— Тимәк, минеке, сөнки мин беренсе быныһын уйлап еттем.

— Alors elles sont à moi, car j’y ai pensé le premier.

— Һәм шул етерлекме?

— Ça suffit?

— Һуң әлбиттә. Әгәр һин хужаһы булмаған алмаз тапһаң, — тимәк, ул һинеке. Әгәр һин хужаһы булмаған утрау тапһаң, ул һинеке. Әгәр ҙә, беренсе булып һинең башыңа берәй идея килһә, һин уға патент алаһың: ул һинеке. Мин йондоҙҙар менән биләйем, сөнки миңә тиклем улар менән биләүҙе берәү ҙә уйлап тапмаған.

— Bien sûr. Quand tu trouves un diamant qui n’est à personne, il est à toi. Quand tu trouves une île qui n’est à personne, elle est à toi. Quand tu as une idée le premier, tu la fais breveter: elle est à toi. Et moi je possède les étoiles, puisque jamais personne avant moi n’a songé à les posséder.

— Быныһы дөрөҫ, — тине Бәләкәй шаһзат. — Тик һин улар менән ни эшләйһең?

— Ça c’est vrai, dit le petit prince. Et qu’en fais-tu?

— Эш итәм, — тине эшҡыуар. — Һанайым да ҡабат һанарға керешәм. Был бик ауыр. Тик мин етди кеше.

— Je les gère. Je les compte et je les recompte, dit le businessman. C’est difficile. Mais je suis un homme sérieux!

Әммә Бәләкәй шаһзатҡа был әҙ ине.

Le petit prince n’était pas satisfait encore.

— Әгәр миндә ебәк яулыҡ бар икән, мин уны муйынымды уратып бәйләп, үҙем менән алып китә алам, — тине ул. — Әгәр сәскәм бар икән, мин уны өҙөп үҙем менән алып китә алам. Ә һин бит йондоҙҙарҙы ала алмайһың!

— Moi, si je possède un foulard, je puis le mettre autour de mon cou et l’emporter. Moi, si je possède une fleur, je puis cueillir ma fleur et l’emporter. Mais tu ne peux pas cueillir les étoiles!

— Юҡ, тик мин уларҙы банкҡа һала алам.

— Non, mais je puis les placer en banque.

— Нисек ул?

— Qu’est-ce que ça veut dire?

— Ә бына нисек: нисә йондоҙом бар икәнен ҡағыҙға яҙам. Шунан ҡағыҙҙы әрйәгә һалып асҡыс менән бикләп ҡуям.

— Ça veut dire que j’écris sur un petit papier le nombre de mes étoiles. Et puis j’enferme à clef ce papier-là dans un tiroir.

— Шул ғынамы?

— Et c’est tout?

— Шул етерлек.

— Ça suffit!

«Ирмәк! — тип уйланы Бәләкәй шаһзат. — Һәм шиғри ла. Әммә бик үк етди түгел».

C’est amusant, pensa le petit prince. C’est assez poétique. Mais ce n’est pas très sérieux.

Нимә етди, ә нимә етди түгел, — быныһын Бәләкәй шаһзат үҙенсә аңлай ине, бөтөнләй өлкәндәр кеүек түгел.

Le petit prince avait sur les choses sérieuses des idées très différentes des idées des grandes personnes.

— Минең сәскәм бар, — тине ул, — һәм мин иртә һайын уға һыу ҡоям. Минең өс янартауым бар, мин аҙна һайын уларҙы таҙартып торам. Өсөһөн дә таҙартам, һүнгәнен дә. Әҙме ни сығып ҡуйыр. Минең янартауҙарыма, һәм сәскәмә мин улар менән биләгәндән файҙа бар. Ә йондоҙҙарға һинән бер файҙаң юҡ…

— Moi, dit-il encore, je possède une fleur que j’arrose tous les jours. Je possède trois volcans que je ramone toutes les semaines. Car je ramone aussi celui qui est éteint. On ne sait jamais. C’est utile à mes volcans, et c’est utile à ma fleur, que je les possède. Mais tu n’es pas utile aux étoiles…

Эшҡыуар ауыҙын асып ебәрҙе лә, тик ни әйтергә тапманы, һәм Бәләкәй шаһзат артабан юлланды.

