Денис Өмөтбаев тәржемһе

LÉONU WERTHOVI

ЛЕОН ВЕРТҠА

Odpusťte, děti, že jsem věnoval tuto knihu dospělému! Mám závažnou omluvu: Ten dospělý je můj nejlepší přítel. Mám ještě jednu omluvu: ten dospělý dovede všechno pochopit, dokonce i knihy pro děti. A mám ještě třetí omluvu: ten dospělý bydlí ve Francii, trpí tam hladem a zimou. Velice potřebuje, aby ho někdo potěšil.

Был китапты өлкән кешегә бағышлаған өсөн балаларҙан мине ғәфү итеүҙәрен һорайым. Аҡланыр өсөн әйтәм: был өлкән кеше-минең иң яҡшы дуҫым. һәм тағы: ул донъялағы бар нәмәне лә аңлай, хатта балалар китаптарын да. Һәм идне ул Францияла йәшәй, ә унда хәҙер аслыҡ һәм һыуыҡ. Һәм ул йыуатыуға мохтаж.

Nestačí-li všechny tyhle omluvy, rád věnuji tuto knihu dítěti, kterým kdysi ten dospělý byl. Všichni dospělí byli nejdříve dětmi. (Ale málokdo se na to pamatuje.) Opravuji tedy své věnování:

Әгәр ҙә инде был да мине аҡламаһа, мин был китапты, әлеге өлкән дуҫым ҡорона үҫеп еткән малайға бағышлайым. Бөтә ололар тәүҙә бала булған бит һуң, тик һирәктәре генә уны иҫләй. Шулай итеп, мин бағышламаны төҙәтәм:

LÉONU WERTHOVI, KDYŽ BYL MALÝM CHLAPCEM

ЛЕОН ВЕРТҠА
бәләкәй сағына

I — HROZNÝŠ

I

Když mi bylo šest let, viděl jsem jednou nádherný obrázek v knize o pralese, která se jmenovala Příběhy ze života. Na obrázku byl hroznýš, jak polyká šelmu. Tohle je kopie kresby:

Алты йәш сағымда, кеше аяғы баҫмаған урман тураһындағы «Хаҡлы ваҡиғалар» исемле китапта, мин ғәжәйеп бер һүрәт күрҙем. Һүрәттә ҙур йылан — быуар — йыртҡыс йәнлекте йота ине. Уныһы ошолай төшөрөлгән ине:

V knížce stálo: „Hroznýši svou kořist nežvýkají, polykají ji celou. Potom se nemohou ani hnout a celého půl roku spí a tráví.“

Китапта: «Быуар йылан ҡорбанын тулыһынса йота, сәйнәмәйенсә. Унан һуң ҡыбырлай ҙа алмай, һәм ярты йыл буйы, ашҡаҙаны ризығын эшкәрткәнсе, йоҡлай» тип яҙылған ине.

Hodně jsem tehdy přemýšlel o dobrodružstvích v džungli a také se mně podařilo nakreslit pastelkou první kresbu. Kresbu číslo 1. Vypadala takhle:

Мин джунглиҙағы мажаралы тормош тураһында күп уйлана инем һәм төҫлө ҡәләм менән үҙемдең беренсе һүрәтемде төшөрҙөм. Был минең 1-се һанлы һүрәтем ине. Бына нимә төшөргән инем:

Ukázal jsem své veledílo dospělým a ptal jsem se jich, nahání-li jim má kresba strach.

Мин ижадымды өлкәндәргә күрһәттем дә, уларға ҡурҡыныс түгелме икәнен һораным.

Odpověděli mi:
„Proč by klobouk naháněl strach?“

— Эшләпә ҡурҡыныс буламы һуң? — тип ҡаршы килделәр миңә.

