“Öyleyse benim. Çünkü bunu ilk akıl eden ben oldum.”

— Демек, менікі болғаны. Өйткені, ол туралы бірінщі маған ой келген.

“Senin demekle senin oluyor mu?”

— Осы жеткілікті ме?

“Tabii. Sahipsiz bir elmas bulursan senin olur. Sahipsiz bir ada da. Bir düşünce ilk senin aklına gelse beratını alırsın, senin olur. Benimki de öyle: Benden önce kimse yıldızlara sahip olmayı akıl edemediğine göre, yıldızlar benimdir.”

— Әрине. Сен иесі жоқ алмас тас тапсаң, оны меншіктенесің ғой. Егер сен иесіз арал тауып алсаң, ол сенің меншігің болады. Саған жаңа ой бірінші келсе, сен оның иесі болаың. Ал мен болсам, жұлдыздапды иемденемін, өйткені бұған дейін жұлдыздарды меншіктеу егкімнің ойына кіріп-шықпаған.

“Doğru ama ne yapıyorsun onları?”

— Ол рас, — деп қостады Кішкентай ханзада. — Сосын не қыласың?

“Düzene sokuyorum. Sayıyorum, yine sayıyorum. Güç bir iş. Ama önemli işlerle ilgilenen bir adamım ben.”

— Мен оларды басқарамын. Оларды қайта-қайта санаймын, — деді іскер адам. Бұл ұиын нәрсе. Бірақ мен ұлағатты кісімін!

Küçük Prens daha öğreneceğini öğrenmiş değildi.

Кішкентай ханзада бұған да қанағаттанбады.

“İpek bir atkım olsaydı,” dedi, “boynuma dolar nereye gitsem yanımda götürebilirdim. Bir çiçeğim olsaydı koparır yakama takabilirdim. Ama sen gökteki yıldızları koparamazsın ki.”

— Егер менде орамал болса, оны мен мойныма орап және өзіммен бәрге алып кете аламын. Егер менің гүлім болса, оны жұлып алып кете аламын. Бірақ сен жұлдыздарды жинап алып кете ламайсың ғой!

“Koparamam ama bankaya yatırabilirim.”

— Жоқ, бірақ мен оларды банкке салып қоя аламын.

“O da ne demek?”

— Ол не дегенді білдіреді?

“Şu demek: Yıldızlarımın sayısını bir kâğıt parçasına yazarım. Sonra kâğıdı bir çekmeceye koyar, çekmeceyi kilitlerim.”

— Ол дегеніміз былай: мен жұлдыздардың санын бір шумақ қағаөзға жазамын. Сосын ол қағазды тартпаға саламын да, кілтпен құлыптап қоямын.

“Hepsi bu mu?”

— Сол-ақ па?

“Bu.”

— Соның өз де жеткілікті.

Küçük Prens, “Eğlenceli iş,” diye düşündü. “Pek şairane ama önemli denemez buna.”

«Қызық екен, — деп ойлады Кішкентай ханзада. — Тіпті әдемі жырдай. Бірақ айтуға тұрарлық нәрсе емес».

Önemli şeyler konusunda Küçük Prens’in görüşleri büyüklerinkinden apayrıydı.

Кішкентай ханзаданың көңіл қоюға тұрарлықтай нәрселер туралы ойы ересек адамдардың ойынан мүлдем басқаша болатын.

“Sözgelimi benim her gün suladığım bir çiçeğim var. Her hafta süpürdüğüm üç tane de yanardağım var. Sönmüş olanı bile süpürüyorum; ne olur ne olmaz. Bu yaptıklarımla yanardağlarıma ve çiçeğime yararlı oluyorum. Sense yıldızlar için yararlı değilsin…”

— Меніңше, — деді ол тағы да, менің күн сайын суарып тұратын гүлім бар. Менің меншгімде апта сайын мұржасын тазалап тұратын үш жанартауым бар. Сөніп қалғанын да тазалаймын. «Сақтықта корлық жоқ» деген. Менің иемденуім жанартауларым үшін де, гүлдерім үшін де пайдалы. Ал жұлдыздарға сенен түсер пайда жоқ.

