But, after some thought, he added:

Тик, уйлап алғас, һораны:

“What does that mean — ‘tame’?”

— Ә нисек ул — ҡулға өйрәтеү?

“You do not live here,” said the fox. “What is it that you are looking for?”

— Һин был яҡтарҙан түгел, — тине Төлкө — Һин бында нимә эҙләйһең?

“I am looking for men,” said the little prince. “What does that mean — ‘tame’?”

— Кешеләрҙе эҙләйем, — тине Бәләкәй шаһзат. Ә нисек ул — ҡулға өйрәтеү?

“Men,” said the fox. “They have guns, and they hunt. It is very disturbing. They also raise chickens. These are their only interests. Are you looking for chickens?”

— Кешеләрҙең мылтыҡтары бар, һәм улар һунарға йөрөйҙәр. Был бик уңайһыҙ! Ә тағы ла улар тауыҡ аҫрайҙар. Шуның менән генә яҡшы улар. Һин тауыҡтар эҙләйһеңме?

“No,” said the little prince. “I am looking for friends. What does that mean — ‘tame’?”

— Юҡ, — тине Бәләкәй шаһзат. — Мин дуҫтар эҙләйем. Ә нисек ул — ҡулға өйрәтеү?

“It is an act too often neglected,” said the fox. “It means to establish ties.”

— Был күптән онотолған төшөнсә, — аңлатты Төлкө. — Ул бәйләнеш булдырыуҙы аңлата.

“‘To establish ties’?”

— Бәйләнеш?

“Just that,” said the fox. “To me, you are still nothing more than a little boy who is just like a hundred thousand other little boys. And I have no need of you. And you, on your part, have no need of me. To you, I am nothing more than a fox like a hundred thousand other foxes. But if you tame me, then we shall need each other. To me, you will be unique in all the world. To you, I shall be unique in all the world…”

— Тап шулай, — тине Төлкө. — Һин минең өсөн әле бары тик бәләкәй малай, нәҡ, башҡа йөҙ мең малайҙар кеүек үк. Һәм һин миңә кәрәк түгелһең. Һәм мин дә һиңә кәрәк түгелмен. Мин һинең өсөн ни бары төлкө генә, нәҡ, башҡа йөҙ мең икенсе төлкөләр кеүек үк. Ә әгәр ҙә һин мине ҡулға өйрәтһәң, беҙ бер беребеҙгә кәрәк буласаҡбыҙ. Һин минең өсөн донъяла берҙән бер буласаҡһың. Һәм мин дә һинең өсөн донъяла берәү буласаҡмын…

“I am beginning to understand,” said the little prince. “There is a flower… I think that she has tamed me…”

— Мин аңлай башланым, — тине Бәләкәй шаһзат. — Бер роза бар ине… күрәһең, ул мине ҡулға өйрәткән…

“It is possible,” said the fox. “On the Earth one sees all sorts of things.”

— Бик тә ихтимал, — килеште Төлкө. — Ерҙә ниҙәр генә булмай.

“Oh, but this is not on the Earth!” said the little prince.

— Был Ерҙә түгел ине, — тине Бәләкәй шаһзат.

The fox seemed perplexed, and very curious.

Төлкө бик аптыраны:

“On another planet?”

— Икенсе ҡауҡбта?

“Yes.”

— Эйе.

“Are there hunters on that planet?”

— Ә ул ҡауҡабта һунарсылар бармы?

“No.”

— Юҡ.

“Ah, that is interesting! Are there chickens?”

— Ҡайһылай ҡыҙыҡ! Ә тауыҡтар бармы?

“No.”

— Юҡ.

“Nothing is perfect,” sighed the fox.

— Донъяла камиллыҡ юҡ! — көрһөндө Төлкө.

But he came back to his idea.

Тик һуңынан ул ҡабат шул турала уҡ һүҙ башланы:

“My life is very monotonous,” the fox said. “I hunt chickens; men hunt me. All the chickens are just alike, and all the men are just alike. And, in consequence, I am a little bored. But if you tame me, it will be as if the sun came to shine on my life. I shall know the sound of a step that will be different from all the others. Other steps send me hurrying back underneath the ground. Yours will call me, like music, out of my burrow.

