«Se ordinassi a un generale di volare da un fiore all’altro come una farfalla, o di scrivere una tragedia, o di trasformarsi in un uccello marino; e se il generale non eseguisse l’ordine ricevuto, chi avrebbe torto, lui o io?»

— Егер мен қолбасшыға бір гүлден екінші гүлге көбелекше ұш немесе қайғылы шығарма жаз, болмаса теңіз шағаласына айнал дер бұйрық берсем, ал қолбасшы бұйрығымды орындамаса, кім айыпты болар еді, мен бе, әлде ол ма?

«L’avreste voi», disse con fermezza il piccolo principe.

— Сіз болар едіңіз, — деді Кішкентай ханзада табанды түрде.

«Esatto. Bisogna esigere da ciascuno quello che ciascuno può dare», continuò il re. «L’autorità riposa, prima di tutto, sulla ragione. Se tu ordini al tuo popolo di andare a gettarsi in mare, farà la rivoluzione. Ho il diritto di esigere l’ubbidienza perché i miei ordini sono ragionevoli».

— Дұрыс. Әркімнен қолынан келетінін талап ету керек, — деп сөзін сабақтады патша. — Билікті ең алдымен ақылға жеңдіру керек. Егер сен халқыңа теңізге өздеріңді тастаңдар десең, олар көтеріліске шығады. Мен бағынушылықты талап ете аламын, өйткені менің әмірм ақылға сиярлық.

«E allora il mio tramonto?» ricordò il piccolo principe che non si dimenticava mai di una domanda una volta che l’aveva fatta.

— Сонда күнді ұяясына қондыру жайы не болып кетті? — деп ескертті Кішкентай ханзада. — Ол қойған сұрағына жауап алмай тынышталмайтын.

«L’avrai il tuo tramonto, lo esigerò, ma, nella mia sapienza di governo, aspetterò che le condizioni siano favorevoli».

— Күннің батуын сен көресің. Мен оны талап етемін. Алайда, менің ел басқару ғылымыма сәйкес қолайлы жағдайдың тууын күте тұру керек.

«E quando saranno?» s’informò il piccolo principe.

— Ол қашан туар екен? — деп Кішкентай ханзада оны білуге асықты.

«Hem! hem!» gli rispose il re che intanto consultava un grosso calendario, «hem! hem! sarà verso, verso, sarà questa sera verso le sette e quaranta! E vedrai come sarò ubbidito a puntino».

— Ім, ім! — деп патша қалың күнтізбесін ақтара бастады. — Ім, ім! Бқұл болады, сағат…, бұл кешкі сағат жетіден қырық минут кеткенде болады. Сен сонда менің айтқанымның қалай бұлжымай орындалғанына көзің жетеді.

Il piccolo principe sbadigliò. Rimpiangeva il suo tramonto mancato. E poi incominciava ad annoiarsi.

Кішкентай ханзада есінеп қойды. Ол өз планетасындағы күннің батуын өткізіп алғанына өкінді. Енді ол аздап зеріге бастады:

«Non ho più niente da fare qui», disse al re. «Me ne vado».

— Менің бұл жерде басқа істер ісім жоқ, — деді ол патшаға. Кетер уақытым болды.

«Non partire», rispose il re che era tanto fiero di avere un suddito, «non partire, ti farò ministro!»

— Кетпе, — деді патша бағынышты адам тапқанына масаттанып. — Мен сені министр етіп тағайындаймын!

«Ministro di che?»

— Ненің минстрі?

«Di… della giustizia!»

— Заң министрі!

«Ma se non c’è nessuno da giudicare?»

— Мұнда соттайтын ешкім жоқ қой!

«Non si sa mai», gli disse il re. «Non ho ancora fatto il giro del mio regno. Sono molto vecchio, non c’è posto per una carrozza e mi stanco a camminare».

— Кім біледі, — деді патша оған, — мен әлі қол астымдағы жердерді аралап көрген жоқпын. Мен тым кәрімін, күйме қоятын жер жетіспейді, ал жаяу жүру шаршатады.

«Oh! ma ho già visto io», disse il piccolo principe sporgendosi per dare ancora un’occhiata sull’altra parte del pianeta. «Neppure laggiù c’è qualcuno».