Le businessman ouvrit la bouche mais ne trouva rien à répondre, et le petit prince s’en fut.

«Юҡ, өлкәндәр ысынында ла, иҫ киткес халыҡ», — әйтә ине ул үҙенә ябайлыҡ менән, юлын дауам итә.

Les grandes personnes sont décidément tout à fait extraordinaires, se disait-il simplement en lui-même durant le voyage.

XIV

CHAPITRE XIV

Бишенсе ҡауҡаб бигерәк ҡыҙыҡлы ине. Ул барыһынан дә бәләкәй булып сыҡты. Унда ни бары яҡтыртҡыс менән уны яғыусы урынлаша ала ине.

La cinquième planète était très curieuse. C’était la plus petite de toutes. Il y avait là juste assez de place pour loger un réverbère et un allumeur de réverbères.

Йорто ла, йәшәүселәре лә булмаған, күктә юғалған, остоҡ ҡына ҡауҡабта ни өсөн яҡтыртҡыс һәм яҡтыртыусы кәрәк икәнен Бәләкәй шаһзат бер нисек тә аңлай алмай ине. Тик шулай ҙа уйланды:

Le petit prince ne parvenait pas à s’expliquer à quoi pouvaient servir, quelque part dans le ciel, sur une planète sans maison, ni population, un réverbère et un allumeur de réverbères. Cependant il se dit en lui-même:

«Бәлки, был кеше мәғәнәһеҙҙер. Тик ул батша, шөһрәт һөйөүсе, эшҡыуар һәм эскесе кеүек мәғәнәһеҙ түгел. Уның эшендә шулай булһа ла рәт бар. Ул үҙенең яҡтыртҡысын яҡһа — әйтерһең йәнә бер йондоҙ тыуа, йә сәскә. Ә яҡтыртҡысты һүндергәндә инде — йондоҙ, йә сәскә йоҡлап киткән кеүек. Бик яҡшы шөғөл. Был ысынында ла файҙалы, сөнки матур».

— Peut-être bien que cet homme est absurde. Cependant il est moins absurde que le roi, que le vaniteux, que le businessman et que le buveur. Au moins son travail a-t-il un sens. Quand il allume son réverbère, c’est comme s’il faisait naître une étoile de plus, ou une fleur. Quand il éteint son réverbère ça endort la fleur ou l’étoile. C’est une occupation très jolie. C’est véritablement utile puisque c’est joli.

Һәм, был ҡауҡаб менән тәңгәлләшкәс, ул хөрмәт менән яҡтыртыусыға башын эйҙе.

Lorsqu’il aborda la planète il salua respectueusement l’allumeur:

— Хәйерле көн, — тине ул. — Һин хәҙер ниңә яҡтыртғысты һүндерҙең?

— Bonjour. Pourquoi viens-tu d’éteindre ton réverbère?

— Килешеү шундай, — яуапланы яҡтыртыусы. — Хәйерле көн.

— C’est la consigne, répondit l’allumeur. Bonjour.

— Ә ниндәй килешеү ул?

— Qu’est-ce que la consigne?

— Яҡтыртҡысты һүндерергә. Хәйереле кис.

— C’est d’éteindre mon réverbère. Bonsoir.

Һәм ул ҡабат яҡтыртты.

Et il le ralluma.

— Ниңә инде һин уны ҡабат тоҡандырҙың?

— Mais pourquoi viens-tu de le rallumer?

— Килешеү шундай, — ҡабатланы яҡтыртыусы.

— C’est la consigne, répondit l’allumeur.

— Аңламайым, — танытты Бәләкәй шаһзат.

— Je ne comprends pas, dit le petit prince.

— Аңларлыҡ бер ни юҡ, — тине яҡтыртыусы, — килешеү килешеү инде ул. Хәйерле көн.

— Il n’y a rien à comprendre, dit l’allumeur. La consigne c’est la consigne. Bonjour.

Һәм яҡтыртҡсты һүндерҙе.d

Et il éteignit son réverbère.