İşadamı ağzını açtı ama söyleyecek laf bulamadı. Küçük Prens yola düzüldü.

Іскер адам аузын ашып еді, бірақ аузына сөз түспеді. Кішкентай ханзада болса бірден жолға аттанып кетті.

“Büyükler tepeden tırnağa olağanüstü kişiler canım,” diye düşündü yol boyunca.

«Үлкендер шынында да ғажап жандар» деп ойлады ол жол бойы.

XIV

XIV

Beşinci gezegen çok ilginçti. Şimdiye dek gördüklerinin en ufağıydı. Üstünde ancak bir sokak feneriyle bekçisine yer vardı.

Бесінші планета өте қызғылықты еді. Бұл бәрінің ішіндегі ең кішкенесі болатын. Оның үстінде тек көше шамы мен шам жағатын шырақшы ғана сиятын орын бар.

Küçük Prens, gökyüzünün bir noktasında, üstünde ne insan ne de ev bulunan küçücük bir gezegende şu sokak feneriyle bekçisinin ne işe yarayabileceğini kestirememişti. Yine de kendi kendine:

Аспанның бір бұрышында орналасқан не бір үйлері, не бір тұрғындары жоқ планетаға көше шамы мен шырақшы не үшін керек екені Кішкентай ханзаданың миына симай-ақ қойды. Дегенмен ол ішінен былай деп ойлады:

“Bu adam gülünç belki ama kraldan da, kendini beğenmişten de, işadamından da, sarhoştan da daha az gülünç; hiç değilse işinin bir anlamı var. Fenerini yakınca bir yıldız doğdurmuş, bir çiçek açtırmış gibi oluyor. Söndürünce o yıldız, o çiçek uykuya dalıveriyor. Ne güzel bir uğraş; güzel olduğu için gerçekten yararlı.”

«Мүмкін бұл адам сандырақтайтын шығар. Әйтсе де, оның патшаға, атаққұмарға, әлде іскер адам мен маскүнемге ұарағанда дені дұрыстау сияқты. Қалай болғанда да, мұның жұмысының мәні бар. Ол өзінің шамын жаққан шақта бір жаңа жұлдыз туғандай немесе гүл шешек атқандай әсер етеді. Ал шырағын өшіргенде, сол гүл немесе жұлдыз ұйқыға кеткендей болады. Тамаша жұмыс. Бұл шын мәнінде пайдалы іс, себебі бұл — әдемі».

Gezegene ayak basar basmaz bekçiyi saygıyla selamladı.

Кішкентай ханзада планетаға жақындаған кезде шырақшыға құрметпен иіліп сәлем береді:

“Günaydın. Fenerini niçin söndürdün?”

— Қайырлы күн! Шырағыңды неге өшірдің?

“Yönetmelik böyle. Günaydın.”

— Нұсқау солай, — деп жауап берді шырақшы. — Қайырлы күн!

“Nasıl?”

— Нұсқау деген не?

“Yönetmeliğe göre fenerimi söndürüyorum. İyi akşamlar.”

— Шырақты өшіру жайлы құсқау. Кеш жарық!

Feneri yeniden yaktı.

Сөйтіп ол шырағын қайта жақты.

“Peki, neden yine yaktın?”

— Оны неге қайтадан жақтың?

“Yönetmelik böyle.”

— Нұсқау солай, — деп жауап берді шырақшы.

“Anlayamıyorum.”

— Түсінсем бүйырмасын, — деді Кішкентай ханзада.

“Anlayacak bir şey yok ki,” dedi bekçi, “yönetmelik yönetmeliktir. Günaydın.”