— О! Мен қарап көрдім, — деді, планетаның басқа бетіне тағы бір көз салуға еңкейген Кішкентай ханзада. — Ол жақта да ешкім жоқ…

«Giudicherai te stesso», gli rispose il re. «È la cosa più difficile. È molto più difficile giudicare se stessi che gli altri. Se riesci a giudicarti bene è segno che sei veramente un saggio».

— Онда сен өзіңді-өзің соттайсың, — деп жауап берді патша. — Бұл өте қиын нәрсе. Өзгені соттағанна гөрі өзіңді соттау қиынырақ. Егер сен өзіңді дұрыстап соттай білсең, онда сенің нағыз даныщпан болғаның.

«Io», disse il piccolo principe, «io posso giudicarmi ovunque. Non ho bisogno di abitare qui».

— Мен өзіме-өзім қайда болсам да баға бере аламын. Ол үшін мұнда тұрып қажеті жоқ, — деді Кішкентай ханзада.

«Hem! hem!» disse il re. «Credo che da qualche parte sul mio pianeta ci sia un vecchio topo. Lo sento durante la notte. Potrai giudicare questo vecchio topo. Lo condannerai a morte di tanto in tanto. Così la sua vita dipenderà dalla tua giustizia. Ma lo grazierai ogni volta per economizzarlo. Non ce n’è che uno».

— Ім, ім! — деді патша, менің планетамның бір бұрышында кәрі атжалман бар сияқты. Түнде тықырын естимін. Сен сол атжалманды соттауыңа болатын еді. Оны кей-кездері өлім жазасына кесіп отырар едіің. Осылайша оның өмірі сенің қолыңда болады. Алайда сен оны үнемдеу үшін, әр уақытта кешіріп отыратын едің. Ол біреу-ақ қой.

«Non mi piace condannare a morte», rispose il piccolo principe, «preferisco andarmene».

— Мен өлім жазасына кесуді ұнатпаймын, — деді кішкентай ханзада. — Оның үстіне, кететін уақытым болды.

«No», disse il re.

— Жоқ, — деді патша.

Ma il piccolo principe che aveva finiti i suoi preparativi di partenza, non voleva dare un dolore al vecchio monarca:

Бірақ та Кішкентай ханзада сапарға дайындалып болған соң кәрі патшаның көңілін қалдырғысы келмеендіктен былай деді:

«Se Vostra Maestà desidera essere ubbidito puntualmente, può darmi un ordine ragionevole. Potrebbe ordinarmi, per esempio, di partire prima che sia passato un minuto. Mi pare che le condizioni siano favorevoli…»

— Егер ұлы мәртебелі тақсыр өз бұйрықтары әр кез бұлжымай орындалғанын қаласа, маған ақылға сиярлықтай әмір берер еді. Мәселен, ол маған бір мезет те кідірмей жолға шығуға бұйыруына юолар еді. Меніңше қолайлы жағдай туып тұрған сияқты…

E siccome il re non rispondeva, il piccolo principe esitò un momento e poi con un sospiro se ne partì.

Патша үн қатпағандықтан, Кішкентай ханзада біраз кідіріп қалды да, сосын бір күрсініп қойып, жолға аттанып кетті.

«Ti nomino mio ambasciatore», si affrettò a gridargli appresso il re.

— Мен сені елші қылып тағайындаймын, — деп патша артынан асығыс айқайлап жіберді.

Aveva un’aria di grande autorità.

Оның түрі қарсылық атаулыға төзбестей еді.

Sono ben strani i grandi, si disse il piccolo principe durante il viaggio.

«Үлкендер осы қызық халық» деп ойлады Кішкентай хзанзада.

XI

XI

Il secondo pianeta era abitato da un vanitoso.

Екінші планетада атаққұмар адам тұратын.

«Ah! ah! ecco la visita di un ammiratore», gridò da lontano il vanitoso appena scorse il piccolo principe.

— Ә! Міне, қызықтаушы адам да келді! — деп, Кішкентай ханзаданы алыстан көре салысымен айқай салды атаққұмар.

Per i vanitosi tutti gli altri uomini sono degli ammiratori.

