Пераклала Нiна Мацяш

Tradução de Dom Marcos Barbosa.

ЛЕОНУ ВЕРТУ

A LÉON WERTH

Шчыра перапрашаю дзяцей за тое, што я прысвяцiў гэтую кнiжку даросламу. Скажу ў апраўданне: гэты дарослы — мой сама лепшы сябар. I яшчэ: ён разумее ўсе на свеце, нават дзiцячыя кнiгi. I нарэшце: ён жыве ў Францыi, дзе цяпер i голадна, i холадна. I яму вельмi патрэбна суцяшэнне.

Peço perdão às crianças por dedicar este livro a uma pessoa grande. Tenho um bom motivo: essa pessoa grande é o melhor amigo que possuo. Tenho um outro motivo: essa pessoa grande é capaz de compreender todas as coisas, até mesmo os livros de criança. Tenho ainda um terceiro motivo: essa pessoa grande mora na França e ela tem fome e frio. Ela precisa de consolo.

Калi ж ўсё гэта не апраўдвае мяне, я прысвячу сваю кнiжку, таму хлопчыку, якiм некалi быў мой дарослы сябар. Усе ж дарослыя былi спачатку дзецьмi. Праўда, мала хто з iх памятае пра гэта… То я выпраўляю сваё прысвячэнне:

Se todos esses motivos não bastam, eu dedico então esse livro à criança que essa pessoa grande já foi. Todas as pessoas grandes foram um dia crianças — mas poucas se lembram disso. Corrijo, portanto, a dedicatória:

ЛЕОНУ ВЕРТУ, калi ён быў маленькiм

A LÉON WERTH QUANDO ELE ERA CRIANÇA

РАЗДЗЕЛ ПЕРШЫ

CAPÍTULO I

Мне было шэсць гадоў, калi ў кнiзе пра джунглi, якая называлася «Непрыдуманыя гiсторыi», я ўбачыў аднойчы дзiвосны малюнак. Змяя — страшэнны ўдаў — глытала драпежнага звера.

Certa vez, quando tinha seis anos, vi num livro sobre a Floresta Virgem, Histórias Vividas, uma imponente gravura. Ela representava uma jiboia engolindo um animal. Eis a cópia do desenho.

У кнiзе гаварылася: «Удавы глытаюць сваю ахвяру цалкам, не жуюць. Пасля гэтага яны ўжо не могуць варухнуцца i цэлых паўгода спяць, пакуль не перавараць ежу».

Dizia o livro: “As jiboias engolem, sem mastigar, a presa inteira. Em seguida, não podem mover-se e dormem os seis meses da digestão.”.

Я шмат разважаў пра поўнае прыгод жыццё ў джунглях i таксама намаляваў тое-сёе каляровым алоўкам. Гэта быў мой малюнак No 1.

Refleti muito sobre as aventuras da selva e fiz, com lápis de cor, o meu primeiro desenho. O meu desenho número 1. Ele era assim:

Я паказаў свой шэдэўр дарослым i пацiкавiўся, цi не страшна iм, калi яны глядзяць на мой малюнак.

Mostrei minha obra prima às pessoas grandes e perguntei se o meu desenho lhes dava medo.

— А чаму капялюш павiнен наводзiць страх? — здзiвiлiся яны.

Responderam-me: “Por que um chapéu daria medo?”.

На маiм малюнку быў зусiм не капялюш. На маiм малюнку быў удаў, якi праглынуў слана. Тады я намаляваў удава знутры, каб дарослым было больш зразумела. Але iм ўсё роўна спатрэбiлiся тлумачэннi.

Meu desenho não representava um chapéu. Representava uma jiboia digerindo um elefante. Desenhei então o interior da jiboia, a fim de que as pessoas grandes pudessem entender melhor. Elas têm sempre necessidade de explicações detalhadas. Meu desenho número 2 era assim:

Дарослыя параiлi мне не маляваць удаваў нi звонку, нi знутры, а лепей больш цiкавiцца геаграфiяй, гiсторыяй, арыфметыкай i правапiсам. Вось так, у шэсць гадоў, мяне пераканалi адмовiцца ад блiскучай кар’еры мастака.