Ale on to nebyl klobouk. Byl to hroznýš, jak zažívá slona. Nakreslil jsem tedy vnitřek hroznýše, aby to dospělí pochopili. Oni totiž potřebují vždycky nějaká vysvětlení. Má kresba číslo 2 vypadala takhle:

Ә был бөтөнләй ҙә эшләпә түгел ине. Был филде йотҡан быуар йылан ине. Шунан мин, өлкәндәргә аңлайышлыраҡ булһын өсөн, быуар йыланды эстән төшөрҙөм. Уларға гел барыһын да аңлатырға кәрәк. Был минең 2-се һанлы һүрәтем:

Dospělí mi však poradili, aby nechal toho kreslení otevřených a zavřených hroznýšů a zajímal se raději o zeměpis, počty a mluvnici. Tak se stalo, že jsem se v šesti letech vzdal skvělé malířské kariéry.

Өлкәндәр миңә йылындарҙы тыштан да, эстән дә төшөрмәҫкә, ә күберәк география, тарих, хисап һәм дөрөҫ яҙыу менән ҡыҙыҡһынырға кәңәш иттеләр. Шулай итеп мин алты йәшемдә иҫ киткес рәссам карьераһынан баш тарттым.

Neúspěch mé kresby číslo 1 a kresby číslo 2 mě odradil. Dospělí sami nikdy nic nechápou a děti to hrozně unavuje, stále a stále jim něco vysvětlovat.

1-се һәм 2-се һанлы һүрәттәр менән уңышһыҙлыҡҡа тарыҡҡас, мин үҙемдә ышаныс юғалттым. Өлкәндәр бер ҡасан бер ниҙе үҙҙәре аңламай, ә гелән уларға аңлатырға һәм төшөндөрөргә балалар өсөн бик ялҡытҡыс.

Musel jsem si tedy vybrat jiné povolání a naučil jsem se řídit letadlo. Létal jsem tak trochu po celém světě. A pravda je, že mi zeměpis hodně posloužil.

Шулай итеп, миңә башҡа төрлө һөнәр һайларға тура килде, һәм мин осоусыға уҡып алдым. Мин бар донъяны тиерлек осоп үттем. Һәм география, ысын әйткәндә, миңә бигерәк ярап ҡалды.

Dovedl jsem na první pohled rozeznat Čínu od Arizony. Je to velice užitečné, když člověk v noci zabloudí.

Мин тәү ҡараштан Ҡытайҙы Аризонан айыра ала инем. Бик тә файҙалы, әгәр төндә юлдан яҙһаң.

A tak jsem se v životě setkal se spoustou vážných lidí. Žil jsem hodně s dospělými, poznal jsem je velice zblízka. Ale mé mínění o nich se valně nezměnilo.

Үҙ быуатымда мин төрлө етди кешеләрҙе күп осраттым. Мин өлкәндәр араһында оҙаҡ ҡына йәшәнем. Мин уларҙы бик яҡындан күрҙем. Һәм шунлыҡтан, асыҡтан әйткәндә, улар тураһында яҡшыраҡ уйлай башламаным.

Když jsem mezi nimi potkal někoho, kdo se mi zdál trochu bystrý, ověřil jsem si na něm svou zkušenost s kresbou číslo 1, kterou mám stále schovanou. Chtěl jsem vědět, je-li opravdu chápavý.

Башҡаларҙан аҡыллыраҡ һәм зиһенлерәк күренгән берәй өлкәнде осратҡанда, мин уға 1-се һанлы һүрәтемде күрһәтә инем-мин уны һаҡлап алып ҡалдым да гел үҙем менән йөрөттөм. Был кеше ысынында ниҙер аңлаймы икәнлеген белгем килә ине.

Ale vždycky mi odpověděl: „To je klobouk.“

Тик барыһы ла: «Был эшләпә» тип яуап ҡайтара инеләр.

Nepovídal jsem mu tedy ani o hroznýších, ani o pralesích, ani o hvězdách. Přizpůsobil jsem se mu. Mluvil jsem s ním o bridži, golfu, politice a o kravatách. A dospělý byl velice spokojen, že poznal tak rozumného člověka.