Һуңынан шаҡмаҡ һүрәтле ҡыҙыл яулыҡ менән маңлайынан тирен һөрттө лә:

Puis il s’épongea le front avec un mouchoir à carreaux rouges.

— Ауыр минең һөнәрем. Ҡасандыр мәғәнәһе бар ине. Мин яҡтыртҡсты иртә менән һүндереп, ә кис ҡабат яға инем. Миңә ял итергә көнөм, һәм йоҡо туйҙырырға төнөм ҡала ине… — тине.

— Je fais là un métier terrible. C’était raisonnable autrefois. J’éteignais le matin et j’allumais le soir. J’avais le reste du jour pour me reposer, et le reste de la nuit pour dormir…

— Ә аҙаҡтан килешеү үҙгәрҙеме?

— Et, depuis cette époque, la consigne a changé?

— Килешеү үҙгәрмәне, — тине яҡтыртыусы. — Бәләһе тап шунда бит! Минең ҡауҡабым йылдан йыл тиҙерәк әйләнә, ә килешеү элекке ҡалды.

— La consigne n’a pas changé, dit l’allumeur. C’est bien là le drame! La planète d’année en année a tourné de plus en plus vite, et la consigne n’a pas changé!

— Һәм нисек инде хәҙер? — тип һораны Бәләкәй шаһзат.

— Alors? dit le petit prince.

— Бына нисек. Ҡауҡаб тулы әйләнеүен бер дәҡиғәттә үтә, һәм минең тын алыштырырға икенде лә юҡ. Һәр дәҡиғәт һайын мин яҡтыртҡсты һүндереп кире яғам.

— Alors maintenant qu’elle fait un tour par minute, je n’ai plus une seconde de repos. J’allume et j’éteins une fois par minute!

— Бына ҡыҙыҡ! Тимәк, һинең көнөң бары тик бер дәҡиғәт бара!

— Ça c’est drôle! Les jours chez toi durent une minute!

— Бер ҡыҙығы юҡ бында, — ҡаршы килде яҡтыртыусы. — Беҙ һинең менән бер ай һөйләшеп торабыҙ.

— Ce n’est pas drôle du tout, dit l’allumeur. Ça fait déjà un mois que nous parlons ensemble.

— Бер ай?!

— Un mois?

— Һуң, эйе. Утыҙ дәҡиғәт. Утыҙ көн. Хәйерле кис!

— Oui. Trente minutes. Trente jours! Bonsoir.

Һәм ул ҡабат яҡтыртҡсты ҡабыҙҙы.

Et il ralluma son réverbère.

Бәләкәй шаһзат яҡтыртыусыға ҡарап торҙо, үҙ һүҙенә шул тиклем тоғро булған был кеше уға нығыраҡ оҡшай килде.

Le petit prince le regarda et il aima cet allumeur qui était tellement fidèle à la consigne.

Бәләкәй шаһзат ҡасандыр ҡояштың байығанын артыҡ мәртәбә күҙәтер өсөн ултырғысын урындан урынға күсереп йөрөгәнен иҫкә төшөрҙө. Һәм уның дуҫына ярҙам иткеһе килде.

Il se souvint des couchers de soleil que lui-même allait autrefois chercher, en tirant sa chaise. Il voulut aider son ami:

— Тыңла әле, — тине ул яҡтыртыусыға, — мин бер ысул беләм: һин ҡасан теләһәң ял итә алаһың…

— Tu sais… je connais un moyen de te reposer quand tu voudras…

— Мин гел ял иткем килә, — тине яҡтыртыусы.

— Je veux toujours, dit l’allumeur.

Һуң бит һүҙеңә тоғро ҡалып та ялҡау булырға мөмкин.

Car on peut être, à la fois, fidèle et paresseux.

— Һинең ҡауҡабың шул тиклем бәләкәй, — дауам итте Бәләкәй шаһзат, — һин уны өс аҙымда үтеп сыға алаһың. Һәм һәр ваҡыт ҡояшта ҡалыр өсөн ни бары бер тиҙлек менән генә атларға кәрәк. Ял итергә теләгәндә һин тик атла, атла… Һәм көн һин теләгән ваҡытҡа һуҙыласаҡ.

