“If I ordered a general to fly from one flower to another like a butterfly, or to write a tragic drama, or to change himself into a sea bird, and if the general did not carry out the order that he had received, which one of us would be in the wrong?” the king demanded. “The general, or myself?”

— Егер мен қолбасшыға бір гүлден екінші гүлге көбелекше ұш немесе қайғылы шығарма жаз, болмаса теңіз шағаласына айнал дер бұйрық берсем, ал қолбасшы бұйрығымды орындамаса, кім айыпты болар еді, мен бе, әлде ол ма?

“You,” said the little prince firmly.

— Сіз болар едіңіз, — деді Кішкентай ханзада табанды түрде.

“Exactly. One must require from each one the duty which each one can perform,” the king went on. “Accepted authority rests first of all on reason. If you ordered your people to go and throw themselves into the sea, they would rise up in revolution. I have the right to require obedience because my orders are reasonable.”

— Дұрыс. Әркімнен қолынан келетінін талап ету керек, — деп сөзін сабақтады патша. — Билікті ең алдымен ақылға жеңдіру керек. Егер сен халқыңа теңізге өздеріңді тастаңдар десең, олар көтеріліске шығады. Мен бағынушылықты талап ете аламын, өйткені менің әмірм ақылға сиярлық.

“Then my sunset?” the little prince reminded him: for he never forgot a question once he had asked it.

— Сонда күнді ұяясына қондыру жайы не болып кетті? — деп ескертті Кішкентай ханзада. — Ол қойған сұрағына жауап алмай тынышталмайтын.

“You shall have your sunset. I shall command it. But, according to my science of government, I shall wait until conditions are favorable.”

— Күннің батуын сен көресің. Мен оны талап етемін. Алайда, менің ел басқару ғылымыма сәйкес қолайлы жағдайдың тууын күте тұру керек.

“When will that be?” inquired the little prince.

— Ол қашан туар екен? — деп Кішкентай ханзада оны білуге асықты.

“Hum! Hum!” replied the king; and before saying anything else he consulted a bulky almanac. “Hum! Hum! That will be about — about — that will be this evening about twenty minutes to eight. And you will see how well I am obeyed!”

— Ім, ім! — деп патша қалың күнтізбесін ақтара бастады. — Ім, ім! Бқұл болады, сағат…, бұл кешкі сағат жетіден қырық минут кеткенде болады. Сен сонда менің айтқанымның қалай бұлжымай орындалғанына көзің жетеді.

The little prince yawned. He was regretting his lost sunset. And then, too, he was already beginning to be a little bored.

Кішкентай ханзада есінеп қойды. Ол өз планетасындағы күннің батуын өткізіп алғанына өкінді. Енді ол аздап зеріге бастады:

“I have nothing more to do here,” he said to the king. “So I shall set out on my way again.”

— Менің бұл жерде басқа істер ісім жоқ, — деді ол патшаға. Кетер уақытым болды.

“Do not go,” said the king, who was very proud of having a subject. “Do not go. I will make you a Minister!”

— Кетпе, — деді патша бағынышты адам тапқанына масаттанып. — Мен сені министр етіп тағайындаймын!

“Minister of what?”

— Ненің минстрі?

“Minster of — of Justice!”

— Заң министрі!

“But there is nobody here to judge!”

— Мұнда соттайтын ешкім жоқ қой!

“We do not know that,” the king said to him. “I have not yet made a complete tour of my kingdom. I am very old. There is no room here for a carriage. And it tires me to walk.”

— Кім біледі, — деді патша оған, — мен әлі қол астымдағы жердерді аралап көрген жоқпын. Мен тым кәрімін, күйме қоятын жер жетіспейді, ал жаяу жүру шаршатады.