Атаққұмар адам өзге жұрттың бәрі өздеріне сүйсіне қарайды деп ойлайды.

«Buon giorno», disse il piccolo principe, «che buffo cappello avete!»

— Қайырлы күн! — деді Кішкентай ханзада. — Қалпағыңыз қызық екен.

«È per salutare», gli rispose il vanitoso. «È per salutare quando mi acclamano, ma sfortunatamente non passa mai nessuno da queste parti».

— Бұл сәлем беру үшін, — деп жауап қатты атаққұмар. — Жұрт мені құттықтап, қол шапалақтағанда, мен иіліп ізет көрсетуім керек. Өкінішке орай, бұл жерден ешкім өтпейді.

«Ah sì?» disse il piccolo principe che non capiva.

— Солай ма? — деді ештеңені түсінбесе де Кішкентай ханзада.

«Batti le mani l’una contro l’altra», consigliò perciò il vanitoso.

— Бір қолыңды екінші қолыңа соқ, — деп ақыл берді атаққұмар.

Il piccolo principe batté le mani l’una contro l’altra e il vanitoso salutò con modestia sollevando il cappello.

Кішкентай ханзада қолдарын бір-біріне соғып, шапалақтады. Атаққұмар қалпағын көтеріңкіреп, қарапйым ғана бас иіп сәлем берді.

«È più divertente che la visita al re», si disse il piccolo principe, e ricominciò a battere le mani l’una contro l’altra. Il vanitoso ricominciò a salutare sollevando il cappello.

«Бұл патшаға қарағанда көңілдірек екен» деп ойлады Кішкентай ханзада Сөйтіп ол қайтадан қол шапалақтай бастады. Атаққұмар болса, қалпағын көтеріңкіреп, тағы да иілді.

Dopo cinque minuti di questo esercizio il piccolo principe si stancò della monotonia del gioco:

Осындай қимылдармен өткен бес минуттан соң Кішкентай ханзада ойынның бірқалыптылығынан жалығып кетті де:

«E che cosa bisogna fare», domandò, «perché il cappello caschi?»

— Ал қалпақ жерге құлауы үшін не істеу керек? — деп сұрады.

Ma il vanitoso non l’intese. I vanitosi non sentono altro che le lodi.

Бірақ атаққұмар оның айтқанын естімеді. Атаққұмарлар мақтау сөзден басқаға құлақ аспайды.

«Mi ammiri molto, veramente?» domandò al piccolo principe.

— Сен маған шынымен-ақ қатты сүйсіне қарайсың ба? — деп сұрады ол Кішкентай ханзададан.

«Che cosa vuol dire ammirare?»

— Сүйсіне қарау деген нені білдіреді?

«Ammirare vuol dire riconoscere che io sono l’uomo più bello, più elegante, più ricco e più intelligente di tutto il pianeta».

— Сүйсіне қарау деген менің планетамдағы ең әдемі, бәрінен сәнді киінген және ең ақылды адам екенімді мойындағанды білдіреді.

«Ma tu sei solo sul tuo pianeta!»

— Сен планетаңда жалғыз емессің бе?

«Fammi questo piacere. Ammirami lo stesso!»

— Көңілімді қалдырмашы. Сонда да маған сүйсіне салшы!

«Ti ammiro», disse il piccolo principe, alzando un poco le spalle, «ma tu che te ne fai?»

— Мен сүйсініп тұрмын, — деді Кішкентай ханзада иығын қусырып, — бірақ бұл сені не үшін қызықтырады?

E il piccolo principe se ne andò.

Сөйтті де, Кішкентай ханзада кетіп қалды.

Decisamente i grandi sono ben bizzarri, diceva con semplicità a se stesso, durante il suo viaggio.

Сапарын жалғастыра түсіп, «Үлкендер шынымен де түсініксіз жандар» деп ойлады ол жай ғана.

XII

XII

Il pianeta appresso era abitato da un ubriacone. Questa visita fu molto breve, ma immerse il piccolo principe in una grande malinconia.

Келесі планетада маскүнем тұратын. Кішкентай ханзада бұл жерде көп тұрақтамаса да зор уайымға салынды:

«Che cosa fai?» chiese all’ubriacone che stava in silenzio davanti a una collezione di bottiglie vuote e a una collezione di bottiglie piene.