As pessoas grandes aconselharam-me deixar de lado os desenhos de jiboias abertas ou fechadas, e dedicar-me de preferência à geografia, à história, à matemática, à gramática. Foi assim que abandonei, aos seis anos, uma promissora carreira de pintor.

Я быў збiты з панталыку няўдачай з малюнкамi. Дарослыя нiколi i нiчога не могуць зразумець самi, а дзецям надта ж утомна вечна тлумачыць iм, што да чаго.

Fora desencorajado pelo insucesso do meu desenho número 1 e do meu desenho número 2. As pessoas grandes não compreendem nada sozinhas, e é cansativo, para as crianças, ficar toda hora explicando.

Такiм чынам, мне трэба было выбраць якую-нубудзь iншую прафесiю, i я пайшоў у лётчыкi. Дзе мне толькi не давялося быць! I геаграфiя сапраўды спатрэбiлася мне.

Tive então que escolher outra profissão e aprendi a pilotar aviões. Voei por quase todas as regiões do mundo. E a geografia, é claro, me ajudou muito.

Я мог з першага погляду адрознiць Кiтай ад Арызоны. Гэта вельмi карысна, калi часам заблудзiшся ўночы.

Sabia distinguir, num relance, a China e o Arizona. Isso é muito útil quando se está perdido na noite.

За сваё жыццё мне давялося сутыкнуцца з многiмi сур’ёзнымi людзьмi. Я многа часу пражыў з дарослымi, быў вельмi блiзка знаёмы з iмi. Не скажу, каб пасля гэтага я стаў лепей думаць пра iх.

Desta forma, ao longo da vida, tive vários contatos com muita gente séria. Convivi com as pessoas grandes. Vi-as bem de perto. Isso não melhorou muito a minha antiga opinião.

Калi я сустракаў каго-небудзь з iх асяроддзя, хто здаваўся мне трошкi разумнейшым, я паказваў яму малюнак No 1, — я збярог яго i заўсёды насiў з сабою. Мне хацелася ведаць, цi сапраўды той чалавек кемлiвы.

Quando encontrava uma que me parecia um pouco esclarecida, fazia a experiência do meu desenho número 1, que sempre conservei comigo. Eu queria saber se ela era na verdade uma pessoa inteligente.

Але кожны дарослы заўсёды адказваў мне: «Гэта капялюш».

Mas a resposta era sempre a mesma: “É um chapéu”.

I я ўжо не гаварыў з iм нi пра ўдаваў, нi пра джунглi, нi пра зоркi. Я прыстасоўваўся да яго паняццяў. Гутарыў пра брыдж i гольф, пра палiтыку i гальштукi. I дарослы быў дужа задаволены знаёмствам з такiм разумным чалавекам.

Então eu não falava nem de jiboias, nem de florestas virgens, nem de estrelas. Colocava-me no seu nível. Falava de bridge, de golfe, de política, de gravatas. E a pessoa grande ficava encantada de conhecer um homem tão razoável.

РАЗДЗЕЛ II

CAPÍTULO II

Так я жыў у адзiноце, i не было ў мяне анiкога, з кiм бы я мог па-сапраўднаму адвесцi душу. Але аднойчы, шэсць гадоў назад, мне давялося зрабiць вымушаную пасадку ў Сахары.

Vivi, portanto, só, sem alguém com quem pudesse realmente conversar, até o dia em que uma pane obrigou-me a fazer um pouso de emergência no deserto do Saara, há cerca de seis anos.

Нешта зламалася ў маторы майго самалёта. Са мною не было нi механiка, нi пасажыраў, i трэба было самому ламаць галаву, як выратавацца.

Alguma coisa se quebrara no motor. E como não tinha comigo nem mecânico nem passageiros, preparei-me para executar sozinho aquele difícil conserto.

Я павiнен быў адрамантаваць матор альбо загiнуць. Маiх запасаў пiтной вады хапiла б ледзьве на тыдзень.

Era, para mim, questão de vida ou morte. A água que eu tinha para beber só dava para oito dias.

I вось — мая першая ноч сярод бязмежных пяскоў пустынi, дзе на тысячы мiль наўкол — нiводнага селiшча. Чалавек, якi пасля караблекрушэння ўсё-такi ацалеў дзесьцi на плыце ў бязмежным акiяне, i той быў не такi адзiнокi.