Le petit prince poursuivit:
— Ta planète est tellement petite que tu en fais le tour en trois enjambées. Tu n’as qu’à marcher assez lentement pour rester toujours au soleil. Quand tu voudras te reposer tu marcheras… et le jour durera aussi longtemps que tu voudras.

— Бынан миңә файҙа әҙ, — тине яҡтыртыусы. — Донъяла иң яратҡаным — йоҡлау.

— Ça ne m’avance pas à grand’chose, dit l’allumeur. Ce que j’aime dans la vie, c’est dormir.

— Улайһа хәлең насар һинең, — тип тойоношто Бәләкәй шаһзат.

— Ce n’est pas de chance, dit le petit prince.

— Хәлем насар минең, — тип раҫланы яҡтыртыусы. — Хәйерле көн.

— Ce n’est pas de chance, dit l’allumeur. Bonjour.

Һәм яҡтыртҡысты һүндерҙе.

Et il éteignit son réverbère.

«Бына кеше, — тине үҙ үҙенә Бәләкәй шаһзат, юлын дауам итеп, — бына кеше; уға барыһы ла - батша ла, шөһрәт һөйөүсе лә, эскесе лә, эшҡыуар ҙа нәфрәт менән ҡарар ине. Ә шулай ҙа улар араһында ул ғына, минеңсә, көлкөлө түгел. Бәлки үҙе тураһында ғына уйламағанғалыр».

«Celui-là, se dit le petit prince, tandis qu’il poursuivait plus loin son voyage, celui-là serait méprisé par tous les autres, par le roi, par le vaniteux, par le buveur, par le businessman. Cependant c’est le seul qui ne me paraisse pas ridicule. C’est peut-être parce qu’il s’occupe d’autre chose que de soi-même.»

Бәләкәй шаһзат тәрән тын алды.

Il eut un soupir de regret et se dit encore:

«Бына кем менән дуҫлашырға ине лә, — тип тә уйлап ҡуйҙы. — Тик уның ҡауҡабы шул тиклем бәләкәй. Унда икәү өсөн урын юҡ…»

«Celui-là est le seul dont j’eusse pu faire mon ami. Mais sa planète est vraiment trop petite. Il n’y a pas de place pour deux…»

Был бәләкәй ҡауҡабҡа ҡарата иң ҙур үкенесенең тағы ла бер сәбәбе булыуын танырға баҙнат итмәй ине: егерме дүрт сәғәт эсендә бында ҡояш байыуы менән мең дүрт йөҙ ҡырҡ тапҡыр һоҡланыу мөмкин ине!

Ce que le petit prince n’osait pas s’avouer, c’est qu’il regrettait cette planète bénie à cause, surtout, des mille quatre cent quarante couchers de soleil par vingt-quatre heures!

XV

CHAPITRE XV

Алтынсы ҡауҡаб алдағыһынан ун тапҡырға ҙурыраҡ ине. Унда ҡалын-ҡалын китаптар яҙған ҡарт йәшәй ине.

La sixième planète était une planète dix fois plus vaste. Elle était habitée par un vieux Monsieur qui écrivait d’énormes livres.

— Ҡарағыҙ әле! Бына сәйәхәтсе килде! — тип ҡысыҡырып ебәрҙе ул, Бәләкәй шаһзатты күреп.

— Tiens! voilà un explorateur! s’écria-t-il, quand il aperçut le petit prince.

Бәләкәй шаһзат, тын йүнәлтергә өҫтәлгә менеп ултрыҙы. Ул шул тиклем илдәр гиҙҙе бит инде!

Le petit prince s’assit sur la table et souffla un peu. Il avait déjà tant voyagé!

— Һин ҡайҙан? — тип һораны унан ҡарт.

— D’où viens-tu? lui dit le vieux Monsieur.

— Был ниндәй ҙур китап ул? — һорауланы Бәләкәй шаһзат. — Һеҙ бында ни эшләйһегеҙ?

— Quel est ce gros livre? dit le petit prince. Que faites-vous ici?

