Денис Өмөтбаев тәржемһе

ЛЕОН ВЕРТҠА

À LÉON WERTH

Был китапты өлкән кешегә бағышлаған өсөн балаларҙан мине ғәфү итеүҙәрен һорайым. Аҡланыр өсөн әйтәм: был өлкән кеше-минең иң яҡшы дуҫым. һәм тағы: ул донъялағы бар нәмәне лә аңлай, хатта балалар китаптарын да. Һәм идне ул Францияла йәшәй, ә унда хәҙер аслыҡ һәм һыуыҡ. Һәм ул йыуатыуға мохтаж.

Je demande pardon aux enfants d’avoir dédié ce livre à une grande personne. J’ai une excuse sérieuse: cette grande personne est le meilleur ami que j’ai au monde. J’ai une autre excuse: cette grande personne peut tout comprendre, même les livres pour enfants. J’ai une troisième excuse: cette grande personne habite la France où elle a faim et froid. Elle a bien besoin d’être consolée.

Әгәр ҙә инде был да мине аҡламаһа, мин был китапты, әлеге өлкән дуҫым ҡорона үҫеп еткән малайға бағышлайым. Бөтә ололар тәүҙә бала булған бит һуң, тик һирәктәре генә уны иҫләй. Шулай итеп, мин бағышламаны төҙәтәм:

Si toutes ces excuses ne suffisent pas, je veux bien dédier ce livre à l’enfant qu’a été autrefois cette grande personne. Toutes les grandes personnes ont d’abord été des enfants. (Mais peu d’entre elles s’en souviennent.) Je corrige donc ma dédicace:

ЛЕОН ВЕРТҠА
бәләкәй сағына

À LÉON WERTH QUAND IL ÉTAIT PETIT GARÇON

I

PREMIER CHAPITRE

Алты йәш сағымда, кеше аяғы баҫмаған урман тураһындағы «Хаҡлы ваҡиғалар» исемле китапта, мин ғәжәйеп бер һүрәт күрҙем. Һүрәттә ҙур йылан — быуар — йыртҡыс йәнлекте йота ине. Уныһы ошолай төшөрөлгән ине:

Lorsque j’avais six ans j’ai vu, une fois, une magnifique image, dans un livre sur la Forêt Vierge qui s’appelait «Histoires Vécues». Ça représentait un serpent boa qui avalait un fauve. Voilà la copie du dessin.

Китапта: «Быуар йылан ҡорбанын тулыһынса йота, сәйнәмәйенсә. Унан һуң ҡыбырлай ҙа алмай, һәм ярты йыл буйы, ашҡаҙаны ризығын эшкәрткәнсе, йоҡлай» тип яҙылған ине.

On disait dans le livre: «Les serpents boas avalent leur proie tout entière, sans la mâcher. Ensuite ils ne peuvent plus bouger et ils dorment pendant les six mois de leur digestion».

Мин джунглиҙағы мажаралы тормош тураһында күп уйлана инем һәм төҫлө ҡәләм менән үҙемдең беренсе һүрәтемде төшөрҙөм. Был минең 1-се һанлы һүрәтем ине. Бына нимә төшөргән инем:

J’ai alors beaucoup réfléchi sur les aventures de la jungle et, à mon tour, j’ai réussi, avec un crayon de couleur, à tracer mon premier dessin. Mon dessin numéro 1. Il était comme ça:

Мин ижадымды өлкәндәргә күрһәттем дә, уларға ҡурҡыныс түгелме икәнен һораным.

J’ai montré mon chef d’œuvre aux grandes personnes et je leur ai demandé si mon dessin leur faisait peur.

— Эшләпә ҡурҡыныс буламы һуң? — тип ҡаршы килделәр миңә.

Elles m’ont répondu:
— Pourquoi un chapeau ferait-il peur?