“Oh, but I have looked already!” said the little prince, turning around to give one more glance to the other side of the planet. On that side, as on this, there was nobody at all…

— О! Мен қарап көрдім, — деді, планетаның басқа бетіне тағы бір көз салуға еңкейген Кішкентай ханзада. — Ол жақта да ешкім жоқ…

“Then you shall judge yourself,” the king answered. “that is the most difficult thing of all. It is much more difficult to judge oneself than to judge others. If you succeed in judging yourself rightly, then you are indeed a man of true wisdom.”

— Онда сен өзіңді-өзің соттайсың, — деп жауап берді патша. — Бұл өте қиын нәрсе. Өзгені соттағанна гөрі өзіңді соттау қиынырақ. Егер сен өзіңді дұрыстап соттай білсең, онда сенің нағыз даныщпан болғаның.

“Yes,” said the little prince, “but I can judge myself anywhere. I do not need to live on this planet.”

— Мен өзіме-өзім қайда болсам да баға бере аламын. Ол үшін мұнда тұрып қажеті жоқ, — деді Кішкентай ханзада.

“Hum! Hum!” said the king. “I have good reason to believe that somewhere on my planet there is an old rat. I hear him at night. You can judge this old rat. From time to time you will condemn him to death. Thus his life will depend on your justice. But you will pardon him on each occasion; for he must be treated thriftily. He is the only one we have.”

— Ім, ім! — деді патша, менің планетамның бір бұрышында кәрі атжалман бар сияқты. Түнде тықырын естимін. Сен сол атжалманды соттауыңа болатын еді. Оны кей-кездері өлім жазасына кесіп отырар едіің. Осылайша оның өмірі сенің қолыңда болады. Алайда сен оны үнемдеу үшін, әр уақытта кешіріп отыратын едің. Ол біреу-ақ қой.

“I,” replied the little prince, “do not like to condemn anyone to death. And now I think I will go on my way.”

— Мен өлім жазасына кесуді ұнатпаймын, — деді кішкентай ханзада. — Оның үстіне, кететін уақытым болды.

“No,” said the king.

— Жоқ, — деді патша.

But the little prince, having now completed his preparations for departure, had no wish to grieve the old monarch.

Бірақ та Кішкентай ханзада сапарға дайындалып болған соң кәрі патшаның көңілін қалдырғысы келмеендіктен былай деді:

“If Your Majesty wishes to be promptly obeyed,” he said, “he should be able to give me a reasonable order. He should be able, for example, to order me to be gone by the end of one minute. It seems to me that conditions are favorable…”

— Егер ұлы мәртебелі тақсыр өз бұйрықтары әр кез бұлжымай орындалғанын қаласа, маған ақылға сиярлықтай әмір берер еді. Мәселен, ол маған бір мезет те кідірмей жолға шығуға бұйыруына юолар еді. Меніңше қолайлы жағдай туып тұрған сияқты…

As the king made no answer, the little prince hesitated a moment. Then, with a sigh, he took his leave.

Патша үн қатпағандықтан, Кішкентай ханзада біраз кідіріп қалды да, сосын бір күрсініп қойып, жолға аттанып кетті.

“I make you my Ambassador,” the king called out, hastily.

— Мен сені елші қылып тағайындаймын, — деп патша артынан асығыс айқайлап жіберді.

He had a magnificent air of authority.

Оның түрі қарсылық атаулыға төзбестей еді.

“The grown-ups are very strange,” the little prince said to himself, as he continued on his journey.

«Үлкендер осы қызық халық» деп ойлады Кішкентай хзанзада.

XI

XI

The second planet was inhabited by a conceited man.

Екінші планетада атаққұмар адам тұратын.

“Ah! Ah! I am about to receive a visit from an admirer!” he exclaimed from afar, when he first saw the little prince coming.

— Ә! Міне, қызықтаушы адам да келді! — деп, Кішкентай ханзаданы алыстан көре салысымен айқай салды атаққұмар.

For, to conceited men, all other men are admirers.

Атаққұмар адам өзге жұрттың бәрі өздеріне сүйсіне қарайды деп ойлайды.

