«Che i vulcani siano spenti o in azione, è lo stesso per noi», disse il geografo. «Quello che conta per noi è il monte, lui non cambia».

— Жанартаудың сөніп немесе жанып тұрғаны біз үшін бәрібір, — деді географ біз үшін негізгі нәрсе — таудың болғаны. Ол өзгермейді.

«Ma che cosa vuol dire “effimero”?» ripeté il piccolo principe che in vita sua non aveva mai rinunciato a una domanda una volta che l’aveva fatta.

— «Өткінші» деген нені білдіреді? — деп қата сұрады, сұрағына жауап алмай тынбайтын Кішкентай ханзада.

«Vuol dire “che è minacciato di scomparire in un tempo breve”».

— Өткінші дегеніміз келешекте жоғалып кетуі мүмкін дегенді білдіреді.

«Il mio fiore è destinato a scomparire presto?»

— Менің гүлім жақын уақытта жоқ бола ма?

«Certamente».

— Әрине.

Il mio fiore è effimero, si disse il piccolo principe, e non ha che quattro spine per difendersi dal mondo! E io l’ho lasciato solo!

«Менің гүлім уақытша нәрсе екен ғой, — деп ойлады Кішкентай ханзада, — оның бүкіл әлемнен қаорғанар тек төрт тікенегің ғана бар! Ал мен оны жападан-жалғыз өзін тастап кетті!»

E per la prima volta si senti pungere dal rammarico. Ma si fece coraggio:

Бұл оның ең алғаш рет өкінішке бой алдырған кезі болатын. Бірақ ол қайта беки түсіп:

«Che cosa mi consigliate di andare a visitare?»

— Маған қайда сапар шегуге кеңес берер едіңіз? — деп сұрады ол.

«Il pianeta Terra», gli rispose il geografo. «Ha una buona reputazione…»

— Жер планетасына баруды, — деп жауап берді географ. — Оның жақсы даңқы шыққан…

E il piccolo principe se ne andò pensando al suo fiore.

Сөйтіп, Кішкентай ханзада гүлі туралы ойларға шомған бойы жолға аттанып кетті.

XVI

XVI

Il settimo pianeta fu dunque la Terra.

Сонымен, жетінші планета жер еді.

La Terra non è un pianeta qualsiasi! Ci si contano cento e undici re (non dimenticando, certo, i re negri), settemila geografi, novecentomila uomini d’affari, sette milioni e mezzo di ubriaconi, trecentododici milioni di vanitosi, cioè due miliardi circa di adulti.

Жер әншейін планета емес! Жер бетіндегі патшалардың саны жүз он бірге (әрине, негр патшаларды да ұмытпау керек), географтардың саны жеті мыңға, іскер адамдардың саны тоғыз жүз мыңға, маскүнемдердің саны жеті жарым миллионға, атаққұмарлардың саны үш жүз он бір миллионға, яғни ересек адамдардың жалпы саны екі миллирад шамасына жетеді.

Per darvi un’idea delle dimensioni della Terra, vi dirò che prima dell’invenzione dell’elettricità bisognava mantenere, sull’insieme dei sei continenti, una vera armata di quattrocentosessantaduemila e cinquecentoundici lampionai per accendere i lampioni.

Жердің көлемін сипаттау үшін мне сіздерге мынаны айтар едім: Электр жарығын ойлап таппастан бұрын, жалпы алты құрлықтың бетінде төтрт жүз алпыс екі мың бес жүз он бір шырақшыдан құралған нағыз әскер болған.

Visto un po’ da lontano faceva uno splendido effetto. I movimenti di questa armata erano regolati come quelli di un balletto d’opera.

Алыстау қашықтықтан қарағанда бұл ғажап көрініс тудыратын. Бұл әскер қозғалысы опера театрындағы балет бишілерінің біркелкі қимылдарын еске түсіргендей еді.

Prima c’era il turno di quelli che accendevano i lampioni della Nuova Zelanda e dell’Australia. Dopo di che, questi, avendo accesi i loro lampioni, se ne andavano a dormire. Allora entravano in scena quelli della Cina e della Siberia. Poi anch’essi se la battevano fra le quinte.