Ә был бөтөнләй ҙә эшләпә түгел ине. Был филде йотҡан быуар йылан ине. Шунан мин, өлкәндәргә аңлайышлыраҡ булһын өсөн, быуар йыланды эстән төшөрҙөм. Уларға гел барыһын да аңлатырға кәрәк. Был минең 2-се һанлы һүрәтем:

Mon dessin ne représentait pas un chapeau. Il représentait un serpent boa qui digérait un éléphant. J’ai alors dessiné l’intérieur du serpent boa, afin que les grandes personnes puissent comprendre. Elles ont toujours besoin d’explications. Mon dessin numéro 2 était comme ça:

Өлкәндәр миңә йылындарҙы тыштан да, эстән дә төшөрмәҫкә, ә күберәк география, тарих, хисап һәм дөрөҫ яҙыу менән ҡыҙыҡһынырға кәңәш иттеләр. Шулай итеп мин алты йәшемдә иҫ киткес рәссам карьераһынан баш тарттым.

Les grandes personnes m’ont conseillé de laisser de côté les dessins de serpents boas ouverts ou fermés, et de m’intéresser plutôt à la géographie, à l’histoire, au calcul et à la grammaire. C’est ainsi que j’ai abandonné, à l’âge de six ans, une magnifique carrière de peintre.

1-се һәм 2-се һанлы һүрәттәр менән уңышһыҙлыҡҡа тарыҡҡас, мин үҙемдә ышаныс юғалттым. Өлкәндәр бер ҡасан бер ниҙе үҙҙәре аңламай, ә гелән уларға аңлатырға һәм төшөндөрөргә балалар өсөн бик ялҡытҡыс.

J’avais été découragé par l’insuccès de mon dessin numéro 1 et de mon dessin numéro 2. Les grandes personnes ne comprennent jamais rien toutes seules, et c’est fatigant, pour les enfants, de toujours leur donner des explications.

Шулай итеп, миңә башҡа төрлө һөнәр һайларға тура килде, һәм мин осоусыға уҡып алдым. Мин бар донъяны тиерлек осоп үттем. Һәм география, ысын әйткәндә, миңә бигерәк ярап ҡалды.

J’ai donc dû choisir un autre métier et j’ai appris à piloter des avions. J’ai volé un peu partout dans le monde. Et la géographie, c’est exact, m’a beaucoup servi.

Мин тәү ҡараштан Ҡытайҙы Аризонан айыра ала инем. Бик тә файҙалы, әгәр төндә юлдан яҙһаң.

Je savais reconnaître, du premier coup d’œil, la Chine de l’Arizona. C’est très utile, si l’on est égaré pendant la nuit.

Үҙ быуатымда мин төрлө етди кешеләрҙе күп осраттым. Мин өлкәндәр араһында оҙаҡ ҡына йәшәнем. Мин уларҙы бик яҡындан күрҙем. Һәм шунлыҡтан, асыҡтан әйткәндә, улар тураһында яҡшыраҡ уйлай башламаным.

J’ai ainsi eu, au cours de ma vie, des tas de contacts avec des tas de gens sérieux. J’ai beaucoup vécu chez les grandes personnes. Je les ai vues de très près. Ça n’a pas trop amélioré mon opinion.

Башҡаларҙан аҡыллыраҡ һәм зиһенлерәк күренгән берәй өлкәнде осратҡанда, мин уға 1-се һанлы һүрәтемде күрһәтә инем-мин уны һаҡлап алып ҡалдым да гел үҙем менән йөрөттөм. Был кеше ысынында ниҙер аңлаймы икәнлеген белгем килә ине.

Quand j’en rencontrais une qui me paraissait un peu lucide, je faisais l’expérience sur elle de mon dessin numéro 1 que j’ai toujours conservé. Je voulais savoir si elle était vraiment compréhensive.

Тик барыһы ла: «Был эшләпә» тип яуап ҡайтара инеләр.

Mais toujours elle me répondait:
— C’est un chapeau.

Һәм мин улар менән быуар йыландар тураһында ла, джунглиҙар тураһында ла, йондоҙҙар хаҡында ла һөйләшмәй инем. Мин уларҙың төшөнсәләренә яраҡлаша инем. Мин улар менән гольф һәм бридж уйнау, сәйәсәт һәм галстуктар тураһында һөйләшә инем. Һәм өлкәндәр шундай аҡыллы кеше менән танышыуҙарына бик ҡәнәғәт инеләр.

Alors je ne lui parlais ni de serpents boas, ni de forêts vierges, ni d’étoiles. Je me mettais à sa portée. Je lui parlais de bridge, de golf, de politique et de cravates. Et la grande personne était bien contente de connaître un homme aussi raisonnable.