“Good morning,” said the little prince. “That is a queer hat you are wearing.”

— Қайырлы күн! — деді Кішкентай ханзада. — Қалпағыңыз қызық екен.

“It is a hat for salutes,” the conceited man replied. “It is to raise in salute when people acclaim me. Unfortunately, nobody at all ever passes this way.”

— Бұл сәлем беру үшін, — деп жауап қатты атаққұмар. — Жұрт мені құттықтап, қол шапалақтағанда, мен иіліп ізет көрсетуім керек. Өкінішке орай, бұл жерден ешкім өтпейді.

“Yes?” said the little prince, who did not understand what the conceited man was talking about.

— Солай ма? — деді ештеңені түсінбесе де Кішкентай ханзада.

“Clap your hands, one against the other,” the conceited man now directed him.

— Бір қолыңды екінші қолыңа соқ, — деп ақыл берді атаққұмар.

The little prince clapped his hands. The conceited man raised his hat in a modest salute.

Кішкентай ханзада қолдарын бір-біріне соғып, шапалақтады. Атаққұмар қалпағын көтеріңкіреп, қарапйым ғана бас иіп сәлем берді.

“This is more entertaining than the visit to the king,” the little prince said to himself. And he began again to clap his hands, one against the other. The conceited man again raised his hat in salute.

«Бұл патшаға қарағанда көңілдірек екен» деп ойлады Кішкентай ханзада Сөйтіп ол қайтадан қол шапалақтай бастады. Атаққұмар болса, қалпағын көтеріңкіреп, тағы да иілді.

After five minutes of this exercise the little prince grew tired of the game’s monotony.

Осындай қимылдармен өткен бес минуттан соң Кішкентай ханзада ойынның бірқалыптылығынан жалығып кетті де:

“And what should one do to make the hat come down?” he asked.

— Ал қалпақ жерге құлауы үшін не істеу керек? — деп сұрады.

But the conceited man did not hear him. Conceited people never hear anything but praise.

Бірақ атаққұмар оның айтқанын естімеді. Атаққұмарлар мақтау сөзден басқаға құлақ аспайды.

“Do you really admire me very much?” he demanded of the little prince.

— Сен маған шынымен-ақ қатты сүйсіне қарайсың ба? — деп сұрады ол Кішкентай ханзададан.

“What does that mean — ‘admire’?”

— Сүйсіне қарау деген нені білдіреді?

“To admire means that you regard me as the handsomest, the best-dressed, the richest, and the most intelligent man on this planet.”

— Сүйсіне қарау деген менің планетамдағы ең әдемі, бәрінен сәнді киінген және ең ақылды адам екенімді мойындағанды білдіреді.

“But you are the only man on your planet!”

— Сен планетаңда жалғыз емессің бе?

“Do me this kindness. Admire me just the same.”

— Көңілімді қалдырмашы. Сонда да маған сүйсіне салшы!

“I admire you,” said the little prince, shrugging his shoulders slightly, “but what is there in that to interest you so much?”

— Мен сүйсініп тұрмын, — деді Кішкентай ханзада иығын қусырып, — бірақ бұл сені не үшін қызықтырады?

And the little prince went away.

Сөйтті де, Кішкентай ханзада кетіп қалды.

“The grown-ups are certainly very odd,” he said to himself, as he continued on his journey.

Сапарын жалғастыра түсіп, «Үлкендер шынымен де түсініксіз жандар» деп ойлады ол жай ғана.

ХII

XII

The next planet was inhabited by a tippler. This was a very short visit, but it plunged the little prince into deep dejection.

Келесі планетада маскүнем тұратын. Кішкентай ханзада бұл жерде көп тұрақтамаса да зор уайымға салынды:

“What are you doing there?” he said to the tippler, whom he found settled down in silence before a collection of empty bottles and also a collection of full bottles.

— Сен не істеп отырсың? — деп сұрады ол маскүнемнен. Ол келгенде маскүнем бір үймек боп бос бөтелкелер мен тағы бір топ толы бөтелкелердің алдында үнсіз отыр екен.