Алғашқы болып Жаңа Зеландия мен Австралияның шырақшыларының өнер көрсететін кезегі. Сосны, олар шырақтарын жағып болысымен, ұйқыға бас қоятын. Содан кейінгі өз кезектерінде шырақшылар бейне Қытай мен Сібірдегілер қосылатын. Сосын олар да сахнадан кетіп, шымылдық тасасына тығылатын.

Allora veniva il turno dei lampionai della Russia e delle Indie. Poi di quelli dell’Africa e dell’Europa. Poi di quelli dell’America del Sud e infine di quelli dell’America del Nord.

Ендігі кезек Ресей мен Үндістан шырақшыларына келетін. Сосын Африка мен Еуропа елдерінікі. Сосын Оңтүстік Американың кезегі. Содан соң Солтүстік Америка сахнаға шығады.

E mai che si sbagliassero nell’ordine dell’entrata in scena. Era grandioso.

Олар сахнаға шығар мезгілінен ешқашан жаңылған емес. Бұл — керемет еді.

Soli, il lampionaio dell’unico lampione del Polo Nord e il confratello dell’unico lampione del Polo Sud, menavano vite oziose e noncuranti: lavoravano due volte all’anno.

Тек Солтүстік полюстегі жалғыз шамның шырақшысы мен оның әріптесі — Оңтүстік полюстегі жалғыз шырақшы ғана жұмыссыз, тауқыметсіз өмір сүретін: Олар жылына екі рет қана жұмыс істейтін.

XVII

XVII

Capita a volte, volendo fare dello spirito, di mentire un po’. Non sono stato molto onesto parlandovi degli uomini che accendono i lampioni. Rischio di dare a quelli che non lo conoscono una falsa idea del nostro pianeta. Gli uomini occupano molto poco posto sulla Terra.

Білшгіш болып көрінгің келгенде өтірікті аздап араластырып жіберетін кездер болады. Мен сіздерге шырақшылар жайында әңгімелеп, отырып шындықты аздап бұрмалағаным рас. Біздің планетаны мүлде білмейтін адамдарға жалған түсінік беріп қоюым ықтимал. Адамдар жер үстінде көп орын алмайды.

Se i due miliardi di abitanti che popolano la Terra stessero in piedi e un po’ serrati, come per un comizio, troverebbero posto facilmente in una piazza di ventimila metri di lunghezza per ventimila metri di larghezza. Si potrebbe ammucchiare l’umanità su un qualsiasi isolotto del Pacifico.

Егер екі миллиард жер тұрғындары иықтасып, жиналыста тұрғандай тік тұрған болса, ұзындығы жиырыма мың, ені де жиырма мың шаршы миль алаңға сыйып кетер еді. Бүкіл адамзатты Тынық мұхиттың кішкене бір аралына үйіп төге салуға болар еді.

Naturalmente i grandi non vi crederebbero. Si immaginano di occupare molto posto. Si vedono importanti come dei baobab. Consigliategli allora di fare dei calcoli, adorano le cifre e gli piacerà molto. Ma non perdete il vostro tempo con questo pensiero, è inutile, visto che avete fiducia in me.

Әрине, үлкендер сізге иланбайды. Олар жерде қомақты орын аламыз деп ойлайды. Олар баобабтар сықылды өздерін маңызды санайды. Сіз оларға есептеуді ұсыныңыз. Ересек адамдар санағанды эанындай жақсы көреді. Мұндай кеңес жандарына жағады. Бас қатырып, іш пыстыратын осы іске алтын уақытыңызды ысырап қылмаңыз. Еш пайдасы жоқ. Маған сенсеңіз болғаны.

Il piccolo principe, arrivato sulla Terra, fu molto sorpreso di non vedere nessuno. Aveva già paura di essersi sbagliato di pianeta, quando un anello del colore della luna si mosse nella sabbia.

Сонымен, Кішкентай ханзада жерге келіп түскелі, көзіне тірі жан ілінбегеніне таң қалды. Ол планетаны шатастырып алдым ба деп қобалжи бастаған кезінде айдың сәулесі түсіп тұрған сақина іспетті дөңгелек нәрсе құм үстінде жыбыр ете қалды.

«Buona notte», disse il piccolo principe a caso.

— Қайырлы таң! — дей салды Кішкентай ханзада.

«Buona notte», disse il serpente.

— Қайырлы таң! — деді жылан.

«Su quale pianeta sono sceso?» domandò il piccolo principe.

— Мен қай планетаға тап болдым? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

«Sulla Terra, in Africa», rispose il serpente.

