, ako mlčky sedí pred radom prázdnych a radom plných fliaš.

— Сен не істеп отырсың? — деп сұрады ол маскүнемнен. Ол келгенде маскүнем бір үймек боп бос бөтелкелер мен тағы бір топ толы бөтелкелердің алдында үнсіз отыр екен.

— Pijem, — odpovedal pijan s pochmúrnymvýrazom.

— Ішіп отырмын, — деп жауап берді маскүнем мұңды түрмен.

— Prečo piješ? — pýtal sa ho Malý princ.

— Не үшін ішесің? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

— Aby som zabudol, — odpovedal pijan.

— Ұмыту үшін.

— Aby si zabudol? A na čo? — vyzvedal Malý princ, lebo ho už ľutoval.

— Нені ұмыту үшін? — деді оны аяп кеткен Кішкентай ханзада.

— Aby som zabudol, že sa hanbím, — priznal pijan a ovesil hlavu.

— Ұялатынымды ұмыту үшін, — деп, басын салбырата шынын айтты маскүнем.

— Za čo sa hanbíš? — vypytoval sa Malý princ, lebo mu chcel pomôcť.

— Неден ұяласың? — деп сұрады, оған қол ұшын бергісі келіп кеткен Кішкентай ханзада.

— Hanbím sa, že pijem! — dodal pijan a načisto sa od mlčal.

— Ішкеннен ұяламын! — деп маскүнем сөзін аяқтады да, үнсіздікке біржолата батып кетті.

A Malý princ celý zmätený odišiel.

Не айтарын білмей абдырап қалған Кішкентай ханзада әрі қарай жол тартты.

„Dospelí sú rozhodne veľmi, veľmi čudní,“ vravel si v duchu počas cesty.

Жол бойы ол: «Үлкен кісілер шынында да өте таңғаларлақ жандар» деп ойлады ішінен.

XIII

XIII

Štvrtá planéta patrila biznismenovi. Ten človek bol taký zaujatý, že pri príchode Malého princa ani hlavu nezdvihol.

Төртінші планета іскер адамдікі болатын. Бұл адам мұрынан шаншылып, қолы тимей жатқаны соншалық, Кішкентай ханзада келгенде басын да көтермеді.

— Dobrý deň, — povedal mu Malý princ. — Vyhasla vám cigareta.

— Сәлеметсіз бе! — деді бұл. — Сіздің шылымыңыз сөніп қалыпты.

— Tri a dva je päť. Päť a sedem dvanásť. Dvanásť a tri pätnásť. Dobrý deň. Pätnásť a sedem dvadsaťdva. Dvadsať dva a šesť dvadsaťosem. Nemám čas znova ju zapáliť. Dvadsaťšesť a päť tridsaťjeden. Uf! Robí to teda päťstojeden miliónov šesťstodvadsaťdvatisíc sedemstotridsaťjeden.

— Үшке екіні қосса, болады бес. Беске жетіні қосса — он екі.Он екіге үш — он бес. Қайырлы күн! Он беске жетіні — жиырма екі. Жиырма екіге алты — жиырма сегіз. Оны жағатын уақыт жоқ. Жиырма алтыға бес — отыз бір. Уһ! Сонымен болады бес жүз миллион алты жүз жиырма екі мың жеті жүз отыз бір.

— Päťsto miliónov čoho?

— Ненің бес жүз миллионы?

— Čože? Ty si ešte tu? Päťstojeden miliónov… už ne viem čoho… Mám toľko práce! Ja som vážny človek, ne zabávam sa táraním hlúpostí! Dva a päť sedem…

— Ә, сен әлі осында ма едің? Бес жүз миллион… не екенін… ұмытып қалдым… Менің қыруар жұмысым бар! Мен байсалды адаммын. Бос мылжыңмен айналысуға уақытым жоқ! Екіге бесті қоссақ — жеті…

— Päťstojeden miliónov čoho? — opakoval Malý princ, pretože sa nikdy v živote nevzdal otázky, ktorú už raz položil.

— Бес жүз миллионыңыз не? — деп қойған сұрағын өмірінде жауап алмайынша тынбайтын Кішкентай ханзада қайталап сұрады.

Biznismen zodvihol hlavu:

Іскер адам басын көтеріп:

— Za päťdesiatštyri rokov, čo bývam na tejto planéte, ma vyrušili len tri razy. Po prvý raz to bolo pred dvadsiatimi dvoma rokmi, keď sem spadol bohvieodkiaľ chrúst. Hrozne bzučal a ja som urobil štyri chyby pri spočítaní.

