But he did not reply to my question. He merely said to me:

Бірақ ол менің сұрағыма жауап қатпады. Ол маған жай ғана былай деді:

“Water may also be good for the heart…”

— Су жүрекке де пайдалы…

I did not understand this answer, but I said nothing. I knew very well that it was impossible to cross-examine him.

Мен оның айтқанын түсінбесем де, үндемедім… Оған сұрақ қоюдың пайдасы жоқ екенін білетінмін.

He was tired. He sat down. I sat down beside him. And, after a little silence, he spoke again:

Ол шаршаған еді. Жерге отыра кетті. Мен қасына жайғастым. Біразға созылған созылған үнсіздіктен соң ол былай деді:

“The stars are beautiful, because of a flower that cannot be seen.”

— Көзге ілінбейтін бір гүлдің әсерінен жұлдыздар әдемі болып тұрғаны…

I replied, “Yes, that is so.” And, without saying anything more, I looked across the ridges of sand that were stretched out before us in the moonlight.

Мен «Әрине» дедім де, үндеместен ай сәулесіне малынған құм толқындарына қарап отыра бердім.

“The desert is beautiful,” the little prince added.

— Шөл дала қандай әдемі, — деп қосып қойды ол.

And that was true. I have always loved the desert. One sits down on a desert sand dune, sees nothing, hears nothing. Yet through the silence something throbs, and gleams…

Онысы рас еді. Мен шөл даланы ұнатамын. Құм төбешікте отырасың. Көзге еш нәрсе түспейді. Еш дыбыс естілмейді. Сол кезде бір нәрсе сәулеленді…

“What makes the desert beautiful,” said the little prince, “is that somewhere it hides a well…”

— Шөл даланың көркін келтіретін нәрсе, — деді Кішкентай ханзада, — ол — ойламаған бір жерінде құдықтың тығылып жататыны…

I was astonished by a sudden understanding of that mysterious radiation of the sands. When I was a little boy I lived in an old house, and legend told us that a treasure was buried there. To be sure, no one had ever known how to find it; perhaps no one had ever even looked for it. But it cast an enchantment over that house. My home was hiding a secret in the depths of its heart…

Кенет менің есіме құмнан шашыраған осы жұмбақ сәуленің не екені сап ете түсті. Мен бала шағымда көне бір үйде тұрғанмын. Халықтың айтуы бойынша сол үйде тығулы қазына бар екен дейтін еді. Әрине, ешкім оны тапқан емес, мүмкін іздемеген де болар. Бірақ ол жайт сол үйді қуанышқа кенелтетін. Менің үйім құпия бір сырды жаырғандай сезілетін…

“Yes,” I said to the little prince. “The house, the stars, the desert — what gives them their beauty is something that is invisible!”

— Иә, — дедім мен Кішкентай ханзадаға, үй болсын, асыпандағы жұлдыз немесе шөл дала болсын, оларды әдемі ететін нәрсені көзбен көре алмайсың!

“I am glad,” he said, “that you agree with my fox.”

— Түлкімнің айтқанын қостайтыныыңа мен қуаныыштымын, — деді ол.

As the little prince dropped off to sleep, I took him in my arms and set out walking once more. I felt deeply moved, and stirred. It seemed to me that I was carrying a very fragile treasure. It seemed to me, even, that there was nothing more fragile on all Earth.

Кішкентай ханзада ұйықтап бара жатқан соң, оны көтеріп алдым да, жолға шықтым. Көңілім толқып кетті. Үлбіреген нәзік асыл қазынаны көтеріп келе жатқандай болдым. Жер бетінде бұдан асқан нәзік зат болмағандай көрінді.

In the moonlight I looked at his pale forehead, his closed eyes, his locks of hair that trembled in the wind, and I said to myself:

Айдың сәулесі түскен осы бір бозғылт маңдайына, жұмулы көздеріне, желмен желбіреген кекіл шаштарына қарап келе жатып терең ойға баттым: «Менің мына көріп тұрғаным тек сырт кейпі ғана. Ең маңызды қасиеті көзге көрінбейді…»

“What I see here is nothing but a shell. What is most important is invisible…” As his lips opened slightly with the suspicion of a half-smile, I said to myself, again: “What moves me so deeply, about this little prince who is sleeping here, is his loyalty to a flower — the image of a rose that shines through his whole being like the flame of a lamp, even when he is asleep…” And I felt him to be more fragile still. I felt the need of protecting him, as if he himself were a flame that might be extinguished by a little puff of wind…