“I am drinking,” replied the tippler, with a lugubrious air.

— Ішіп отырмын, — деп жауап берді маскүнем мұңды түрмен.

“Why are you drinking?” demanded the little prince.

— Не үшін ішесің? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

“So that I may forget,” replied the tippler.

— Ұмыту үшін.

“Forget what?” inquired the little prince, who already was sorry for him.

— Нені ұмыту үшін? — деді оны аяп кеткен Кішкентай ханзада.

“Forget that I am ashamed,” the tippler confessed, hanging his head.

— Ұялатынымды ұмыту үшін, — деп, басын салбырата шынын айтты маскүнем.

“Ashamed of what?” insisted the little prince, who wanted to help him.

— Неден ұяласың? — деп сұрады, оған қол ұшын бергісі келіп кеткен Кішкентай ханзада.

“Ashamed of drinking!” The tippler brought his speech to an end, and shut himself up in an impregnable silence.

— Ішкеннен ұяламын! — деп маскүнем сөзін аяқтады да, үнсіздікке біржолата батып кетті.

And the little prince went away, puzzled.

Не айтарын білмей абдырап қалған Кішкентай ханзада әрі қарай жол тартты.

“The grown-ups are certainly very, very odd,” he said to himself, as he continued on his journey.

Жол бойы ол: «Үлкен кісілер шынында да өте таңғаларлақ жандар» деп ойлады ішінен.

XIII

XIII

The fourth planet belonged to a businessman. This man was so much occupied that he did not even raise his head at the little prince’s arrival.

Төртінші планета іскер адамдікі болатын. Бұл адам мұрынан шаншылып, қолы тимей жатқаны соншалық, Кішкентай ханзада келгенде басын да көтермеді.

“Good morning,” the little prince said to him. “Your cigarette has gone out.”

— Сәлеметсіз бе! — деді бұл. — Сіздің шылымыңыз сөніп қалыпты.

“Three and two make five. Five and seven make twelve. Twelve and three make fifteen. Good morning. Fifteen and seven make twenty-two. Twenty-two and six make twenty-eight. I haven’t time to light it again. Twenty-six and five make thirty-one. Phew! Then that makes five-hundred-and-one million, six-hundred-twenty-two-thousand, seven-hundred-thirty-one.”

— Үшке екіні қосса, болады бес. Беске жетіні қосса — он екі.Он екіге үш — он бес. Қайырлы күн! Он беске жетіні — жиырма екі. Жиырма екіге алты — жиырма сегіз. Оны жағатын уақыт жоқ. Жиырма алтыға бес — отыз бір. Уһ! Сонымен болады бес жүз миллион алты жүз жиырма екі мың жеті жүз отыз бір.

“Five hundred million what?” asked the little prince.

— Ненің бес жүз миллионы?

“Eh? Are you still there? Five-hundred-and-one million — I can’t stop… I have so much to do! I am concerned with matters of consequence. I don’t amuse myself with balderdash. Two and five make seven…”

— Ә, сен әлі осында ма едің? Бес жүз миллион… не екенін… ұмытып қалдым… Менің қыруар жұмысым бар! Мен байсалды адаммын. Бос мылжыңмен айналысуға уақытым жоқ! Екіге бесті қоссақ — жеті…

“Five-hundred-and-one million what?” repeated the little prince, who never in his life had let go of a question once he had asked it.

— Бес жүз миллионыңыз не? — деп қойған сұрағын өмірінде жауап алмайынша тынбайтын Кішкентай ханзада қайталап сұрады.

The businessman raised his head.

Іскер адам басын көтеріп:

“During the fifty-four years that I have inhabited this planet, I have been disturbed only three times. The first time was twenty-two years ago, when some giddy goose fell from goodness knows where. He made the most frightful noise that resounded all over the place, and I made four mistakes in my addition.