— Сен не істеп отырсың? — деп сұрады ол маскүнемнен. Ол келгенде маскүнем бір үймек боп бос бөтелкелер мен тағы бір топ толы бөтелкелердің алдында үнсіз отыр екен.

«Bevo», rispose, in tono lugubre, l’ubriacone.

— Ішіп отырмын, — деп жауап берді маскүнем мұңды түрмен.

«Perché bevi?» domandò il piccolo principe.

— Не үшін ішесің? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

«Per dimenticare», rispose l’ubriacone.

— Ұмыту үшін.

«Per dimenticare che cosa?» s’informò il piccolo principe che cominciava già a compiangerlo.

— Нені ұмыту үшін? — деді оны аяп кеткен Кішкентай ханзада.

«Per dimenticare che ho vergogna», confessò l’ubriacone abbassando la testa.

— Ұялатынымды ұмыту үшін, — деп, басын салбырата шынын айтты маскүнем.

«Vergogna di che?» insistette il piccolo principe che desiderava soccorrerlo.

— Неден ұяласың? — деп сұрады, оған қол ұшын бергісі келіп кеткен Кішкентай ханзада.

«Vergogna di bere!» e l’ubriacone si chiuse in un silenzio definitivo.

— Ішкеннен ұяламын! — деп маскүнем сөзін аяқтады да, үнсіздікке біржолата батып кетті.

Il piccolo principe se ne andò perplesso.

Не айтарын білмей абдырап қалған Кішкентай ханзада әрі қарай жол тартты.

I grandi, decisamente, sono molto, molto bizzarri, si disse durante il viaggio.

Жол бойы ол: «Үлкен кісілер шынында да өте таңғаларлақ жандар» деп ойлады ішінен.

XIII

XIII

Il quarto pianeta era abitato da un uomo d’affari. Questo uomo era così occupato che non alzò neppure la testa all’arrivo del piccolo principe.

Төртінші планета іскер адамдікі болатын. Бұл адам мұрынан шаншылып, қолы тимей жатқаны соншалық, Кішкентай ханзада келгенде басын да көтермеді.

«Buon giorno», gli disse questi. «La vostra sigaretta è spenta».

— Сәлеметсіз бе! — деді бұл. — Сіздің шылымыңыз сөніп қалыпты.

«Tre più due fa cinque. Cinque più sette: dodici. Dodici più tre: quindici. Buon giorno. Quindici più sette fa ventidue. Ventidue più sei: ventotto. Non ho tempo per riaccenderla. Ventisei più cinque trentuno. Ouf! Dunque fa cinquecento e un milione seicento ventiduemila settecento trentuno».

— Үшке екіні қосса, болады бес. Беске жетіні қосса — он екі.Он екіге үш — он бес. Қайырлы күн! Он беске жетіні — жиырма екі. Жиырма екіге алты — жиырма сегіз. Оны жағатын уақыт жоқ. Жиырма алтыға бес — отыз бір. Уһ! Сонымен болады бес жүз миллион алты жүз жиырма екі мың жеті жүз отыз бір.

«Cinquecento milioni di che?»

— Ненің бес жүз миллионы?

«Hem! Sei sempre li? Cinquecento e un milione di… non lo so più. Ho talmente da fare! Sono un uomo serio, io, non mi diverto con delle frottole! Due più cinque: sette…»

— Ә, сен әлі осында ма едің? Бес жүз миллион… не екенін… ұмытып қалдым… Менің қыруар жұмысым бар! Мен байсалды адаммын. Бос мылжыңмен айналысуға уақытым жоқ! Екіге бесті қоссақ — жеті…

«Cinquecento e un milione di che?» ripeté il piccolo principe che mai aveva rinunciato a una domanda una volta che l’aveva espressa.

— Бес жүз миллионыңыз не? — деп қойған сұрағын өмірінде жауап алмайынша тынбайтын Кішкентай ханзада қайталап сұрады.

L’uomo d’affari alzò la testa:

Іскер адам басын көтеріп:

«Da cinquantaquattro anni che abito in questo pianeta non sono stato disturbato che tre volte. La prima volta è stato ventidue anni fa, da una melolonta che era caduta chissà da dove. Faceva un rumore spaventoso e ho fatto quattro errori in una addizione.