Оның болар-болмас ашық тұрған еріндерінен күлкі жүгіріп өткендей болған кезінде, мен тағы да іштей былай деп ойладым: «Осы Кішкентай ханзаданың көңілімді қатты елжіретер қасиеті — ол оның бір гүлге деген адалдығы, тіпті ұйықтап жатса да сол гүлдің бейнесі оған шырақтың жалынындай сәуле шашып тұратындығы…» Маған ол бұрынғыдан бетер нәзік жан болып көрінді. Шырақтарды қорғау керек: желдің лебі өшіріп тастауы мүмкін…

And, as I walked on so, I found the well, at daybreak.

Осылайша тоқтамай жүріп отырып, таң ата мен құдық тауып алдым.

XXV

XXV

“Men,” said the little prince, “set out on their way in express trains, but they do not know what they are looking for. Then they rush about, and get excited, and turn round and round…”

— Адамдар жүрдек пойызға қысыла-қымтырыла мініп алады екен, — деді Кіщкентай ханзада, — бірақ не іздеп жүргендерін өздері білмейді. Сонда олар бір жерде тыныш отыра алмай, ары-бері сапырылысады…

And he added:

Сосын ол сөзін сабақтап:

“It is not worth the trouble…”

— Бекер нәрсе, — деді.

The well that we had come to was not like the wells of the Sahara. The wells of the Sahara are mere holes dug in the sand. This one was like a well in a village. But there was no village here, and I thought I must be dreaming…

Біз жеткен құдық сахаралық құдықтарға ұқсамайтын. Сахаралық құдықтар құмда қазылған жай шұңқыр ғана. Ал мынау ауылдың құдығы тәріздес. Алайда жан-жағымызда бірде-бір ауыл жоқ-ты, сондықтан мен түс көріп тұрғандай болдым.

“It is strange,” I said to the little prince. “Everything is ready for use: the pulley, the bucket, the rope…”

— Бұл ақылға қонбайтын нәрсе, — дедім мен Кіщкентай ханзадаға, — бәрі дайын тұр: шығыршығын ойнатып көрді.

He laughed, touched the rope, and set the pulley to working. And the pulley moaned, like an old weathervane which the wind has long since forgotten.

Шығыршық жел айналдырмағалы көп болған ескі жел-қақпадай шиқылдап қоя берді.

“Do you hear?” said the little prince. “We have wakened the well, and it is singing…”

— Естіп тұрмысың? — деді Кішкентай ханзада, — біз бұл құдықты оятып жібергендіктен, ол әнге басты.

I did not want him to tire himself with the rope.

Мен оның күш жұмсағанын қаламай:

“Leave it to me,” I said. “It is too heavy for you.”

— Әкел, өзім істейін, — дедім оған, бұл сен үшін тым ауыр болады.

I hoisted the bucket slowly to the edge of the well and set it there — happy, tired as I was, over my achievement. The song of the pulley was still in my ears, and I could see the sunlight shimmer in the still trembling water.

Мен шелекті жайлап құдықтың ернеуіне дейін тартып шығардым. Оны жақсылап тұрып құдық шетіне орналастырып қойдым. Құлағымда шығыршықтың шиқылы қалып қойыпты. Ал әлі щайқалып тұрған судың бетінде күннің бейнесі діріл қаққандай болды.

“I am thirsty for this water,” said the little prince. “Give me some of it to drink…”

— Мына суды көріп, шөлдеп кеттім, — деді Кішкентай ханзада, — маған су берші…

And I understood what he had been looking for.

Оның не іздегенін енді ғана ұқтым.

I raised the bucket to his lips. He drank, his eyes closed. It was as sweet as some special festival treat. This water was indeed a different thing from ordinary nourishment. Its sweetness was born of the walk under the stars, the song of the pulley, the effort of my arms. It was good for the heart, like a present.

Шелекті көтеріп, ерніне тақадым. Ол көзін жұмған күйінше судан ішті. Тамаша мерекедей еді. Бұл су басқа сусындардан өзгеше болатын. Бұл — жұлдызды аспан астындағы ұзақ жүрген сапардан, шығыршықтың үнінен, менің қолымның күшінен жаратылған су еді. Сыйлық тәрізді жүрекке жайлы тиетін.

When I was a little boy, the lights of the Christmas tree, the music of the Midnight Mass, the tenderness of smiling faces, used to make up, so, the radiance of the gifts I received.