— Жер планетасына, бұл — Африка, — деп эауап берді жылан.

«Ah!… Ma non c’è nessuno sulla Terra?»

— Ә, солай ма! Сонда жер үстінде адам тұрғаны ма?

«Qui è il deserto. Non c’è nessuno nei deserti. La Terra è grande», disse il serpente.

— Бұл шөл дала. Шөл далада тірі пенлде болмайды. Жер дегеніңіз үлкен, — деді жылан.

Il piccolo principe sedette su una pietra e alzò gli occhi verso il cielo:

Кішкентай ханзада тастың үстіне отырды да, аспанға көз тікті:

«Mi domando», disse, «se le stelle sono illuminate perché ognuno possa un giorno trovare la sua. Guarda il mio pianeta, è proprio sopra di noi… Ma come è lontano!»

— Мені ойға шомдыратын нәрсе, — деді ол, — жұлдыздар, әр адам ерте ме, кеш пе, өз жұлдызын адаспай тауып алу үшін, жарқырап тұра ма екен. Менің жұлдызым дәл төбемізде тұр… Сонымен қатар ол қаншама алыс қашықтықта десеңізші!

«È bello», disse il serpente, «ma che cosa sei venuto a fare qui?»

— Әдемі екен, — деді жылан. — Сен мұнда не бітіріп жүрсің?

«Ho avuto delle difficoltà con un fiore», disse il piccolo principe.

— Мен бір гүлмен араздасыпры қалып едім, — деді Кішкентай ханзада.

«Ah!» fece il serpente.

— Ә, солай ма?! — деді жылан.

E rimasero in silenzio.

Олар үндемей қалысты.

«Dove sono gli uomini?» riprese dopo un po’ il piccolo principe. «Si è un po’ soli nel deserto…»

— Адамдар қайда? — деді ақырында Кішкентай ханзада. — Жапан түзде жалғызсырап қалдық қой…

«Si è soli anche con gli uomini», disse il serpente.

— Адамдар арасында да жалғызсырауға болады, — деді жылан.

Il piccolo principe lo guardò a lungo.

Кішкентай ханзада оған ұзақ қарап тұрып:

«Sei un buffo animale», gli disse alla fine, «sottile come un dito!…»

— Сен өзің бір қызық мақұлық екенсің, — деді ол ақырында. — Саусақтай жіп-жіңішкесің…

«Ma sono più potente di un dito di un re», disse il serpente.

— Алайда мен патшаның сауасығнан да құдіретім күштірек.

Il piccolo principe sorrise:

Кішкентай ханзада жымиып қана:

«Non mi sembri molto potente… non hai neppure delle zampe… e non puoi neppure camminare…»

— Сен соншалықты құдіретті де емессің… сенде тіпті сирақ та жоқ… саяхат жасай да алмайсың.

«Posso trasportarti più lontano che un bastimento», disse il serpente.

— Мен сені кемеден бетер алысқа алып кете аламын, — деді жылан.

Si arrotolò attorno alla caviglia del piccolo principe come un braccialetto d’oro:

Ол Кішкентай ханзаданың тілерсегіне алтын білезіктей оратылды:

«Colui che tocco, lo restituisco alla terra da dove è venuto. Ma tu sei puro e vieni da una stella…»

— Мен тиіскен адам өзі шыққан қара жеріне аттанады, — деді ол тағы да. — Бірақ та сенің жаның пәк екен, әрі сен көктегі жұлдыздан түсіпсің…

Il piccolo principe non rispose.

Кішкентай ханзада еш жауап қатпады.

«Mi fai pena, tu così debole, su questa Terra di granito. Potrò aiutarti un giorno se rimpiangerai troppo il tuo pianeta. Posso…»

— Мен сені аяп тұрмын, сен осынау тастай қатты Жерде әлсіз көрінесің. Сен планетаңды қатты сағынған кезіңде менің саған көмегім тиер. Мен…

«Oh! Ho capito benissimo», disse il piccolo principe, «ma perché parli sempre per enigmi?»

— Жарайды, мен өте жақсы түсіндім, — деді Кішкентай ханзада. — Бірақ сен неге ылғи жұмбақтай сөйлейсің?

«Li risolvo tutti», disse il serpente.

— Бар жұмбақтың шешуін таба аламын, — деді жылан.