— Мин географ, — яуап ҡайтарҙы ҡарт.

— Je suis géographe, dit le vieux Monsieur.

— Ә нимә ул географ?

— Qu’est-ce qu’un géographe?

— Ул диңгеҙҙәр, йылғалар, ҡалалар, тауҙар һәм сүллектәр ҡайҙа икәнен белгән ғалим.

— C’est un savant qui connaît où se trouvent les mers, les fleuves, les villes, les montagnes et les déserts.

— Ҡайһылай ҡыҙыҡ! — тине Бәләкәй шаһзат. — Быныһы — ысын эш!

— Ça c’est bien intéressant, dit le petit prince. Ça c’est enfin un véritable métier!

Ул ҡарашы менән географтың ҡауҡабын йүгертеп сыҡты. Бер ҡасан да был тиклем мөһабәт ҡауҡабты күргәне юҡ ине!

Et il jeta un coup d’œil autour de lui sur la planète du géographe. Il n’avait jamais vu encore une planète aussi majestueuse.

— Һеҙҙең ҡауҡабығыҙ бик матур, — тине ул. — Ә дарьялар һеҙҙә бармы?

— Elle est bien belle, votre planète. Est-ce qu’il y a des océans?

— Быныһын мин белмәйем, — тине географ.

— Je ne puis pas le savoir, dit le géographe.

— О-о-о… — төңөлөп һуҙҙы Бәләкәй шаһзат. — Ә тауҙар бармы?

— Ah! (Le petit prince était déçu.) Et des montagnes?

— Белмәйем, — ҡабатланы географ.

— Je ne puis pas le savoir, dit le géographe.

— Ә ҡалалар, йылғалар, сүллектәр?

— Et des villes et des fleuves et des déserts?

— Быныһын да мин белмәйем.

— Je ne puis pas le savoir non plus, dit le géographe.

— Һуң һеҙ бит географ!

— Mais vous êtes géographe!

— Тап шулай, — тине ҡарт. — Мин географ, ә сәйәхәтсе түгел. Миңә сәйәхәтселәр бик тә етмәй. Сөнки ҡалаларға, йылғаларға, тауҙарға, диңгеҙҙәргә, дарьяларға һәм сүллектәргә геграфтар иҫәп алып бармай.

— C’est exact, dit le géographe, mais je ne suis pas explorateur. Je manque absolument d’explorateurs. Ce n’est pas le géographe qui va faire le compte des villes, des fleuves, des montagnes, des mers, des océans et des déserts.

Географ бигерәк мөһим кеше, һәм гиҙеп йөрөргә уның ваҡыты юҡ. Ул үҙенең эш бүлмәһенән сыҡмай. Әммә сәйәхәтселәрҙе үҙендә ҡабул итә һәм һөйләгәндәрен яҙып ала. Әгәр улар ҡыҙыҡлы бер ни һөйләһә, географ белешмәләр төшөрөп сәйәхәтсенең әҙәпле кешеме икәнлеген тикшерә.

Le géographe est trop important pour flâner. Il ne quitte pas son bureau. Mais il y reçoit les explorateurs. Il les interroge, et il prend en note leurs souvenirs. Et si les souvenirs de l’un d’entre eux lui paraissent intéressants, le géographe fait faire une enquête sur la moralité de l’explorateur.

— Ә нимәгә?

— Pourquoi ça?

— Һуң бит әгәр ҙә сәйәхәтсе алдай башлаһа, география китаптарында бар нәмә буталасаҡ. Һәм ул артыҡ эсә икән — уныһы ла бәлә.

— Parce qu’un explorateur qui mentirait entraînerait des catastrophes dans les livres de géographie. Et aussi un explorateur qui boirait trop.

— Ә ниңә?

— Pourquoi ça? fit le petit prince.

— Сөнки эскеселәрҙең күҙенә ҡуш булып күренә. Һәм, ысынында бер тау булған урында, географ икәүҙе билдәләйәсәк.

— Parce que les ivrognes voient double. Alors le géographe noterait deux montagnes, là où il n’y en a qu’une seule.