Мен кішкене бала кезімде жаңа жыл шыршасының жарығы, шіркеудің түн ортасындағы месса кезіндегі әуені, жүрек жылытар күлкілер маған сыйлаған сыйлықтардың нұр шашуына септігін тигізетін.

“The men where you live,” said the little prince, “raise five thousand roses in the same garden — and they do not find in it what they are looking for.”

— Сенің планетаңның адамдары, — деді Кішкентай ханзада, — бір бақтың өзінде бес мыңдап раушан гүлін өсіреді екен… сондықтан, олар оның ішінен өздерінің іздеген жалғыз нәрсесін таба алмайды…

“They do not find it,” I replied.

— Таба алмайды, — деп құптадыым мен оны…

“And yet what they are looking for could be found in one single rose, or in a little water.”

— Әйтсе де, іздегендерін жалғыз бір гүлден немесе азғана судың көмегімен табуға болар еді ғой…

“Yes, that is true,” I said.

— Әрине, — деп жауап қаттым мен.

And the little prince added:

Сосын Кішкентай ханзада сөзін былай деп жалғады:

“But the eyes are blind. One must look with the heart…”

— Бірақ, өз соқыр. Жүрекпен іздеу керек.

I had drunk the water. I breathed easily. At sunrise the sand is the color of honey. And that honey color was making me happy, too. What brought me, then, this sense of grief?

Мен судан іштім. Терең дем алдым. Құм болса, алаулап атқан таң шапағымен бал тәрізді алтын түске бояялды. Бұл да мені бақытқа кенелткендей болды. Мен не үшін қиналуым керек еді…

“You must keep your promise,” said the little prince, softly, as he sat down beside me once more.

— Сен өзіңнің уәдеңе тұруың керек, — деді маған биязы үнмен Кішкентай ханзада, қайтып менің қасыма жайғасқан соң.

“What promise?”

— Қандай уәде?

“You know — a muzzle for my sheep… I am responsible for this flower…”

— Есіңде ме… менің қошақаныма тұмылдырық беремін дегенсің… мен гүлім үшін жауаптымын!

I took my rough drafts of drawings out of my pocket. The little prince looked them over, and laughed as he said:

Қалтамнан салған суреттерімді алып шықтым. Оларды байқап қалған Кішкентай ханзада күліп жіберді:

“Your baobabs — they look a little like cabbages.”

— Сенің баобабтарың аздап қырыққабаттарға ұқсайды екен…

“Oh!”
I had been so proud of my baobabs!

— Немене?! Ал мен салған баобабтарымды мақтаныш тұтып жүрсем!

“Your fox — his ears look a little like horns; and they are too long.”

— Сенің түлкің… оның құлақтары… олар мүйізге ұқсап қалыпты ғой… құлақтары тіптен ұзын екен!

And he laughed again.

Сосын ол тағы күлді.

“You are not fair, little prince,” I said. “I don’t know how to draw anything except boa constrictors from the outside and boa constrictors from the inside.”

— Сен тым қаталың, балақай, мен айдаһар жыланды ішкі және сыртқы кейпін бейнелеген басқа сурет салу қолымнан келмейді.

“Oh, that will be all right,” he said, “children understand.”

— Жарайды, — деді ол, — балалар оны жақсы біледі.

So then I made a pencil sketch of a muzzle. And as I gave it to him my heart was torn.

Сонымен, мен тұмылдырықтың суретін салып бердім. Оны ұсынып жатып жүрегім аузыма тығылғандай болды:

“You have plans that I do not know about,” I said.

— Мен білмейтін жоспарың бар сияқты…

But he did not answer me.

Бірақ ол жауап қатпады.

He said to me, instead:
“You know — my descent to the earth… Tomorrow will be its anniversary.”

Сосын маған былай деді:
— Сен білесің бе, менің Жер бетіне түскеніме ертең бір жол толады…

Then, after a silence, he went on:

Сосын біраз үнсіздіктен соң былай деді:

“I came down very near here.”

— Осы маңға таяу жерге түскенмін…

And he flushed.

Сөйтті де, қыызарып кетті.

And once again, without understanding why, I had a queer sense of sorrow.

Тағы да, неге екенін білмеймін, мені бір түрлі уайым басып кетті.

One question, however, occurred to me:
“Then it was not by chance that on the morning when I first met you — a week ago — you were strolling along like that, all alone, a thousand miles from any inhabited region? You were on the your back to the place where you landed?”