— Минең тормошом күңелһеҙ. Мин тауыҡтарға һунар итәм, ә кешеләр миңә һунар итәләр. Бөтөн тауыҡтар бер иш, һәм кешеләр бөтәһе лә бер иш. Һәм йәшәүе лә миңә күңелһеҙерәк. Әммә һин мине ҡулға өйрәтһәң, минең тормошомдо, әйтерһең дә, ҡояш нурландырыр ине. Һинең аҙымдарыңды мин башҡа меңдәр араһынан айыра башлаясаҡмын. Кеше аҙымдарын ишетеп, мин гел ҡасып йәшенәм. Әммә һинең атлауың мине, моңдай, саҡырасаҡ, һәм мин үҙ төлөгөмдән сығасаҡмын.

And then look: you see the grain-fields down yonder? I do not eat bread. Wheat is of no use to me. The wheat fields have nothing to say to me. And that is sad. But you have hair that is the color of gold. Think how wonderful that will be when you have tamed me! The grain, which is also golden, will bring me back the thought of you. And I shall love to listen to the wind in the wheat…”

Һәм һуңынан — ҡара! Күрәһеңме, ана тегендә, баҫыуҙарҙа, иген өлгөрә? Мин икмәк ашамайым. Башаҡтар миңә кәрәкмәй. Иген баҫыуҙары миңә бер ни хаҡында ла әйтмәй. Һәм быныһы аяныс! Әммә һинең сәстәрен алтын төҫлө. Һәм, һин мине ҡулға өйрәтһәң, ҡайһылай ғәжәп буласаҡ! Алтын иген миңә һине хәтерләтәсәк. Һәм мин башаҡтарҙың елгә ҡыштырлауын ярата башлаясаҡмын…

The fox gazed at the little prince, for a long time.

Төлкө тымды ла Бәләкәй шаһзатҡа оҙаҡ ҡарап торҙо. Һуңынан:

“Please — tame me!” he said.

— Зинһар… ҡулға өйрәт мине! — тине.

“I want to, very much,” the little prince replied. “But I have not much time. I have friends to discover, and a great many things to understand.”

— Мин шатмын да, — яуапланы Бәләкәй шаһзат, — тик минең ваҡытым шул тиклем аҙ. Миңә әле дуҫтар табырға һәм төрлө нәмәләр белеп бөтөргә кәрәк.

“One only understands the things that one tames,” said the fox. “Men have no more time to understand anything. They buy things all ready made at the shops. But there is no shop anywhere where one can buy friendship, and so men have no friends any more. If you want a friend, tame me…”

— Ҡулға өйрәткән әйберҙе генә өйрәнеп була, — тине Төлкө. — Кешеләрҙең ниҙер өйрәнергә ваҡыты юҡ. Улар кибеттәрҙән әҙер булған әйберҙәрҙе һатып алалар. Әммә дуҫтар һатылған кибеттәр юҡ бит, шуға ла кешеләрҙең башҡа дуҫтары юҡ. Әгәр дуҫың булыуын теләһән, мине ҡулға өйрәт!

“What must I do, to tame you?” asked the little prince.

— Ә бының өсөн ни эшләргә кәрәк? — тип һоарны Бәләкәй шаһзат.

“You must be very patient,” replied the fox. “First you will sit down at a little distance from me — like that — in the grass. I shall look at you out of the corner of my eye, and you will say nothing. Words are the source of misunderstandings. But you will sit a little closer to me, every day…”

— Сабырлыҡ туплау кәрәк, — яуап бирҙе Төлкө. — Тәүҙә ана тегендә, алыҫыраҡ, үләнгә ултыр — ошолай. Мин һиңә ҡырын ҡараған булырмын, ә һин өндәшмә. Һүҙҙәр бер береңде аңларға ҡамасаулай ғына. Тик көн һайын аҙыраҡ яҡыныраҡ ултыр…

The next day the little prince came back.

Иртәнге көнөнә Бәләкәй шаһзат йәнә шул уҡ урынға килде.