— Түсінетін ешнәрсесі жоқ, — деді шырақшы. Нұсқау дегеніміз — Нұсқау. Қайырлы күн!

Fenerini söndürdü.

Ол шырағын қайта сөндірді.

Kırmızı kareli bir mendille alnını sildi, sonra:

Сосын қызыл төрт бұрыштар бар бет орамалымен маңдайын сүртті.

“Lanet bir iş bu benimki,” dedi. “Eskiden akıl ererdi. Sabah söndürür, akşam yakardım. Günün geri kalan saatlerinde dinlenir, gecenin geri kalan saatlerinde uyurdum.”

— Менің кәсібім сұмдық ауыр. Бұрындары уақытымен болушы еді. Таңертең сөндіріп, кешке жағатынмын. Одан қалған уақытында: күндіз дем алып, түнде ұйықташы едім…

“O zamandan bu yana yönetmelik değişti mi?”

— Сонда, одан кейін, нұсқау өзгеріп кетті ме?

“Yönetmelik değişmedi. İşin kötüsü de bu ya. Gezegen her yıl daha hızlı dönmeye başladı, yönetmelik ise yerinde saydı.”

— Нұсқау өзгерген жоқ—ау, — деді шырақшы. — Пәленің бәрі осында емес пе! Планета жылдан жылға жылдамырақ айналатын болып барады, ал нұсқау өзгермеді.

“Sonra?”

— Сонымен? — деді Кішкентай ханзада.

“Şimdi gezegen dakikada bir dönüş yapıyor; dinlenmeye bir saniye vaktim kalmıyor. Dakikada bir kez yakıp söndürüyorum.”

— Сонымен енді ол минутына бір айналып шығады. Менің бір секнуд та тыныс алуға уақытым жоқ. Әр минут сайын жағып, қайт сөндіремін!

“Amma da iş ha! Bu gezegende günler bir dakika sürüyor demek!”

— Міне, қызық! Сенің бір күнің бір-ақ минутқа созылғаны ғой!

“O kadarla kalsa iyi! Biz şurada konuşurken bir ay geçti.”

— Қызық түгі де жоқ, — деді шырақшы. — Екеміздің әңгімелесіп тұрғанымызға бір айдың жүзі болды.

“Bir ay mı?”

— Бір ай?!

“Evet. Otuz dakika otuz gün eder. İyi akşamlar.”

— Иә, отыз минут. Отыз күн! Қайырлы кеш!

Feneri yeniden yaktı.

Ол шырағын қайта жақты.

Küçük Prens baktı baktı ve yönetmeliğe bunca bağlı kalan bu bekçiye karşı içinde bir sevgi duydu.

Кішкентай ханзада одан көз алмай тұрып, нұсқауына осыншама адал шырақшыны жақсы көріп кетті.

Bir zamanlar iskemlesini bir kımıldatışta günbatımları gördüğünü anımsadı; dostuna yardım etmek istedi.

Оның есіне күннің батуын тамашалау үшін өзінің орындығын жылжытып күнді қуалап жүретін кездері түсіп кетті. Ол досына көмектескісі келді:

“Bak,” dedi, “sana istediğin zaman dinlenebilmenin yolunu göstereceğim.”

— Сен білесің бе? Мен сені қалаған кезіңде демалдырудың тәсілін білемін…

“Ben hep dinlenmek isterim,” dedi bekçi.

— Мен үнемі демалғым келеді, — деді шырақшы.

Bir insan hem işine bağlı hem tembel olabiliyor anlaşılan.

Адам жұмысына адал, сонымен қатар жалқау да бола алмайды ғой.

Küçük Prens açıklamaya koyuldu: “Senin gezegenin öyle küçük ki üç adımda çevresini dolanırsın. Hep güneş alan yerde kalabilmek için çok yavaş yürümen yeter. Dinlenmek istediğin zaman yürürsün, gündüzler dilediğin kadar uzar.”