Na primeira noite adormeci sobre a areia, a quilômetros e quilômetros de qualquer terra habitada. Estava mais isolado que um náufrago num bote perdido no meio do oceano.

Дык уявiце сабе маё здзiўленне, калi на досвiтку мяне пабудзiў нечы тоненькi галасок:

Imaginem qual foi a minha surpresa quando, ao amanhecer, uma vozinha estranha me acordou. Dizia:

— Калi ласка… намалюй мне баранчыка!

— Por favor… desenha-me um carneiro!

— Га!

— O quê?

— Намалюй мне баранчыка…

— Desenha-me um carneiro…

Я ўскочыў на ногi, нiбы нада мной грымнуў гром. Працёр вочы. Агледзеўся. I ўбачыў незвычайнага малыша, якi сур’ёзна разглядваў мяне.

Levantei-me num salto, como se tivesse sido atingido por um raio. Esfreguei bem os olhos. Olhei ao meu redor. E vi aquele homenzinho extraordinário que me observava seriamente.

Яго партрэт я намаляваў пазней.

Eis o melhor retrato que, passado algum tempo, consegui fazer dele.

Канечне, на маiм малюнку ён не такi прывабны, як на самой справе. Але гэта не мая вiна. Калi мне было шэсць гадоў, дарослыя пераканалi мяне, што мастака з мяне не атрымаецца, таму я так нiчога i не навучыўся маляваць, акрамя ўдаваў — звонку i знутры.

Meu desenho é, com certeza, muito menos sedutor que o modelo. Não tenho culpa. Fora desencorajado, aos seis anos, pelas pessoas grandes, da minha carreira de pintor, e só aprendera a desenhar jiboias abertas e fechadas.

Я на ўсё вочы глядзеў на гэты прывiд. Не забывайце, што я быў за тысячы мiль ад людскiх селiшчаў. Гэты ж малыш не быў нi разгублены, нi смяротна стомлены, нi смятротна галодны, ён не памiраў нi ад смагi, нi ад страху.

Olhava para aquela aparição com olhos arregalados de espanto. Não esqueçam que eu me achava a quilômetros e quilômetros de qualquer terra habitada. Ora, o meu pequeno visitante não me parecia nem perdido, nem morto de fadiga, nem morto de fome, de sede ou de medo.

Ён нiчым не нагадваў дзiцяцi, якое заблудзiлася ў пустынi, за тысячы мiль ад чалавечага селiшча. Нарэшце мова вярнулася да мяне i я спытаў:

Não tinha absolutamente a aparência de uma criança perdida no deserto, a mil milhas da região habitada. Quando finalmente consegui falar, perguntei-lhe:

— Але… што ты тут робiш?

— Mas… que fazes aqui?

Ён не адказаў на маё пытанне, а толькi зноў цiха-цiха i надзвычай сур’ёзна папрасiў:

E ele repetiu-me então, lentamente, como se estivesse dizendo algo muito sério:

— Калi ласка, намалюй баранчыка…

— Por favor… desenha-me um carneiro…

Калi нешта цябе надта ўражвае, не паслухацца нельга. Якой бы недарэчнасцю нi здавалася мне гэта, але тут, за тысячы мiль ад людскога селiшча, перад смяротнай небяспекай, я дастаў з кiшэнi аркуш паперы i аўтаручку.

Quando o mistério é impressionante demais, a gente não ousa desobedecer. Por mais absurdo que aquilo me parecesse a quilômetros e quilômetros de todos os lugares habitados e com a vida em perigo, tirei do bolso uma folha de papel e uma caneta.

Толькi раптам я ўзгадаў, што вывучаў у асноўным геаграфiю, гiсторыю, арыфметыку ды правапiс, i трошкi незадаволена сказаў малышу, што я не ўмею маляваць.

Mas lembrei-me, então, de que eu havia estudado principalmente geografia, história, matemática e gramática, e disse ao visitante (com um pouco de mau humor) que eu não sabia desenhar. Respondeu-me:

— Усё роўна, — адказаў ён. — Намалюй баранчыка.

— Não tem importância. Desenha-me um carneiro.