“It would have been better to come back at the same hour,” said the fox. “If, for example, you come at four o’clock in the afternoon, then at three o’clock I shall begin to be happy. I shall feel happier and happier as the hour advances. At four o’clock, I shall already be worrying and jumping about. I shall show you how happy I am! But if you come at just any time, I shall never know at what hour my heart is to be ready to greet you… One must observe the proper rites…”

— Гел бер үк ваҡытта килһәң яҡшыраҡ, — өндәне Төлкө. — Бына, мәҫәлән, әгәр ҙә һин сәғәт дүрттә килһәң, мин сәғәт өстән алып үҙемде бәхетле тоясаҡмын. Һәм тәғәйенләнгән сәғәткә ни тиклем яҡыныраҡ, шул тиклем бәхетлерәк. Сәғәт дүрттә мин тулҡынланып борсола башлаясаҡмын. Мин бәхеттен ҡәҙерен беләсәкмен! Ә әгәр ҙә һин һәр саҡ башҡа ваҡытта килһәң, мин ҡайһы сәғәткә йөрәгемде әҙерләргә икәнен белмәйем… Йолаларҙы үтәргә кәрәк.

“What is a rite?” asked the little prince.

— Ә йолалар нимә ул? — һораны Бәләкәй шаһзат.

“Those also are actions too often neglected,” said the fox. “They are what make one day different from other days, one hour from other hours. There is a rite, for example, among my hunters. Every Thursday they dance with the village girls. So Thursday is a wonderful day for me! I can take a walk as far as the vineyards. But if the hunters danced at just any time, every day would be like every other day, and I should never have any vacation at all.”

— Был да күптән онотолған нәмә, — аңлатты Төлкө. — Ниҙер, нимәнән ниндәйҙер бер көн ҡалған башҡа көндәргә оҡшамай башлай, сәғәте — башҡа сәғәттәргә. Бына, мәҫәлән, минең һунарсыларҙың шундай йолаһы бар: кесе йома көндәрендә улар ауыл ҡыҙҙары менән бейей. Һәм ниндәй ғәжәп көн ул — кесе йома! Мин гиҙемһерәп сығам да йөҙөм баҡсаһына тиклем үк барып етәм. Ә әгәр ҙә һунарсылар ҡасан етте шунда бейеһәләр, барлыҡ көндәр бер иш булыр ине һәм мин һис тә ял белмәҫ инем.

So the little prince tamed the fox. And when the hour of his departure drew near —

Шулай итеп Бәләкәй шаһзат Төлкөнө ҡулға өйрәтте. Һәм бына хушлашыу ваҡыты етте.

“Ah,” said the fox, “I shall cry.”

— Мин һин тип илаясаҡмын, — тип көрһөндө Төлкө.

“It is your own fault,” said the little prince. “I never wished you any sort of harm; but you wanted me to tame you…”

— Һин үҙең ғәйепле, — тине Бәләкәй шаһзат. — Мин бит һиңә ауыр булыуын теләмәй инем, һине ҡулға өйрәтеүҙе үҙең теләнең…

“Yes, that is so,” said the fox.

— Эйе, әлбиттә, — тине Төлкө.

“But now you are going to cry!” said the little prince.

— Тик һин илаясаҡһың!

“Yes, that is so,” said the fox.

— Эйе, әлбиттә.

“Then it has done you no good at all!”

— Тимәк, һиңә бынан ҡыйын.

“It has done me good,” said the fox, “because of the color of the wheat fields.”

— Юҡ, — ҡаршы килде Төлкө, — миңә рәхәт. Мин алтын башаҡтар тураһында ни әйткәнде иҫеңә төшөр.

And then he added:

Ул шымды. Һуңынан өҫтәне:

“Go and look again at the roses. You will understand now that yours is unique in all the world. Then come back to say goodbye to me, and I will make you a present of a secret.”

— Барып ҡабат розаларға баҡ. Һинең розаң донъяла берҙән бер икәнен аңларһың. Ә минең менән бәхилләшергә килгәндә, мин һиңә бер сер асырмын. Был минең һиңә бүлләгем булыр.

The little prince went away, to look again at the roses.

Бәлкәй шаһзат розаларға күҙ һалырға юлланды.

“You are not at all like my rose,” he said. “As yet you are nothing. No one has tamed you, and you have tamed no one. You are like my fox when I first knew him. He was only a fox like a hundred thousand other foxes. But I have made him my friend, and now he is unique in all the world.”