— Осы планетада елу төрт жыл өмір сүргелі бері мені үш рет қана мазалаған. Бірінші рет, бұдан жиырма екі жыл бұрын, қайдан түскені бір құдайға ғана белгілі көктем қоңызы еді. Ол ызыңдап құлақтың құртын жегендіктен, мен есеп-қисабымда төрт қате жібердім.

Po druhý raz to bolo pred jedenástimi rokmi, keď som mal reumatický záchvat. Chýba mi pohyb. Nemám čas na prechádzky. Ja som vážny človek. A po tretí raz… práve teraz! Vravel som teda päťstojeden miliónov…

Екінші рет, бұдан он бір жыл бұрын, сүйегім қақсап ауырғанының кесірі тіиді. Маған жаттығу жетіспейді. Сейіл құруға уақытым жоқ. Мен жеңілтек мінезді адам емеспін. Үшінші рет… мінеки! Сонымен, бес жүз миллион деп жатқанмын…

— Miliónov čoho?

— Ненің миллионы?

Biznismen pochopil, že nemá nijakú nádej na pokoj.

Іскер адам оның тынышытық бермесін ұқты да:

— Miliónov tých malých vecí, ktoré niekedy vidíme na oblohe.

— Кей кезде аспанда көрінетін миллиондаған майда заттар, — деді.

— Múch?

— Шыбындар ма?

— Ale nie, tým malých vecí, čo sa trblietajú.

— Е, жоқ, майда жылтырақ нәрселер.

— Včiel?

— Бал арасы ма?

— Ale nie. Tých malých zlatých vecí, o ktorých plano rojčia povaľači. No ja som vážny človek! Ja nemám čas na rojčenie.

— Жоқ, ол емес. Жалқауларды қиялға батыратын кішкентай алтын түстес нәрселер. Мен болсам жалқау емеспін! Меніңі қиялдауға уақытым жоқ.

— Ach! Hviezd?

— Е, жұлдыздар ма?

— To je ono. Hviezd.

— Тура солай. Жұлдыздар.

— A čo robíš s tými päťsto miliónmi hviezd?

— Бес жүз миллион жұлдызды не қыласың?

— S päťstojeden miliónmi šesťstodvadsaťdvatisíc sedemstotridsaťjeden hviezdami. Ja som vážny človek, ja som presný.

— Бес жүз миллион алты жүз жиырма екі мың жеті жүз отыз бір. Мен байсалды жанмын., дәлдікті ұнатамын.

— A čo robíš s tými hviezdami?

Осы жұлдыздармен не істемекшісің?

— Čo s nimi robím?

— Не істеиекшімін?

— Áno.

— Иә.

— Nič. Vlastním ich.

— Ештеңе. Мен оларды иемденемін.

— Ty vlastníš hviezdy?

— Сен жұлдыздарды иемденесің бе?

— Áno.

— Иә.

— Ale ja som už videl kráľa, ktorý…

— Мен бір патшаға жолығып едім, ол…

— Králi nevlastnia. Oni vládnu nad. To je veľký rozdiel.

— Патшалар иемденбейді. Олар патшалық құрады. Бұл істің мәні басқа.

— A čo z toho máš, že vlastníš hviezdy?

— Ал саған жұлдыздарды иемденудің не керегі бар?

— Robí to zo mňa boháča.

— Бай болу үшін керек.

— A čo z toho máš, že si boháčom?

— Бай болған не үшін керек?

— Môžem si kúpiť iné hviezdy, ak niekto nejaké objaví.

— Басқа біреу тауып алған жұлдыздарды сатып алу үшін.

„Tento človek,“ vravel si v duchu Malý princ, „mudruje skoro ako ten môj opilec.“

«Мынау өзі менің маскүнемім сияқты байыптайды екен» деп ойлады Кішкентай ханзада.

Aj tak mu ešte položil ďalšie otázky:

Сосын ол тағы да сұрақтар қойды:

— Ako môžeme vlastniť hviezdy?

— Жұлдызды қалайша иемденуге болады?

— A komu patria? — odsekol nevrlo biznismen.

— Олар кімдікі? — деп күңк етті іскер.

— Neviem. Nikomu.

— Білмйемін, ешкімдікі емес.