II

CHAPITRE II

Шулай итеп мин яңғыҙлыҡта йәшәнем, һәм йәнгә-йән һөйләшерлек бер кем дә юҡ ине. Ә алты йыл элек Сахарала миңә сараһыҙҙан үҙосарҙы ергә ултыртырға тура килде.

J’ai ainsi vécu seul, sans personne avec qui parler véritablement, jusqu’à une panne dans le désert du Sahara, il y a six ans.

Ниҙер үҙосарымдың моторында боҙолған ине. Минең менән йүнәтеүсе лә, ултырып барыусылар ҙа юҡ ине, һәм мин, бик ауыр булһа ла, барыһын да үҙем йүнәтеп ҡарарға булдым.

Quelque chose s’était cassé dans mon moteur. Et comme je n’avais avec moi ni mécanicien, ni passagers, je me préparai à essayer de réussir, tout seul, une réparation difficile.

Мин йә моторҙы төҙәтергә, йә үлергә тейеш инем. Ә һыу, күп булһа, аҙнаға ғына етер ине.

C’était pour moi une question de vie ou de mort. J’avais à peine de l’eau à boire pour huit jours.

Тәүге кистә, мең саҡрым әйләнә тирәләй бер йорт булмаған сүллектә, ҡом өҫтөндә йоҡлап киткәнмен. Карап һәләкетенә эләгеп һал өҫтөндә дарьялар уртаһында юғалып ҡалған кеше лә ул тиклем яңғыҙ булмаҫ кеүек.

Le premier soir je me suis donc endormi sur le sable à mille milles de toute terre habitée. J’étais bien plus isolé qu’un naufragé sur un radeau au milieu de l’océan.

Хәҙер кемдеңдер нескә тауышына уянып, минең аптырауымды күҙ алдына килтереп ҡарағыҙ. Ул:

Alors vous imaginez ma surprise, au lever du jour, quand une drôle de petite voix m’a réveillé. Elle disait:

— Зинһар… Миңә һарыҡ бәрәсен төшөрөп бир әле! — тине.

— S’il vous plaît… dessine-moi un mouton!

— Ә?..

— Hein!

— Һарыҡ бәрәсен төшөрөп бир…

— Dessine-moi un mouton…

Мин ҡапыл ырғып торҙом, әйтерһең дә баш өҫтөмдә күк дөһөрләне. Күҙҙәремде ыуаланым. Тирә яғыма ҡарай башланым. Һәм мине ентекләп ҡарап торған ирмәк кенә бәләкәй кешене күреп ҡалдым.

J’ai sauté sur mes pieds comme si j’avais été frappé par la foudre. J’ai bien frotté mes yeux. J’ai bien regardé. Et j’ai vu un petit bonhomme tout à fait extraordinaire qui me considérait gravement.

Быныһы инде, мин төшөргәненән, уның иң яҡшы портреты.

Voilà le meilleur portrait que, plus tard, j’ai réussi à faire de lui.

Ләкин минең һүрәттә ул, әлбиттә, ысынындағы кеүек матур түгел. Әммә бында минең ғәйебем юҡ. Алты йәшлек сағымда минән рәссам сыҡмаясағына өлкәндәр ышандырҙылар, һәм мин быуар йыландарҙан башҡа, тыштан һәм эстән, бер ни төшөрөргә өйрәнмәнем.

Mais mon dessin, bien sûr, est beaucoup moins ravissant que le modèle. Ce n’est pas ma faute. J’avais été découragé dans ma carrière de peintre par les grandes personnes, à l’âge de six ans, et je n’avais rien appris à dessiner, sauf les boas fermés et les boas ouverts.

Шулай итеп, мин бар күҙҙәрем менән был ғәжәпләнерлек күренешкә ҡарап торҙом. Онотмағыҙ, мин кешеләр йәшәгән урындарҙан меңәрләгән саҡрымдарҙа инем. Ә шул уҡ ваҡытта, был бәләкәс бер ҙә аҙашҡан, йә үлә арыған һәм ҡурҡҡан, йә аслыҡтан һәм сарсауҙан үлеп барған затҡа оҡшамаған ине.