— Һеҙ аҙ ғына ла минең розама оҡшамағанһығыҙ, — тине ул уларға. — Һеҙ әле бер ни ҙә түгел. Һеҙҙе берәү ҙә ҡулға өйрәтмәне, һәм һеҙ бер кемде лә ҡулға өйрәтмәнегеҙ. Тәүҙә минең Төлкөм дә шулай ине. Ул башҡа йөҙ мең төлкөнән бер нимәһе менән дә айырылмай ине. Әммә мин уның менән дуҫлаштым, һәм хәҙер ул бар донъяла берәү генә.

And the roses were very much embarrassed.

Розалар бигерәк ҡаушап ҡалдылар.

“You are beautiful, but you are empty,” he went on. “One could not die for you. To be sure, an ordinary passerby would think that my rose looked just like you — the rose that belongs to me. But in herself alone she is more important than all the hundreds of you other roses: because it is she that I have watered; because it is she that I have put under the glass globe; because it is she that I have sheltered behind the screen; because it is for her that I have killed the caterpillars (except the two or three that we saved to become butterflies); because it is she that I have listened to, when she grumbled, or boasted, or ever sometimes when she said nothing. Because she is my rose.”

— Һеҙ матур, әммә бушһығыҙ, — дауам итте Бәләкәй шаһзат. — Һеҙҙең өсөн үлге килмәй. Әлбиттә, осраҡлы уҙғынсы, минең розама ҡарап, ул тап һеҙҙең кеүек үк тиер. Тик миңә ул һеҙҙең барығыҙҙан да ҡәҙерлерәк. Сөнки бит мин уны көн һайын һыу менән ҡойондорҙом, ә һеҙҙе түгел. Һеҙҙе түгел, ә уны быяла ҡалфаҡ менән ҡаплай инем. Уны, елдән һаҡлап, пәрҙә менән ышыҡланым. Уның өсөн ҡаршлауыҡтарҙы үлтерә инем, күбәләктәр яралһын тип икәү-өсәүһен генә ҡалдырып. Мин уның ошаҡлауҙарын һәм маҡтаныуҙарын тыңлай инем, ул хатта тымғанда ла мин уға ҡолаҡ һала инем. Ул — минеке.

And he went back to meet the fox.

Һәм Бәләкәй шаһзат Төлкөгә әйләнеп килде.

“Goodbye,” he said.

— Бәхил бул… — тине ул.

“Goodbye,” said the fox. “And now here is my secret, a very simple secret: It is only with the heart that one can see rightly; what is essential is invisible to the eye.”

— Бәхил бул, — тине Төлкө. — Бына минең серем, ул бик ябай: тик йөрәк кенә уяу. Иң мөһимен күҙ менән күреп булмай.

“What is essential is invisible to the eye,” the little prince repeated, so that he would be sure to remember.

— Иң мөһимен күҙ менән күреп булмай, — ҡабатланы Бәләкәй шаһзат, яҡшыраҡ иҫендә ҡалдырыр өсөн.

“It is the time you have wasted for your rose that makes your rose so important.”

— Һинең розаң һиңә шул тиклем ҡәҙерле, сөнки һин уға бар күңелеңде бирә инең.

“It is the time I have wasted for my rose — ” said the little prince, so that he would be sure to remember.

— Сөнки мин уға бар күңелемде бирә инем… — ҡабатланы Бәләкәй шаһзат, яҡшыраҡ иҫендә ҡалдырыр өсөн.

“Men have forgotten this truth,” said the fox. “But you must not forget it. You become responsible, forever, for what you have tamed. You are responsible for your rose…”

— Кешеләр был хәҡиҡәтте оноттолар, — тине Төлкө, — тик һин онотма: ҡулға өйрәткән барыһы өсөн дә һин мәңгелеккә яуаплы. Һин үҙеңдең розаң өсөн яуаплы.

“I am responsible for my rose,” the little prince repeated, so that he would be sure to remember.

— Мин үҙемдең розам өсөн яуаплы … — ҡабатланы Бәләкәй шаһзат, яҡшыраҡ иҫендә ҡалдырыр өсөн.

XXII

XXII

Good morning,” said the little prince.

— Хәйерле көн, — тине Бәләкәй шаһзат.

“Good morning”, said the railway switchman.

— Хәйерле көн, — өндәште уҡсасы.