Һәм мин улар менән быуар йыландар тураһында ла, джунглиҙар тураһында ла, йондоҙҙар хаҡында ла һөйләшмәй инем. Мин уларҙың төшөнсәләренә яраҡлаша инем. Мин улар менән гольф һәм бридж уйнау, сәйәсәт һәм галстуктар тураһында һөйләшә инем. Һәм өлкәндәр шундай аҡыллы кеше менән танышыуҙарына бик ҡәнәғәт инеләр.

II — BERÁNEK

II

Tak jsem žil sám a neměl jsem nikoho, s kým bych si mohl opravdu popovídat. Tu se mi jednou před šesti lety v poušti na Sahaře porouchal motor.

Шулай итеп мин яңғыҙлыҡта йәшәнем, һәм йәнгә-йән һөйләшерлек бер кем дә юҡ ине. Ә алты йыл элек Сахарала миңә сараһыҙҙан үҙосарҙы ергә ултыртырға тура килде.

Něco se v něm polámalo. A poněvadž jsem neměl s sebou mechanika ani cestující, chtěl jsem se do té nesnadné opravy pustit sám.

Ниҙер үҙосарымдың моторында боҙолған ине. Минең менән йүнәтеүсе лә, ултырып барыусылар ҙа юҡ ине, һәм мин, бик ауыр булһа ла, барыһын да үҙем йүнәтеп ҡарарға булдым.

Byla to pro mne otázka života nebo smrti. Měl jsem pitnou vodu sotva na týden.

Мин йә моторҙы төҙәтергә, йә үлергә тейеш инем. Ә һыу, күп булһа, аҙнаға ғына етер ине.

První večer jsem tedy usnul v písku, na tisíc mil daleko od jakékoliv obydlené končiny. Byl jsem opuštěnější než trosečník na voru uprostřed oceánu.

Тәүге кистә, мең саҡрым әйләнә тирәләй бер йорт булмаған сүллектә, ҡом өҫтөндә йоҡлап киткәнмен. Карап һәләкетенә эләгеп һал өҫтөндә дарьялар уртаһында юғалып ҡалған кеше лә ул тиклем яңғыҙ булмаҫ кеүек.

Dovedete si proto představit, jaké bylo mé překvapení, když mě na úsvitě probudil zvláštní hlásek:

Хәҙер кемдеңдер нескә тауышына уянып, минең аптырауымды күҙ алдына килтереп ҡарағыҙ. Ул:

„Prosím pěkně … nakresli mi beránka…“

— Зинһар… Миңә һарыҡ бәрәсен төшөрөп бир әле! — тине.

„Cože?“

— Ә?..

„Nakresli mi beránka…“

— Һарыҡ бәрәсен төшөрөп бир…

Vyskočil jsem, jako by do mne hrom uhodil. Dobře jsem si protřel oči. Pozorně jsem se podíval a spatřil jsem prazvláštního človíčka, který si mě vážně prohlížel.

Мин ҡапыл ырғып торҙом, әйтерһең дә баш өҫтөмдә күк дөһөрләне. Күҙҙәремде ыуаланым. Тирә яғыма ҡарай башланым. Һәм мине ентекләп ҡарап торған ирмәк кенә бәләкәй кешене күреп ҡалдым.

Toto je jeho nejlepší portrét, jaký se mi podařilo později nakreslit.

Быныһы инде, мин төшөргәненән, уның иң яҡшы портреты.

Má kresba ovšem není zdaleka tak půvabná jako model. Ale za to já nemohu. Dospělí mě odradili od malířské kariéry, když mi bylo šest let, a proto jsem se nenaučil kreslit nic jiného než zavřené a otevřené hroznýše.

Ләкин минең һүрәттә ул, әлбиттә, ысынындағы кеүек матур түгел. Әммә бында минең ғәйебем юҡ. Алты йәшлек сағымда минән рәссам сыҡмаясағына өлкәндәр ышандырҙылар, һәм мин быуар йыландарҙан башҡа, тыштан һәм эстән, бер ни төшөрөргә өйрәнмәнем.