Але я ж нiколi не маляваў баранчыкаў! Я падаў яму адзiн з двух малюнкаў, на якiя быў здольны. Той, на якiм удаў у агульным выглядзе. Як жа быў я ўражаны, калi пачуў адказ малыша:

Como jamais houvesse desenhado um carneiro, refiz para ele um dos dois únicos desenhos que sabia. O da jiboia fechada. E fiquei estupefato de ouvir o garoto replicar:

— Не-не! Я не хачу слана ва ўдаве! Удаў вельмi небяспечны, а слон вельмi грузны. А ў мяне дома ўсё такое невялiчкае. Мне патрэбен баранчык. Намалюй баранчыка.

— Não! Não! Eu não quero um elefante numa jiboia. A jiboia é perigosa e o elefante toma muito espaço. Tudo é pequeno onde eu moro. Preciso é de um carneiro. Desenha-me um carneiro.

I я намаляваў.

Então eu desenhei.

Ён паглядзеў на малюнак i сказаў:

Olhou atentamente, e disse:

— Не, гэты баранчык вельмi ўжо хворы. Намалюй другога.

— Não! Esse já está muito doente. Desenha outro.

Я намаляваў.

Desenhei de novo.

Мой новы сябар хораша, паблажлiва ўсмiхнуўся:

Meu amigo sorriu com indulgência:

— Ты ж сам бачыш… гэта не баранчык, а баран. З рагамi…

— Bem vês que isto não é um carneiro. É um bode… Olha os chifres…

Я зноў перарабiў малюнак.

Fiz mais uma vez o desenho.

Але i гэты быў адхiлены, як папярэднiя.

Mas ele foi recusado como os anteriores:

— Гэты надта стары. Я хачу такога баранчыка, якi жыў бы доўга-доўга.

— Este aí é muito velho. Quero um carneiro que viva muito tempo.

Тады, трацячы цярпенне, — мне ж трэба было хутчэй разбiраць матор, — я накрэмзаў.8

Então, perdendo a paciência, e como tinha pressa em desmontar o motor, rabisquei o seguinte desenho.

E arrisquei:

— Гэта скрынка, — раздражнёна буркнуў я. — А ў ёй сядзiць твой баранчык.

— Esta é a caixa. O carneiro que queres está aí dentro.

Як жа я быў здзiўлены, калi нечакана мой юны суддзя ўвесь аж засвяцiўся ад радасцi:

E fiquei surpreso ao ver iluminar-se a face do meu pequeno juiz:

— Вось гэткага мне i трэба! Як ты думаеш, яму спатрэбiцца шмат травы?

— Era assim mesmo que eu queria! Será preciso muito capim para esse carneiro?

— А што?

— Por quê?

— У мяне яе мала…

— Porque é muito pequeno onde eu moro…

— Напэўна, хопiць. Я даю табе зусiм маленькага баранчыка.

— Qualquer coisa chega. Eu te dei um carneirinho!

Ён схiлiўся над малюнкам.
— Не такi ўжо ён i маленькi… Ты глянь! Заснуў…

Inclinou a cabeça sobre o desenho:
— Não é tão pequeno assim… Olha! Ele adormeceu…

Вось так я пазнаёмiўся з Маленькiм прынцам.

E foi assim que conheci, um dia, o pequeno príncipe.

РАЗДЗЕЛ III

CAPÍTULO III

Не адразу зразумеў я, адкуль ён з’явiўся. Маленькi прынц, якi лiтаральна засыпаў мяне пытаннямi, нiбыта i не чуў маiх.

Levei muito tempo para entender de onde ele viera. O principezinho, que me fazia milhares de perguntas, parecia nunca escutar as minhas.

Толькi з паасобных, выпадкова сказаных слоў мне пакрысе адкрылася яго таямнiца. Так, калi ён упершыню ўбачыў мой самалёт (самалёт я маляваць не буду, гэта надта складаны для мяне малюнак), ён спытаў:

Palavras pronunciadas ao acaso é que foram, pouco a pouco, revelando sua história. Assim, quando viu pela primeira vez meu avião (não vou desenhá-lo aqui, pois acho muito complicado), perguntou-me:

— А гэта што за штука?

— Que coisa é aquela?

— Гэта не штука. Гэта самалёт. Мой самалёт. Ён лятае.