Дегенмен, ойыма бір сұрақ сап ете түсті:
— Демек, сегіз күн бұрын мен сені адам мекенінен мыңдаған шақырым алшақта кездестірген кезімде, жападан-жалғыз кездейсоқ қыдырып жүрмеген болдың ғой? Сен құлаған жағыңа бе алып бара жатқан екенсің ғой?

The little prince flushed again.

Кішкентай ханзада тағы да қызарып кетті.

And I added, with some hesitancy:

Ал мен күмілжи түсіп сөзімді былай деп жалғадым:

“Perhaps it was because of the anniversary?”

— Мүмкін, бір жыл толған шығар?

The little prince flushed once more. He never answered questions — but when one flushes does that not mean “Yes”?

Кішкентай ханзада қайта қызарды. Ол ешқашан сұраққа жауап бермейтін, бірақ адам бетінің қызарғаны «иә» деп құптағанын білдірмейтін емес пе еді. Солай емес пе?

“Ah,” I said to him, “I am a little frightened — ”

— Мен қорқып тұрмын, — дедім күрсініп.

But he interrupted me.

Бірақ ол маған былай деп жауап қатты:

“Now you must work. You must return to your engine. I will be waiting for you here. Come back tomorrow evening…”

— Сен енді жұмысқа кірісуге тиіссің. Ұшағыңа қайтып бар. Мен сені осы арада тосамын. Ертең кешкісін қайта орал…

But I was not reassured. I remembered the fox. One runs the risk of weeping a little, if one lets himself be tamed…

Дегенмен, менің көңілім саябыр таппады. Түлкі есіме түсіп кетті. Қолға үйретіп алуға жол берсең, кейін жылайтын кезге де душар болуың ықтимал.

XXVI

XXVI

Beside the well there was the ruin of an old stone wall. When I came back from my work, the next evening, I saw from some distance away my little price sitting on top of a wall, with his feet dangling. And I heard him say:

Құдықтың маңында қирап қалған ежелгі тас қабырғаның қалдығы бар еді. Келесі күні кешкісін жұмысынан қайтып келе жатқанда аяқтарын салбыратып тас қабырғаның үстінде отырған Кішкентай ханзадам алыстан көзіме түсті. Құлағым оның айтып жатқан сөзі шалынды:

“Then you don’t remember. This is not the exact spot.”

— Сонымен сенің есіңде қалғаны ма? — деп жатты ол. — Тіпті де бұл жер емес қой!

Another voice must have answered him, for he replied to it:

Басқа бір дауыс жауап берген болар, өйткені ол былай деп тіл қатты:

“Yes, yes! It is the right day, but this is not the place.”

— Иә! Иә! Дәл сол күн, бірақ бұл жер емес…

I continued my walk toward the wall. At no time did I see or hear anyone. The little prince, however, replied once again:

Мен қабырғаға дейін жақындап келдім. Көзіме әлі ештеңе түспеді. Сонда да, Кішкентай ханзада тағы да былай деді:

“ — Exactly. You will see where my track begins, in the sand. You have nothing to do but wait for me there. I shall be there tonight.”

— …Әрине, Сен менің құмдағы ізім қай жерден басталатынын қара. Мені сол жерде күтсең болғаны. Бүгін түнде мен сонда боламын.

I was only twenty meters from the wall, and I still saw nothing.

Қабырғаға дейін жиырма қадам қалды, ал менің көзіме әлі ештеңе шалынбады.

After a silence the little prince spoke again:

Кішкентай ханзада біраз үнсіздіктен соң тағы да былай деді:

“You have good poison? You are sure that it will not make me suffer too long?”

— Сенің уың күшті ме? Сен маған ұзақ азап шектірмейтініңе сенімдісің бе?

I stopped in my tracks, my heart torn asunder; but still I did not understand.

Мен тұрған жерімде қатып қалдым, ал жүрегім шым ете түсті. Бірақ әлі ештеңе түсінетін емеспін.

“Now go away,” said the little prince. “I want to get down from the wall.”

— Енді кете бер, — деді ол… — Менің жерге түскім келіп тұр!

I dropped my eyes, then, to the foot of the wall — and I leaped into the air. There before me, facing the little prince, was one of those yellow snakes that take just thirty seconds to bring your life to an end.

Аяқ астына еңкейіп қарағаным сол екен, тұрған орнымнан ыршып кеттім. Отыз секунд ішінде мерт ететін сары жыланның бірі Кішкентай ханзадаға оқтай қадалып тұрған еді.