“What do you do here?” the little prince asked.

— Һин бында ни эшләйһең? — һораны Бәләкәй шаһзат.

“I sort out travelers, in bundles of a thousand” , said the switchman. “I send off the trains that carry them: now to the right, now to the left.”

— Пассажирҙарҙы айырам, — яуапланы уҡсасы. — Поезддарҙа бер ыңғайы меңәрләгән кешене — бер поездды уңға, икенсеһен һулға йүнәлтәм.

And a brilliantly lighted express train shook the switchman’s cabin as it rushed by with a roar like thunder.

Һәм тиҙ йөрөшлө поезд, яҡтыртылған тәҙрәләре менән ялтлап, гөрһөлдәтеп аша үтеп китте, һәм уҡсасы будкаһы һелкенеп китте.

“They are in a great hurry,” said the little prince. “What are they looking for?”

— Ҡайһылай ашығалар улар, — аптыраны Бәләкәй шаһзат. — Нимә эҙләйҙәр улар?

“Not even the locomotive engineer knows that,” said the switchman.

— Хатта поезд йөрөтөүсе лә белмәй уныһын, — тине уҡсасы.

And a second brilliantly lighted express thundered by, in the opposite direction.

Һәм икенсе яҡҡа, уттары менән ялтлап, гөрһөлдәп тағы бер тиҙ йөрөшлө поезд үтеп китте.

“Are they coming back already?” demanded the little prince.

— Улар кире ҡайталар ҙа мы ни? — һораны Бәлкәй шаһзат.

“These are not the same ones,” said the switchman. “It is an exchange.”

— Юҡ, былары башҡалары, — тине уҡсасы. — Был ҡаршыға килеүсе.

“Were they not satisfied where they were?” asked the little prince.

— Быға тиклем булған урындарында уларға яҡшы түгел инеме?

“No one is ever satisfied where he is,” said the switchman.

— Беҙ булмаған урында, шунда яҡшы, — тине уҡсасы.

And they heard the roaring thunder of a third brilliantly lighted express.

Һәм, ялтлап, өсөнсө тиҙ йөрөшлө поезд гөрһөлдәп үтте.

“Are they pursuing the first travelers?” demanded the little prince.

— Улар теге, беренселәрҙе, ҡыуып етергә теләйҙәрме? — һораны Бәләкәй шаһзат.

“They are pursuing nothing at all,” said the switchman. “They are asleep in there, or if they are not asleep they are yawning. Only the children are flattening their noses against the windowpanes.”

— Бер ни телмәйҙәр улар, — тине уҡсасы. — Улар вагондарҙа йоҡлайҙыр, йә булмаһа иҫәнәп кенә ултыралар. Тик балалар ғына танауҙарын тәҙрәләргә терәп ултыралар.

“Only the children know what they are looking for,” said the little prince. “They waste their time over a rag doll and it becomes very important to them; and if anybody takes it away from them, they cry…”

— Тик балалар ғына нимә эҙләгәнен беләләр, — тине Бәләкәй шаһзат. — Улар бар күңелен сепрәк ҡурсаҡҡа бирәләр, һәм был ҡурсаҡ улраға бик тә бик ҡәҙерле булып китә, һәм әгәр уны тартып алһалар, балалар илайҙар…

“They are lucky,” the switchman said.

— Уларҙың бәхете, — тине уҡсасы.

XXIII

XXIII

“Good morning,” said the little prince.

— Хәйерле көн, — тине Бәләкәй шаһзат.

“Good morning,” said the merchant.

— Хәйерле көн, — яуапланы сауҙагәр.

This was a merchant who sold pills that had been invented to quench thirst. You need only swallow one pill a week, and you would feel no need of anything to drink.

Ул, һыуһынды ҡандыра торған, камиллаштырылған дарыуҙар менән сауҙа итә ине. Шундай дарыуҙы йотһаң — һуңынан бер аҙна һыу эске килмәй.

“Why are you selling those?” asked the little prince.

— Ни өсөн һин уларҙы һатаһың? — һораны Бәләкәй шаһзат.

“Because they save a tremendous amount of time,” said the merchant. “Computations have been made by experts. With these pills, you save fifty-three minutes in every week.”