Кішкентай ханзада сөзін былай деп сабақтады:
— Сенің планетаңның кішкентайлығы сонша, үш қадам аттасаң болғаны оны түгел айналып шығасың. Әрдайым, күннің көзінде қалу үшін, сен асықпай жүріп отырсаң болғаны.тыныстап алғың келгенде, сен жүре бер… сонда күн қалағаныңша шығып тұра береді.

“Bu bir çözüm yolu olamaz. Çünkü hayatta asıl sevdiğim şey uyumaktır.”

— Бұдан келіп-кетер пайда шамалы екен, — деді шырақшы. — Менің өмірде ең жақсы көретінім — ұйықтау.

“Ne yapalım şansın yok,” dedi Küçük Prens.

— Амал нешік, жолың болмады, — деді Кішкентай ханзада.

“Ne yapalım şansım yok. Günaydın.”

— Амал жоқ, — деді шырақшы. — Қайырлы күн!

Feneri söndürdü.

Сөйтті де шырағын сөндірді.

Yol boyunca Küçük Prens, “Şu zavallıyı kral da, kendini beğenmiş de, sarhoş da, işadamı da görseler küçümserlerdi. Oysa içlerinde bana gülünç gelmeyen, yalnız o. Belki kendi dışında bir şeyle uğraştığından.”

«Бұл адам, — деп ойлады Кішкентай ханзада сапарын жалғастыра түсіп, — бұл адамбасқаларына: патшаға, атаққұмарға, маскүнемге, іскер адамға жек көрінішті олар еді. Дегемен, маған күлкілі емес. Жібі түзу жалғыз осы сияқты көрінді. Мүмкін, мұның себебі оның тек өз қара басын ғана ойламай, өзге нәрсемен айналысатындығы болар».

İçini çekerek kendi kendine dedi ki:

Ол өкініштен күрсінді де, ойын былай деп жаоғастырды:

“İçlerinde arkadaş olabileceğim tek insan oydu. Ama gezegeni o kadar küçüktü ki iki kişi almazdı…”

«Жалғыз осы ғана достасуыма жарайтын адам екен. Алайда, оның планетасы шынында тым кішкентай. Екі адам сыятын орын жоқ…»

Küçük Prens’in kendine açıklamaktan kaçındığı bir şey daha vardı. Bu gezegenden ayrılırken yirmi dört saatte bin dört yüz kırk günbatımı kaçırdığına yanıyordu asıl!

Шынында Кішкентай ханзаданың мойындауға батпаған нәрсесі — күн жиырма төрт сағат ішінде бір мың төрт жүз қырық рет бататын осы бір құдай жарылқаған планетаны қимайтындығы!

XV

XV

Altıncı gezegen bir öncekinden on kat genişti. Kocaman kitaplar yazan yaşlı bir adam vardı orada.

Алтыншы планета одан он есе үлкен планета еді. Мұнда қалың кітаптар жазатын қарт кісі тұратын. Кішкентай ханзаданы көре салысымен ол:

Küçük Prens’in geldiğini görünce haykırdı: “Bir kâşif geliyor!”

— Мінеки, зерттеушінің дәл өзі келді! — деп айқайлап жіберді.

Küçük Prens masanın üstüne oturduğunda sık sık soluyordu. Kaç gündür yollardaydı.

Кішкентай ханзада ентігін басу үшін орындыққа отыра кетті. Қаншама жолдарды басынан өткерді десеңші!

“Yolculuk nereden?” diye sordu yaşlı adam.

— Қай жақтан келе жатырсың? — деп сұрады одан қарт кісі.

Küçük Prens de sordu: “Bu koca kitap ne? Burada ne yapıyorsunuz?”

— Мынау не қылған қалың кітап? — деді Кішкентай ханзада. — Сіз мұнда немен айналысасыз?

“Coğrafyacıyım ben.”