Je regardai donc cette apparition avec des yeux tout ronds d’étonnement. N’oubliez pas que je me trouvais à mille milles de toute région habitée. Or mon petit bonhomme ne me semblait ni égaré, ni mort de fatigue, ni mort de faim, ni mort de soif, ni mort de peur.

Уның ҡиәфәтенә ҡарап был, бар йорттарҙан йыраҡта булған кешеһеҙ сүллектә, юғалып ҡалған бала тип хис тә әйтеп булмаҫ ине. Ниһәйәт, минең һөйләү һәләтлегем ҡайтты һәм мин унан һораным:

Il n’avait en rien l’apparence d’un enfant perdu au milieu du désert, à mille milles de toute région habitée. Quand je réussis enfin à parler, je lui dis:

— Һуң… Һин бында ни эшләйһең?

— Mais… qu’est-ce que tu fais là?

Һәм ул ҡабат тыныс һәм етди һораны:

Et il me répéta alors, tout doucement, comme une chose très sérieuse:

— Зинһар… Бәрәсте төшөр…

— S’il vous plaît… dessine-moi un mouton…

Барыһы шул тиклем серле һәм төшөнмәҫлек ине, мин хатта баш тартырға ҡыйманым. Нисек кенә лә мәғәнәһеҙ булмаһын бында, сүллектә, үлемдән ҡыл өҫтөндә, мин шулай ҙа кеҫәмдән ҡағыҙ бите һәм мәңге ҡәләм сығарҙым.

Quand le mystère est trop impressionnant, on n’ose pas désobéir. Aussi absurde que cela me semblât à mille milles de tous les endroits habités et en danger de mort, je sortis de ma poche une feuille de papier et un stylographe.

Ҡапыл ғына мин күберәк географияны, тарихты, хисапты һәм дөрөҫ яҙыуҙы өйрәнгәнемде иҫемә төшөрҙөм, һәм бәләкәскә һүрәт төшөрә белмәйем тип әйттем (әҙерәк уҫалыраҡ итеп әйттем). Ул яуап ҡайтарҙы:

Mais je me rappelai alors que j’avais surtout étudié la géographie, l’histoire, le calcul et la grammaire et je dis au petit bonhomme (avec un peu de mauvaise humeur) que je ne savais pas dessiner. Il me répondit:

— Барыбер. Һарыҡ бәрәсен төшөрөп бир.

— Ça ne fait rien. Dessine-moi un mouton.

Бер ҡасан да һарыҡтарҙы төшөрмәгәнемә күрә, мин уға электән төшөрә белгән ике һүрәтемдең береһен ҡабатланым-быуар йыланды тыш яғынан. Һәм малайҙын тойғоланып ҡысҡырыуына хайран ҡалдым:

Comme je n’avais jamais dessiné un mouton je refis, pour lui, l’un des deux seuls dessins dont j’étais capable. Celui du boa fermé. Et je fus stupéfait d’entendre le petit bonhomme me répondre:

— Юҡ, юҡ! Миңә быуар эсендәге фил кәрәкмәй! Быуар йылан бигерәк ҡурҡыныс, ә фил шул тиклем ҙур. Ә минең өйөмдә бөтә нәмә бәләкәй. Миңә һарыҡ бәрәсе кәрәк. Төшөр әле бәрәсте.

— Non! Non! Je ne veux pas d’un éléphant dans un boa. Un boa c’est très dangereux, et un éléphant c’est très encombrant. Chez moi c’est tout petit. J’ai besoin d’un mouton. Dessine-moi un mouton.

Мин төшөрҙөм.

Alors j’ai dessiné.

Ул иғтибарлап һүрәтемә ҡараны ла:

Il regarda attentivement, puis:

— Юҡ, был бәрәс бигерәк сибек. Икенсеһен төшөр. — тине.

— Non! Celui-là est déjà très malade. Fais-en un autre.

Мин төшөрҙөм.

Je dessinai:

Минең яңы дуҫым, йомшаҡ итеп, ҡәтғиһеҙлек менән йылмайҙы:

Mon ami sourit gentiment, avec indulgence:

— Һин бит үҙең күрәһең, — тине ул, — был бәрәс түгел. Был ҙур һарыҡ. Уның мөгөҙҙәре…

— Tu vois bien… ce n’est pas un mouton, c’est un bélier. Il a des cornes…

Мин ҡабат икенсе төрлө төшөрҙөм.