— Não é uma coisa. Aquilo voa. É um avião. O meu avião.

I я з гордасцю раслумачыў яму, што я ўмею на iм лятаць.

Eu estava orgulhoso de lhe dizer que eu voava. Então ele perguntou, meio assustado:

— Як?! — усклiкнуў ён. — Ты ўпаў з неба?!

— Como? Tu caíste do céu?

— Так, — сцiпла пацвердзiў я.

— Sim, — respondi humildemente.

— Як забаўна!..

— Ah! Isso é engraçado!

I Маленькi прынц гэтак весела засмяяўся, што мне аж прыкра стала. Мне хацелася, каб ён паспачуваў мне.

E o pequeno príncipe deu uma bela risada, que me irritou profundamente. Gosto que levem a sério as minhas desgraças. Em seguida acrescentou:

— Значыць, ты таксама прыйшоў з неба! — дадаў ён. — А з якой планеты?

— Então, tu também vens do céu! De que planeta tu és?

«Дык вось дзе разгадка яго таемнага з’яўлення тут, у пустынi!» — падумаў я i без усякiх хiтрыкаў спытаў:

Vislumbrei um clarão no mistério da sua origem, e perguntei repentinamente:

— Значыць, ты прыйшоў сюды з iншай планеты?

— Tu vens, então, de outro planeta?

Але ён не адказаў. Ён паглядзеў на мой самалёт i пакiваў галавой.

Mas ele não me respondeu. Balançava lentamente a cabeça observando o meu avião:

— Ну, на гэтым ты сапраўды не мог прыляцець здалёк…

— É verdade que, nisto aí, não podes ter vindo de muito longe…

I ён надоўга задумаўся. Потым дастаў з кiшэнi намаляванага баранчыка i стаў пiльна разглядваць гэты свой скарб.

Mergulhou então num pensamento que durou algum tempo. Depois, tirando do bolso o meu carneiro, ficou contemplando o seu tesouro.

Можаце сабе ўявiць, якая цiкаўнасць апанавала мяне ад прызнання наконт «iншых планет». I я паспрабаваў дазнацца паболей:

Imaginem como eu ficara intrigado com aquela simples menção a “outros planetas”. Esforceime, então, por saber um pouco mais.

— Адкуль ты прыляцеў, малыш? Дзе гэта — «у цябе»? Куды ты хочаш забраць майго баранчыка?

— De onde vens, meu caro? Onde é tua casa? Para onde queres levar meu carneiro?

Ён з хвiлiну маўчаў, потым прамовiў:

Ficou algum tempo em silêncio e depois respondeu:

— От добра, што ты даў мне скрынку: буду заганяць у яе баранчыка нанач.

— O bom é que a caixa que me deste poderá, à noite, servir de casa para ele.

— Ну вядома. А калi будзеш разумны, я дам табе i вяровачку, каб можна было прывязваць яго на дзень, i калочак…

— Sem dúvida. E, se tu fores um bom menino, te darei também uma corda para amarrá-lo durante o dia. E uma estaca para prendê-lo.

Гэтая прапанова прывяла ў недаўменне Маленькага прынца:

A proposta pareceu chocá-lo:

— Прывязваць? Якая недарэчнасць!

— Amarrar? Que ideia esquisita!

— Але, калi ты не прывяжаш яго, ён пойдзе невядома куды i прападзе.

— Mas, se tu não o amarrares, ele vai-se embora e se perde…

Мой сябар зноў весела засмяяўся.

E meu amigo deu uma nova risada:

— Ды куды ж ён пойдзе?!

— Mas onde pensas que ele vai?

— Абы-куды. Куды вочы глядзяць…

— Não sei… Por aí… Andando sempre em frente.

Тады Маленькi прынц сур’ёзна сказаў:

Então o pequeno príncipe disse, muito sério:

— Гэта не страшна. Там, у мяне, так мала месца.

— Não faz mal, é tão pequeno onde moro!

I з нейкай задуменнасцю дадаў:

E depois, talvez com um pouco de tristeza, acrescentou ainda:

— Калi iсцi толькi куды вочы глядзяць, далёка не зойдзеш…

— Quando a gente anda sempre em frente, não pode mesmo ir longe…