— Осы планетада елу төрт жыл өмір сүргелі бері мені үш рет қана мазалаған. Бірінші рет, бұдан жиырма екі жыл бұрын, қайдан түскені бір құдайға ғана белгілі көктем қоңызы еді. Ол ызыңдап құлақтың құртын жегендіктен, мен есеп-қисабымда төрт қате жібердім.

La seconda volta è stato undici anni fa per una crisi di reumatismi. Non mi muovo mai, non ho il tempo di girandolare. Sono un uomo serio, io. La terza volta… eccolo! Dicevo dunque cinquecento e un milione».

Екінші рет, бұдан он бір жыл бұрын, сүйегім қақсап ауырғанының кесірі тіиді. Маған жаттығу жетіспейді. Сейіл құруға уақытым жоқ. Мен жеңілтек мінезді адам емеспін. Үшінші рет… мінеки! Сонымен, бес жүз миллион деп жатқанмын…

«Milioni di che?»

— Ненің миллионы?

L’uomo d’affari capi che non c’era speranza di pace.

Іскер адам оның тынышытық бермесін ұқты да:

«Milioni di quelle piccole cose che si vedono qualche volta nel cielo».

— Кей кезде аспанда көрінетін миллиондаған майда заттар, — деді.

«Di mosche?»

— Шыбындар ма?

«Ma no, di piccole cose che brillano».

— Е, жоқ, майда жылтырақ нәрселер.

«Di api?»

— Бал арасы ма?

«Ma no. Di quelle piccole cose dorate che fanno fantasticare i poltroni. Ma sono un uomo serio, io! Non ho il tempo di fantasticare».

— Жоқ, ол емес. Жалқауларды қиялға батыратын кішкентай алтын түстес нәрселер. Мен болсам жалқау емеспін! Меніңі қиялдауға уақытым жоқ.

«Ah! di stelle?»

— Е, жұлдыздар ма?

«Eccoci. Di stelle».

— Тура солай. Жұлдыздар.

«E che ne fai di cinquecento milioni di stelle?»

— Бес жүз миллион жұлдызды не қыласың?

«Cinquecento e un milione seicento ventiduemila settecento trentuno. Sono un uomo serio io, sono un uomo preciso».

— Бес жүз миллион алты жүз жиырма екі мың жеті жүз отыз бір. Мен байсалды жанмын., дәлдікті ұнатамын.

«E che te ne fai di queste stelle?»

Осы жұлдыздармен не істемекшісің?

«Che cosa me ne faccio?»

— Не істеиекшімін?

«Sì»

— Иә.

«Niente. Le possiedo».

— Ештеңе. Мен оларды иемденемін.

«Tu possiedi le stelle?»

— Сен жұлдыздарды иемденесің бе?

«Sì»

— Иә.

«Ma ho già veduto un re che…»

— Мен бір патшаға жолығып едім, ол…

«I re non possiedono. Ci regnano sopra. È molto diverso».

— Патшалар иемденбейді. Олар патшалық құрады. Бұл істің мәні басқа.

«E a che ti serve possedere le stelle?»

— Ал саған жұлдыздарды иемденудің не керегі бар?

«Mi serve ad essere ricco».

— Бай болу үшін керек.

«E a che ti serve essere ricco?»

— Бай болған не үшін керек?

«A comperare delle altre stelle, se qualcuno ne trova».

— Басқа біреу тауып алған жұлдыздарды сатып алу үшін.

Questo qui, si disse il piccolo principe, ragiona un po’ come il mio ubriacone.

«Мынау өзі менің маскүнемім сияқты байыптайды екен» деп ойлады Кішкентай ханзада.

Ma pure domandò ancora:

Сосын ол тағы да сұрақтар қойды:

«Come si può possedere le stelle?»

— Жұлдызды қалайша иемденуге болады?

«Di chi sono?» rispose facendo stridere i denti l’uomo d’affari.

— Олар кімдікі? — деп күңк етті іскер.

«Non lo so, di nessuno».

— Білмйемін, ешкімдікі емес.