E rimasero in silenzio.

Сөйтіп екеуі де үндемей қалды.

XVIII

XVIII

Il piccolo principe traversò il deserto e non incontrò che un fiore. Un fiore a tre petali, un piccolo fiore da niente…

Кішкентай ханзада шөл даланы көлденеңінен кесіп өтті. Жолында тек бір шоқ гүлден басқа ештеңе кездестірмеді. Үш тал қауызы ғана бар жоқтан жоғары бір гүл ғана…

«Buon giorno», disse il piccolo principe.

— Қайырлы күн! — деді оған Кішкентай ханзада.

«Buon giorno», disse il fiore.

— Қайырлы күн! — деді гүл.

«Dove sono gli uomini?» domandò gentilmente il piccolo principe.

— Адамдарды қай жақтан табуға болады? — деп ізетпен сұрады Кішкентай ханзада.

Un giorno il fiore aveva visto passare una carovana:

Бір күні керуеннің көшіп бара жатқанын көрген гүл:

«Gli uomini? Ne esistono, credo, sei o sette. Li ho visti molti anni fa. Ma non si sa mai dove trovarli. Il vento li spinge qua e là. Non hanno radici, e questo li imbarazza molto».

— Адамдар ма? Менің ойымша, жер бетінде алты, әйтпесе жетіге жуық адам болуы керек. Оларды осыдан бірнеше жылдар бұрын байқап қалғанмын. Бірақ адамдарды қайдан табуға болатынын кім білсін. Оларды жел айдап жүреді. Олардың тамырлары болмаған соң қиын ғой.

«Addio», disse il piccolo principe.

— Қош бол, — деді Кішкентай ханзада.

«Addio», disse il fiore.

— Қош бол, — деді гүл.

XIX

XIX

Il piccolo principe fece l’ascensione di un’alta montagna. Le sole montagne che avesse mai visto, erano i tre vulcani che gli arrivavano alle ginocchia. E adoperava il vulcano spento come uno sgabello. «Da una montagna alta come questa», si disse perciò, «vedrò di un colpo tutto il pianeta, e tutti gli uomini…» Ma non vide altro che guglie di roccia bene affilate.

Кішкентай ханзада асқар тауды асып өтті. Оның өмірінде бар көрген таулары тізесіне жететін үш жанартауы ғана еді. Ал сөніп қалған жанартауды орындық ретінде қолданатын. «Мұншама биік таудың басынан бүкіл планетаны шолып шығып, оның үстіндегі бүкіл адамдарды көремін…». Бірақ оның көзіне ұштары біздей әбден егелген құздардан басқа ештеңе түспеді.

«Buon giorno», disse a caso.

— Сәлемет пе! — деді ол не де болса.

«Buon giorno… buon giorno… buon giorno…» rispose l’eco.

— Сәлемет пе… сәлемет… сәлемет…, — деп қайталады жаңғырық.

«Chi siete?» disse il piccolo principe.

— Сіз кімсіз? — деді Кішкентай ханзада.

«Chi siete?… chi siete?… chi siete?…» rispose l’eco.

— Сіз кімсіз… сіз кімсіз… сіз кімсіз…, — деп жауап қатты жаңғырық.

«Siate miei amici, io sono solo», disse.

— Маған дос болыңыздар! Мен жалғызбын, — деді ол.

«Io sono solo… io sono solo… io sono solo…» rispose l’eco.

— Мен жалғызбын… мен жалғызбын… мен жалғызбын…, — деп қайталады жаңғырық.

«Che buffo pianeta», pensò allora, «è tutto secco, pieno di punte e tutto salato.

«Қандай қызық планета еді! — деп ойлады ол сонда. — Өзі бір кеуіп қалған, үп-үшкір және тұздай ащы екен.

E gli uomini mancano d’immaginazione. Ripetono ciò che loro si dice… Da me avevo un fiore e parlava sempre per primo…»

Ал адамдары босла тапқырлық дегеннен жұрдай, айтқаныңды ғана қайталайды екен… Менің планетамдағы гүлім үнемі бірінші болып сөйлейтін…»

XX

XX

Ma capitò che il piccolo principe avendo camminato a lungo attraverso le sabbie, le rocce e le nevi, scoperse alla fine una strada. E tutte le strade portavano verso gli uomini.