— Улар арҡаһында күп кенә ваҡыт һаҡланыуы бар, — яуапланы сауҙагәр. — Белгестәр һанауынса, аҙнаһына илле өс дәҡиғәт сарыф итмәй ҡалдырырға була.

“And what do I do with those fifty-three minutes?”

— Ә шул илле өс дәҡиғәттә нимә эшләргә?

“Anything you like…”

— Нимә теләһәң дә.

“As for me,” said the little prince to himself, “if I had fifty-three minutes to spend as I liked, I should walk at my leisure toward a spring of fresh water.”

«Әгәр минең буш илле өс дәҡиғәт ваҡытым булһа, — уйлап ҡуйҙы Бәләкәй шаһзат, — мин шишмәгә китер ҙә барыр инем… »

ХXIV

ХXIV

It was now the eighth day since I had had my accident in the desert, and I had listened to the story of the merchant as I was drinking the last drop of my water supply.

Мин фажиғә кисерәгәндән бер аҙна ваҡыт уҙҙы, һәм, дарыу һатыусы тураһында тыңлап, мин һуңғы йотом һыуҙы эсеп ҡуйҙым.

“Ah,” I said to the little prince, “these memories of yours are very charming; but I have not yet succeeded in repairing my plane; I have nothing more to drink; and I, too, should be very happy if I could walk at my leisure toward a spring of fresh water!”

— Эйе, — тинем мин Бәләкәй шаһзатҡа, — һин һөйләгәндәрҙең барыһы ла бик ҡыҙыҡлы, тик мин әле үҙосарымды йүнәтмәнем, минең тамсы ла һыуым ҡалманы, һәм мин дә, әгәр шишмәгә генә бара алһам, бәхетле булыр инем.

“My friend the fox — ” the little prince said to me.

— Мин дуҫлашҡан Төлкө…

“My dear little man, this is no longer a matter that has anything to do with the fox!”

— Һөйөклөм, миндә хәҙер Төлкө ҡайғыһы юҡ!

“Why not?”

— Ниңә?

“Because I am about to die of thirst…”

— Сөнки сарсауҙан үлергә тура киләсәк…

He did not follow my reasoning, and he answered me:

Бында ниндәй бәйләнеш булғанын ул аңламаны. Ул ҡаршы өндәште:

“It is a good thing to have had a friend, even if one is about to die. I, for instance, am very glad to have had a fox as a friend…”

— Дуҫ булғаны яҡшы, үлергә кәрәк булһа ла. Бына мин, Төлкө менән дуҫ булғас бик шатмын…

“He has no way of guessing the danger,” I said to myself. “He has never been either hungry or thirsty. A little sunshine is all he needs…”

«Ул хәүеф-хәтәрҙең ҙурлығын аңламай. Ул бер ҡасан да аслыҡ һәм сарсау кисермәгән. Уға ҡояш нуры етәрлек…»

But he looked at me steadily, and replied to my thought:

Мин быныһын әйтмәнем, уйланым ғына. Ә Бәләкәй шаһзат миңә ҡараны ла — өндәште:

“I am thirsty, too. Let us look for a well…”

— Минең дә эскем килә… киттек ҡоҙоҡ эҙләп киләйек…

I made a gesture of weariness. It is absurd to look for a well, at random, in the immensity of the desert. But nevertheless we started walking.

Мин арыу менән ҡул ҡаҡтым: сикһеҙ сүллектә тоҫмалап ҡоҙоҡ эҙләүҙә ни файҙа? Тик шулай ҙа беҙ юлға төштөк.

When we had trudged along for several hours, in silence, the darkness fell, and the stars began to come out. Thirst had made me a little feverish, and I looked at them as if I were in a dream. The little prince’s last words came reeling back into my memory:

Оҙаҡ сәғәттәр беҙ өндәшмәйенсә барҙыҡ; ахыр сиктә ҡараңғы төштө, һәм күктә йондоҙҙар ҡабына башланы. Сарсауҙан мине бер аҙ ҡалтырата ине, һәм мин уларҙы төшөмдә күргәндәй булдым. Миңә Бәләкәй шаһзаттың һүҙҙәре иҫкә килә ине, һәм мин һораным:

“Then you are thirsty, too?” I demanded.

— Тимәк һин дә сарсауҙың ни икәнен беләһең?