Even as I was digging into my pocked to get out my revolver I made a running step back. But, at the noise I made, the snake let himself flow easily across the sand like the dying spray of a fountain, and, in no apparent hurry, disappeared, with a light metallic sound, among the stones.

Қалтамды ақтарып, тапаншамды іздеген қалпымша жыланға қарай жүгірдім. Бірақ менің тысырымды естіп қалған жылан асығып — аптықпай, жай ғана құмға сіңіп бара жатқан бұлақтай баяу иреңдеп барып, жездей сыңғыр етті де, тастардың саңылауына кіріп кетті.

I reached the wall just in time to catch my little man in my arms; his face was white as snow.

Мен түрі сұп-сұр болып кеткен Кішкентай ханзадамды қағып алу үшін, қабырға іргесіне дер кезінде жеттім.

“What does this mean?” I demanded. “Why are you talking with snakes?”

— Бұл не сұмдық! Сен енді жыландармен әңгімелесетін болғанбысың!

I had loosened the golden muffler that he always wore. I had moistened his temples, and had given him some water to drink. And now I did not dare ask him any more questions. He looked at me very gravely, and put his arms around my neck. I felt his heart beating like the heart of a dying bird, shot with someone’s rifle…

Мен оның өмірі тастамайтын алтын түстес сары бөкебайын шештім. Самайын сулап, су жұтқыздым. Оған сұрақ қоюға батылым жетпеді. Ол маған байыптап қарады да, қолымен мойнымды құшақтап алды. Мен оның жүрегі мылтықтың оғы тиіп мертіккен құс тәрізді әлсіз соғып тұрғанын байқадым. Ол маған:

“I am glad that you have found what was the matter with your engine,” he said. “Now you can go back home — ”

— Мен сенің ұшағыңның ақауын тапқаныңа қуаныштымын. Сен енді өз еліңе қайта аласың…

“How do you know about that?”

— Оны қайдан білдің?

I was just coming to tell him that my work had been successful, beyond anything that I had dared to hope.

Мен оған жұмысымның оңға басқанын енді айтпақшы болып оқталып отыр едім.

He made no answer to my question, but he added:

Ол еш жауап қатпастан былай деп сөзін сабақтады:

“I, too, am going back home today…”

— Мен де бүгін үйіе қайтамын…

Then, sadly —

Сәлден кейін мұңға бата:

“It is much farther… It is much more difficult…”

— Ол анағұрлым алыс… анағұрлым қиын нәрсе.

I realized clearly that something extraordinary was happening. I was holding him close in my arms as if he were a little child; and yet it seemed to me that he was rushing headlong toward an abyss from which I could do nothing to restrain him…

Мен бір ғажайыптан тыс нәрсенің болып жатқанын сездім. Оны кішкене бөбекке ұқсатып, құшағыма алдым. Сонда да ол маған құшағымнан сытылып шығып, мен сақтап қала алмайтын құрдымға құлап бара жатқандай сезілді.

His look was very serious, like some one lost far away.

Ол ұшы-қиырсыз алыста адасқандай көзқараспен қарады.

“I have your sheep. And I have the sheep’s box. And I have the muzzle…”

— Менде сенің қошақаның бар. Қошақан үшін жасалынған жәшкі те бар. Сосын оның тұмылдырығы бар…

And he gave me a sad smile.

Сөйдеді де, мұңды түрмен күлімсіреді.

I waited a long time. I could see that he was reviving little by little.

Мен ұзақ күттім. Бетіне қан жүгіріп, аздап жылына бастағандай болды.

“Dear little man,” I said to him, “you are afraid…”

— Балақай, сен үрейленіп қалғансың-ау деймін…

He was afraid, there was no doubt about that. But he laughed lightly.

Әрине, тұла бойын қорқыныш билеген ғой. Алайда, ол жай ғана езу тартып:

“I shall be much more afraid this evening…”

— Үрейдің көкесін бүгін кешке көрермін…

Once again I felt myself frozen by the sense of something irreparable. And I knew that I could not bear the thought of never hearing that laughter any more. For me, it was like a spring of fresh water in the desert.

Көмек беруге шамам келмейтін нәрсе боларын сезгендей тағы да тұла бойым түршігіп кетті. Бұл күлкіні ешқашан естімеуім мүмкін деген ойға төзе алмайтынымды түсіндім. Оның күлкісі мен үшін шөл даладағы сылдырап аққан бұлақтай еді.