— Мен географпын, — деді қарт кісі.

“Coğrafyacı ne demek?

— Георграф деген кім?

“Coğrafyacı, denizlerin, ırmakların, kentlerin, dağların ve çöllerin yerlerini bilen bilgine denir.”

— Ол — теңіздердің, өзендердің, қалалардың, таулар мен шөлдердің қайда орналасқанын білетін ғалым.

“Ne ilginç! Sonunda gerçek bir meslek adamına rastlayabildik!”

— Неткен қызық! — деді Кішкентай ханзада. — Мінеки, бұл — нағыз кәсіп!

Coğrafyacının gezegenine bir göz attı. Böylesine görkemli, göz alıcı bir gezegen görmemişti.

Сосын географтың планетасын көзбен шолып шықты. Ол осыншама сәулетті планетаны бұрын-соңды көрмеген еді.

“Gezegeniniz çok çok güzel. Okyanusları var mı?”

— Сіздің планетаңыз өте әдемі екен. Мұхиттар бар ма?

“Bir şey diyemem.”

— Оны білмедім, — деді географ.

“Ya!” Küçük Prens beklediğini bulamamıştı. “Peki, dağları?”

Кішкентай ханзада көңілі қалыңқырап:
— Ал таулар ше? — деп сұрады.

“Bir şey diyemem.”

— Оны білмеймін, — деді географ.

“Kentleri, ırmakları, çölleri?”

— Ал қалалар, өзендер мен шөлдер ше?

“Ona da bir şey diyemem.”

— Оны да біле алмадым, — деді географ.

“Hani siz coğrafyacıydınız?”

— Сіз географ емессіз бе?!

“Tamam,” dedi coğrafyacı, “ama kâşifim dememiştim. Gezegenimde tek kâşif yok. Kentleri, ırmakları, dağları, denizleri, okyanusları ve çölleri bulup çıkarmak coğrafyacının görevi değildir ki.

— Дәл солай, — деді географ, — бірақ мен зерттеумен айналысатын саяхатшы емеспін. Мен зерттеушілерге зәрумін. Қалаларды, өзендерді, тауларды, теңіздерді, мұхиттар мен шөлдерді географ санамайды ғой.

Coğrafyacının gezinecek vakti yoktur. Masasının başından ayrılmaz. Kâşifler ayağına gelirler. Onlara sorular yöneltir, yolculuk anılarını not eder. Bunlardan birinin anılarını ilginç görürse o kâşifin dürüstlüğü konusunda soruşturma yapar.”

Географ — тым маңызды адам, оның сандалып жүргені жараспас. Ол өзінің кеңсесінен шықпайды. Ол осында зерттеушілерді қабылдайды. Географ оларға сұрақ қойып, олардың көрген-білгендерін қағазға түсіреді. Ал егерде олардың ішіндегі кейбіреуінің айтқандары қызықтау көрінсе болғаны, географ сол зерттеушінің адамшылық қасиеттерін тексеріске алады.

“Neden?”

— Оның қажеті не?

“Çünkü yalancı bir kâşif, coğrafya kitaplarının başına neler neler getirir. Çok içki içen kâşifler için de aynı durum söz konusudur.”

— Зерттеуші өтірік айтса, география кітаптарына зиян келтіреді. Ішкіш зерттеуші де соның қатарына жатады.

“O neden?”

— Неге? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

“Çünkü sarhoşlar teki çift görür. Diyelim bir yerde tek dağ var, coğrafyacı iki dağ var diye not edecektir.”

— Өйткені маскүнемдердің көзіне бәрі қосарланып көрінеді. Сонда географ бір ғана таудың орнына екеу деп жазып қоюы мүмкін.

“Bir tanıdığım var,” dedi Küçük Prens. “Olsaydı, çok kötü bir kâşif olurdu.”

— Мен сондай біреуді танушы едім, — деді Кішкентай ханзада, — Одан жақсы зертеуші шықпас, — еді.