Je refis donc encore mon dessin:

Ләкин ул был һүрәттән дә баш тартты:

Mais il fut refusé, comme les précédents:

— Был бигерәк ҡарт. Миңә оҙаҡ йәшәй алырлыҡ бәрәс кәрәк.

— Celui-là est trop vieux. Je veux un mouton qui vive longtemps.

Бында мин сабырлығымды юғалттым — миңә бит тиҙерәк моторҙы һүтергә кәрәк — һәм әрйә һыҙғыланым.

Alors, faute de patience, comme j’avais hâte de commencer le démontage de mon moteur, je griffonnai ce dessin-ci.

Бәләкәй малайға әйтеп тә ҡуйҙым:

Et je lançai:

—Бына һиңә әрйә. Ә уның эсендә ниндәй теләйһең, шундай бәрәс ултыра.

— Ça c’est la caisse. Le mouton que tu veux est dedans.

Мине аптыратып ҡырыҫ хөкөмдарым балҡып йылмайҙы:

Mais je fus bien surpris de voir s’illuminer le visage de mon jeune juge:

— Быныһы яҡшы! Һин нисек уйлайһың, был бәрәскә үлән күп кәрәкме?

— C’est tout à fait comme ça que je le voulais! Crois-tu qu’il faille beaucoup d’herbe à ce mouton?

— Ә нимә?

— Pourquoi?

— Һуң бит минең өйҙә бөтә нәмә шул тиклем әҙ…

— Parce que chez moi c’est tout petit…

— Уға етер. Мин һиңә бөтөнләй бәләкәй бәрәс бирәм.

— Ça suffira sûrement. Je t’ai donné un tout petit mouton.

— Ул тиклем бәләкәй ҙә түгел… — тине ул, башын эйеп һүрәтте өйрәнгәндә. — Ҡара әле! Бәрәс йоҡлап китте…

Il pencha la tête vers le dessin:
— Pas si petit que ça… Tiens! Il s’est endormi…

Шулай итеп мин Бәләкәй шаһзат менән таныштым.

Et c’est ainsi que je fis la connaissance du petit prince.

III

CHAPITRE III

Ҡайҙан килеүен тиҙ генә аңламаным. Бәләкәй шаһзат мине һорауҙар менән күмде, ә үҙен бер ни тураһында һорағанда, ул ишетмәй кеүек ине.

Il me fallut longtemps pour comprendre d’où il venait. Le petit prince, qui me posait beaucoup de questions, ne semblait jamais entendre les miennes.

Тик әҙләп, осраҡлы рәүештә, ыңғайы килгәндә ысҡындырып ебәргән һүҙҙәре аша миңә барыһы ла асыҡланды. Шулай итеп, ул, минең үҙосарҙы тәүге тапҡыр күргәндә (үҙосарҙы төшөрөп тормайым, барыбер булдыра алмаҫмын), һораны:

Ce sont des mots prononcés par hasard qui, peu à peu, m’ont tout révélé. Ainsi, quand il aperçut pour la première fois mon avion (je ne dessinerai pas mon avion, c’est un dessin beaucoup trop compliqué pour moi) il me demanda:

— Был ниндәй нәмә ул?

— Qu’est ce que c’est que cette chose-là?

— Был нәмә түгел. Был үҙосар. Минең үҙосар. Ул оса.

— Ce n’est pas une chose. Ça vole. C’est un avion. C’est mon avion.

Һәм мин ғорурлыҡ менән оса белеүемде аңлаттым. Шунда ул ҡысҡырып ебәрҙе:

Et j’étais fier de lui apprendre que je volais. Alors il s’écria:

— Нисек! Һин күктән килеп төштөңме?

— Comment! tu es tombé du ciel!

— Эйе, — тыйнаҡ ҡына яуап бирҙем.

— Oui, fis-je modestement.

— Бына мәрәкә!..