— Мин бер кешене белә инем… Унан насар сәйәхтсе сығыр ине, — билдәләне Бәләкәй шаһзат.

— Je connais quelqu’un, dit le petit prince, qui serait mauvais explorateur.

— Бик тә мөмкин. Һәм бына, әгәр ҙә сәйәхәтсе әҙәпле кеше булып сыҡһа, уның асышын тикшерәләр.

— C’est possible. Donc, quand la moralité de l’explorateur paraît bonne, on fait une enquête sur sa découverte.

— Нисек тикшерәләр? Баралар ҙа ҡарайҙармы?

— On va voir?

— Юҡ инде. Был бик ҡатмарлы. Сәйәхәтсенән дәлилдәр биреүен талап итәләр. Мәҫәлән, ҙур тауҙы асҡан икән, шул тауҙан эре таштар алып килһен.

— Non. C’est trop compliqué. Mais on exige de l’explorateur qu’il fournisse des preuves. S’il s’agit par exemple de la découverte d’une grosse montagne, on exige qu’il en rapporte de grosses pierres.

Географ ҡапыл тулҡынланыуға килеп:

Le géographe soudain s’émut.

— Һин бит үҙең дә сәйәхәтсе! Һин алыҫтан килгәнһең! Үҙеңдең ҡауҡабың тураһында миңә һөйлә әле!

— Mais toi, tu viens de loin! Tu es explorateur! Tu vas me décrire ta planète!

Һәм ул ҡалын китабын асып ҡәләмен осланы. Сәйәхтселәр хикәйәләрен тәүҙә ҡәләм менән яҙып алалар. Һәм һуңынан, сәйәхәтсе дәлилдәрен тапшырғас ҡына, уның һөйләгәнен ҡара менән яҙырға була.

Et le géographe, ayant ouvert son registre, tailla son crayon. On note d’abord au crayon les récits des explorateurs. On attend, pour noter à l’encre, que l’explorateur ait fourni des preuves.

— Тыңлайым һине, — тине географ.

— Alors? interrogea le géographe.

— Миндә унда әллә ни ҡыҙыҡ түгел, — әйтеп бирҙе Бәләкәй шаһзат. — Миндә барыһы ла бик бәләкәй. Өс янартауым бар. Икәүһе тере, ә береһе күптән һүнгән. Тик аҙмы ни булып ҡуйыуы ихтимал…

— Oh! chez moi, dit le petit prince, ce n’est pas très intéressant, c’est tout petit. J’ai trois volcans. Deux volcans en activité, et un volcan éteint. Mais on ne sait jamais.

— Эйе, барыһы ла ихтимал, — иҫбатланы географ.

— On ne sait jamais, dit le géographe.

— Шунан сәскәм бар.

— J’ai aussi une fleur.

— Сәскәләрҙе беҙ билдәләмәйбеҙ, — тине географ.

— Nous ne notons pas les fleurs, dit le géographe.

— Ниңә?! Был бит иң матуры!

— Pourquoi ça! c’est le plus joli!

— Сөнки сәскәләр ваҡытлыса ғына.

— Parce que les fleurs sont éphémères.

— Нисек ул — ваҡытлыса?

— Qu’est ce que signifie: «éphémère»?

— География китаптары — донъяла иң ҡиммәтле китаптар, — аңлатты географ. — Улар бер ҡасан да иҫкермәй. Тауҙың урынынан ҡуҙғыуы бит бик һирәк осраҡ. Йә дарьяның ҡороуы. Беҙ мәңге һәм үҙгәрмәүсән әйберҙәр тураһында яҙабыҙ.

— Les géographies, dit le géographe, sont les livres les plus précieux de tous les livres. Elles ne se démodent jamais. Il est très rare qu’une montagne change de place. Il est très rare qu’un océan se vide de son eau. Nous écrivons des choses éternelles.

— Һуң бит һүнгән янартауҙың уяныуы мөмкин, — бүлдерҙе Бәләкәй шаһзат. — Ә нимә ул «ваҡытлыса»?

— Mais les volcans éteints peuvent se réveiller, interrompit le petit prince. Qu’est-ce que signifie «éphémère»?