Кішкентай ханзада құмды басып, құз-жартастарды асып, қарды кешіп ұзақ жүргеннен кейін ақыры жолға тап болды. Ал жолдардың бәрі адамдардың ортасына алып келеді ғой.

«Buon giorno», disse.

— Қайырлы күн! — деді ол.

Era un giardino fiorito di rose.

Бір раушан гүлдер жайқалып тұрған бақ еді.

«Buon giorno», dissero le rose.

— Қайырлы күн! — десті раушан гүлдері.

Il piccolo principe le guardò. Assomigliavano tutte al suo fiore.

Кішкентай ханзада оларға анықтап қарады. Бұлардың бәрі оның гүлінен аумайды екен.

«Chi siete?» domandò loro stupefatto il piccolo principe.

— Сендер кімсіңдер? — деп сұрады ол қайран қала.

«Siamo delle rose», dissero le rose.

— Біз раушан гүлдеріміз.

«Ah!» fece il piccolo principe.

— Ә, солай ма?! — деді Кішкентай ханзада…

E si senti molto infelice. Il suo fiore gli aveva raccontato che era il solo della sua specie in tutto l’universo. Ed ecco che ce n’erano cinquemila, tutte simili, in un solo giardino.

Сөйтті де, ол өзін өте бақытсыз сезініп кетті. Оның гүлі бүкіл әлемде мен сияқты жоқ деуші еді. Ал мінеки, бір бақтың ішінде сол сияқтылардың бес мың шақтысы өсіп тұр.

«Sarebbe molto contrariato», si disse, «se vedesse questo… Farebbe del gran tossire e fingerebbe di morire per sfuggire al ridicolo. Ed io dovrei far mostra di curarlo, perché se no, per umiliarmi, si lascerebbe veramente morire…»

«Мұны көретін болса, — деп ойлады ол, — гүлімнің әбден көңілі күйзеліп қалатын еді… ол күлкіге қалмас үшін қатты-қатты жөтеліп қойып, өмірі үзіліп бара жатқандай кеіпке түсетін еді. Ал мен болсам, оны емдегенсуіме тура келер еді, әйтпесе мені де кінәлі сезіндіру үшін шынымен үзіліп кетіп жүрсе…»

E si disse ancora: «Mi credevo ricco di un fiore unico al mondo, e non possiedo che una qualsiasi rosa. Lei e i miei tre vulcani che mi arrivano alle ginocchia, e di cui l’uno, forse, è spento per sempre, non fanno di me un principe molto importante…»

Сосын ол тағы да ішінен былай деп ойлады: «Әлемде жоқ гүл менде ғана бар деп өзімді бай сезініп жүрсем, оным қарапайым раушан гүл ғана болып шықты. Осы гүл мен менің тіземнен ғана келетін үш жанартауым, оның біреуі ендігі сөнген де болар, менен даңқты ханзада жасамас…»

E, seduto nell’erba, piangeva.

Ол шөптің үстіне жата кетіп, жылап жіберді.

XXI

XXI

In quel momento apparve la volpe.

Сол арада түлкі пайда болды.

«Buon giorno», disse la volpe.

— Сәлеметсің бе! — деді түлкі.

«Buon giorno», rispose gentilmente il piccolo principe, voltandosi: ma non vide nessuno.

— Сәлеметсің бе! — деп әдеппен жауап қатты Кішкентай ханзада. Жан-жағына қара еді, ешкім көзіне ілінбеді.

«Sono qui», disse la voce, «sotto al melo…»

— Мен мұндамын! — деген дауыс алма ағашының астынан шықты.

«Chi sei?» domandò il piccolo principe, «sei molto carino…»

— Сен кімсің? — деді Кішкентай ханзада. Қандай сұлу едің!

«Sono una volpe», disse la volpe.

— Мен түлкі боламын, — деді түлкі.

«Vieni a giocare con me», le propose il piccolo principe, «sono così triste…»

— Кел екеуміз ойнайық, — деп оған ұсыныс жасады Кішкентай ханзада. Мен әбден көңілсіз тұр едім.

«Non posso giocare con te», disse la volpe, «non sono addomesticata».

— Мен сенімен ойнай алмаймын, — деді түлкі. — Қолға үйретілген түлкі емеспін.

«Ah! scusa», fece il piccolo principe.

— Ә, кешір онда, — деді Кішкентай ханзада.