— Осы планетада елу төрт жыл өмір сүргелі бері мені үш рет қана мазалаған. Бірінші рет, бұдан жиырма екі жыл бұрын, қайдан түскені бір құдайға ғана белгілі көктем қоңызы еді. Ол ызыңдап құлақтың құртын жегендіктен, мен есеп-қисабымда төрт қате жібердім.

The second time, eleven years ago, I was disturbed by an attack of rheumatism. I don’t get enough exercise. I have no time for loafing. The third time — well, this is it! I was saying, then, five-hundred-and-one millions — ”

Екінші рет, бұдан он бір жыл бұрын, сүйегім қақсап ауырғанының кесірі тіиді. Маған жаттығу жетіспейді. Сейіл құруға уақытым жоқ. Мен жеңілтек мінезді адам емеспін. Үшінші рет… мінеки! Сонымен, бес жүз миллион деп жатқанмын…

“Millions of what?”

— Ненің миллионы?

The businessman suddenly realized that there was no hope of being left in peace until he answered this question.

Іскер адам оның тынышытық бермесін ұқты да:

“Millions of those little objects,” he said, “which one sometimes sees in the sky.”

— Кей кезде аспанда көрінетін миллиондаған майда заттар, — деді.

“Flies?”

— Шыбындар ма?

“Oh, no. Little glittering objects.”

— Е, жоқ, майда жылтырақ нәрселер.

“Bees?”

— Бал арасы ма?

“Oh, no. Little golden objects that set lazy men to idle dreaming. As for me, I am concerned with matters of consequence. There is no time for idle dreaming in my life.”

— Жоқ, ол емес. Жалқауларды қиялға батыратын кішкентай алтын түстес нәрселер. Мен болсам жалқау емеспін! Меніңі қиялдауға уақытым жоқ.

“Ah! You mean the stars?”

— Е, жұлдыздар ма?

“Yes, that’s it. The stars.”

— Тура солай. Жұлдыздар.

“And what do you do with five-hundred millions of stars?”

— Бес жүз миллион жұлдызды не қыласың?

“Five-hundred-and-one million, six-hundred-twenty-two thousand, seven-hundred-thirty-one. I am concerned with matters of consequence: I am accurate.”

— Бес жүз миллион алты жүз жиырма екі мың жеті жүз отыз бір. Мен байсалды жанмын., дәлдікті ұнатамын.

“And what do you do with these stars?”

Осы жұлдыздармен не істемекшісің?

“What do I do with them?”

— Не істеиекшімін?

“Yes.”

— Иә.

“Nothing. I own them.”

— Ештеңе. Мен оларды иемденемін.

“You own the stars?”

— Сен жұлдыздарды иемденесің бе?

“Yes.”

— Иә.

“But I have already seen a king who — ”

— Мен бір патшаға жолығып едім, ол…

“Kings do not own, they reign over. It is a very different matter.”

— Патшалар иемденбейді. Олар патшалық құрады. Бұл істің мәні басқа.

“And what good does it do you to own the stars?”

— Ал саған жұлдыздарды иемденудің не керегі бар?

“It does me the good of making me rich.”

— Бай болу үшін керек.

“And what good does it do you to be rich?”

— Бай болған не үшін керек?

“It makes it possible for me to buy more stars, if any are discovered.”

— Басқа біреу тауып алған жұлдыздарды сатып алу үшін.

“This man,” the little prince said to himself, “reasons a little like my poor tippler…”

«Мынау өзі менің маскүнемім сияқты байыптайды екен» деп ойлады Кішкентай ханзада.

Nevertheless, he still had some more questions.

Сосын ол тағы да сұрақтар қойды:

“How is it possible for one to own the stars?”

— Жұлдызды қалайша иемденуге болады?

“To whom do they belong?” the businessman retorted, peevishly.

— Олар кімдікі? — деп күңк етті іскер.

“I don’t know. To nobody.”

— Білмйемін, ешкімдікі емес.