“Mümkün. Ne diyordum? Kâşifin dürüstlüğü ortaya çıkınca bu kez keşfi için bir soruşturma yapılır.”

— Ол да мүмкін. Сонымен, зерттеушінің адамгершщілігі мықты болып шықса, онда оның ашқан жаңалығын тексеріске алады.

“Oraya mı gidiliyor?”

— Барып көре ме?

“Yok canım, daha kolayı var. Kâşiften kanıt göstermesi istenir. Sözgelimi büyük bir dağ keşfedilmişse oradan büyük kayalar söküp getirmesi gerekir.”

— Жоқ. Ол қиындау болады-ау. Оның орнына зерттеушіге дәлелдер келтіруін талап етеді. Мысалы, асқар тауды тапқан болса, үлкен-үлкен тастар әкелуі шарт.

Coğrafyacı birden coştu:

Географ кенеттен көңілі жібіп:

“Sen çok uzaklardan geliyorsun! Kâşifsin! Artık gezegenini anlatırsın bana.”

— Сен ше, алыстан келдің ғой! Зерттейтін саяхатшының нағыз өзісің! Қане, өзіңнің планетаңды сипаттап бепші!

Ve kayıt defterini açarak kalemini yonttu. Kâşiflerin anlattıkları önce kurşunkalemle geçirilir deftere. Mürekkeple işlemeden önce kâşifin kanıtlarını sunması beklenir.

Сөйтіп географ өзінің кітабын ашып жіберіп, қарындашын ұштады. Зерттеушілердің әңгімелерін әуелі қарындашпен жазады. Оны сиямен көшіріп жазу үшін, зерттеушінің дәлелдер келтіруін күтеді.

“Eee?” dedi coğrafyacı, umutla.

— Сонымен? — деп сұрады географ.

“Bizim orası o kadar ilginç değil. Küçücük bir yer. Üç yanardağım var. Bunlardan ikisi püskürür halde, biri de sönmüş. Ama belli olmaz tabii.”

— Менің планетамда қызықтайтын нәрсе көп емес. Ол — кішкене планета. Үш жанартауым бар. Екеуі жанып тұр, ал біреуі сөніп қалған. Бірақ, кім біледі не болатынын.

“Hiç belli olmaz.”

— Кім біледі не болатынын? — деп қайталады географ.

“Bir de çiçeğim var.

— Менде тағы гүл бар.

“Çiçekleri kaydetmiyoruz.”

— Біз гүлдерді есепке алмаймыз, — деді географ.

“Neden? Gezegenimdeki en güzel şey o çiçek!”

— Неге? Дүниедегі ең әдемі гүл!

“Kaydetmiyoruz. Çünkü çiçekler bugün var yarın yok. Yani geçici.”

— Себебі гүлдер өткінші болады.

“Geçici ne demek?”

— Өткінші деген нені білдіреді?

“Coğrafya kitapları önemli konuları ele alan en değerli kitaplardır. İçlerindeki bilgiler hiç eskimez. Bir dağın yer değiştirmesi çok az rastlanan bir olaydır. Bir okyanusun susuz kalması da öyle. Biz bu deftere ölümsüz şeyleri geçiriyoruz.”

— География кітаптары, — деді географ, — әлемдегі кітаптардың ішіндегі ең асылы. Олар ешқашан ескірмейді. Таудың орын ауыстырғаны сирек кездеседі ғой. Мұхиттың тартылып қалуы күнде кезесетін нәрсе емес. Біздер мәңгі өзгермейтін нәрселер жайында жазамыз.

“Ama günün birinde sönmüş yanardağlar yeniden püskürebilir. Tam anlayamadım, ‘geçici’ ne demek?”

— Алайда, сөнген жанартаулар ұйқысынан оянып кетуі мүмкін ғой. «Өткінші нәрсе» не дегенді білдіреді?