— Ah! ça c’est drôle…

Һәм Бәләкәй шаһзат яңғыраулы көлөп ебәрҙе, мин хатта ғәрләнеп киттем: минең ҡыйынлыҡтарыма етди ҡарауҙарын яратам. Ә һуңынан:

Et le petit prince eut un très joli éclat de rire qui m’irrita beaucoup. Je désire que l’on prenne mes malheurs au sérieux. Puis il ajouta:

— Тимәк һин дә күктән килгәнһең. Ә һин ниндәй ҡауҡабтан? — тип өҫтәне.

— Alors, toi aussi tu viens du ciel! De quelle planète es-tu?

«Бына ниҙә икән уның сүллектә килеп сығыуының сәбәбе!» — тип уйланым мин һәм туранан һораным:

J’entrevis aussitôt une lueur, dans le mystère de sa présence, et j’interrogeai brusquement:

— Килеп сығыуынса, һин бында икенсе ҡауҡабтан эләккәнһең?

— Tu viens donc d’une autre planète?

Тик ул яуап ҡайтарманы. Минең үҙорсҙы өйрәнгәндә башын ипле сайҡап:

Mais il ne me répondit pas. Il hochait la tête doucement tout en regardant mon avion:

— Йә, бының менән һин алыҫтан килә алмаҫ инең…

— C’est vrai que, là-dessus, tu ne peux pas venir de bien loin…

Һәм оҙаҡҡа ниҙер хаҡында уйға батты. Һуңынан кеҫәһенән минең бәрәсте сығарып шул хазинаны ентекләп күҙәтергә кереште.

Et il s’enfonça dans une rêverie qui dura longtemps. Puis, sortant mon mouton de sa poche, il se plongea dans la contemplation de son trésor.

«Башҡа ҡауҡабтар» тураһында уның ярымасылыуынан минең ҡыҙыҡһыныуым тоҡанып китеүен күҙ алдына килтерә алаһығыҙмы? Һәм мин күберәк төпсөнөп маташтым:

Vous imaginez combien j’avais pu être intrigué par cette demi-confidence sur «les autres planètes». Je m’efforçai donc d’en savoir plus long:

— Ҡайҙан осоп килдең инде һин, бәләкәс? Һинең өйөң ҡайҙа? Минең бәрәсемде ҡайҙа алып китергә теләйһең?

— D’où viens-tu mon petit bonhomme? Où est-ce «chez toi»? Où veux-tu emporter mon mouton?

Ул уйланып өндәшмәй ултырҙы ла, һуңынан әйтте:

Il me répondit après un silence méditatif:

— Миңә әрйә биреүең бик яҡшы әле, бәрәс шунда төндәрен йоҡлаясаҡ.

— Ce qui est bien, avec la caisse que tu m’as donnée, c’est que, la nuit, ça lui servira de maison.

— Әлбиттә. Ә әгәр ҙә үҙеңде аҡыллы тотһаң мин һиңә, көндөҙ уны бәйләргә, бау бирермен. Һәм ҡаҙыҡ.

— Bien sûr. Et si tu es gentil, je te donnerai aussi une corde pour l’attacher pendant le jour. Et un piquet.

Бәләкәй шаһзат ҡашын төйөп:

La proposition parut choquer le petit prince:

— Бәйләргә? Ни өсөн инде?

— L’attacher? Quelle drôle d’idée!

— Һуң һин бәйләмәһәң, уның әллә ҡайҙа барып сығып юғалыуы бар.

— Mais si tu ne l’attaches pas, il ira n’importe où, et il se perdra…

Быныһына ла минең дуҫым күңелле көлөп ебәрҙе:

Et mon ami eut un nouvel éclat de rire:

— Ҡайҙа барһын инде ул?

— Mais où veux-tu qu’il aille!

— Әҙме ҡайҙа? Тура ла тура, күҙҙәре ҡайҙа ҡарай-шунда.

— N’importe où. Droit devant lui…

Ул саҡта Бәләкәй шаһзат етди итеп:

Alors le petit prince remarqua gravement:

— Уныһы ҡурҡыныс түгел, миндә бит унда урыным бик әҙ — тине.

— Ça ne fait rien, c’est tellement petit, chez moi!

Һәм моңһоулыҡ менән:

Et, avec un peu de mélancolie, peut-être, il ajouta:

— Һәр саҡ тура ла тура атлап алыҫ китеп булмай… — тип өҫтәне.

— Droit devant soi on ne peut pas aller bien loin…