Udiveně jsem se díval na ten zjev. Považte jen, že jsem byl na tisíc mil od jakéhokoliv obydleného kraje. A můj človíček nevypadal, jako by zabloudil ani jako by byl na smrt unavený nebo vyhladovělý, polomrtvý žízní nebo na smrt vylekán.

Шулай итеп, мин бар күҙҙәрем менән был ғәжәпләнерлек күренешкә ҡарап торҙом. Онотмағыҙ, мин кешеләр йәшәгән урындарҙан меңәрләгән саҡрымдарҙа инем. Ә шул уҡ ваҡытта, был бәләкәс бер ҙә аҙашҡан, йә үлә арыған һәм ҡурҡҡан, йә аслыҡтан һәм сарсауҙан үлеп барған затҡа оҡшамаған ине.

Vůbec nevypadal jako dítě ztracené v poušti, na tisíc mil daleko od nějakého obydleného kraje. Když jsem konečně byl schopen promluvit, řekl jsem mu:

Уның ҡиәфәтенә ҡарап был, бар йорттарҙан йыраҡта булған кешеһеҙ сүллектә, юғалып ҡалған бала тип хис тә әйтеп булмаҫ ине. Ниһәйәт, минең һөйләү һәләтлегем ҡайтты һәм мин унан һораным:

„Ale … co tu děláš?“

— Һуң… Һин бында ни эшләйһең?

A tu mi docela tiše, jako něco nesmírně vážného, opakoval:

Һәм ул ҡабат тыныс һәм етди һораны:

„Prosím pěkně … nakresli mi beránka…“

— Зинһар… Бәрәсте төшөр…

Když stojíme před příliš velkou záhadou, neodvážíme se neuposlechnout. Ačkoli se mi to zdálo zde — na tisíce mil ode všech obydlených míst a v nebezpečí smrti — nesmyslné, vytáhl jsem z kapsy list papíru plnící pero.

Барыһы шул тиклем серле һәм төшөнмәҫлек ине, мин хатта баш тартырға ҡыйманым. Нисек кенә лә мәғәнәһеҙ булмаһын бында, сүллектә, үлемдән ҡыл өҫтөндә, мин шулай ҙа кеҫәмдән ҡағыҙ бите һәм мәңге ҡәләм сығарҙым.

Ale tu jsem si vzpomněl, že jsem studoval především zeměpis, dějepis, počty a mluvnici, a řekl jsem človíčkovi (trochu mrzutě), že neumím kreslit. Odpověděl mi:

Ҡапыл ғына мин күберәк географияны, тарихты, хисапты һәм дөрөҫ яҙыуҙы өйрәнгәнемде иҫемә төшөрҙөм, һәм бәләкәскә һүрәт төшөрә белмәйем тип әйттем (әҙерәк уҫалыраҡ итеп әйттем). Ул яуап ҡайтарҙы:

„To nevadí. Nakresli mi beránka.“

— Барыбер. Һарыҡ бәрәсен төшөрөп бир.

Poněvadž jsem nikdy nekreslil beránka, nakreslil jsem mu jednu z těch dvou kreseb, které jsem uměl. Obrázek zavřeného hroznýše. A užasl jsem, když jsem slyšel, jak mi ten človíček povídá:

Бер ҡасан да һарыҡтарҙы төшөрмәгәнемә күрә, мин уға электән төшөрә белгән ике һүрәтемдең береһен ҡабатланым-быуар йыланды тыш яғынан. Һәм малайҙын тойғоланып ҡысҡырыуына хайран ҡалдым:

„Ale ne, já nechci slona v hroznýši. Hroznýš je moc nebezpečný a slon zabere hodně místa. U mne doma je všechno malinké. Potřebuji beránka. Nakresli mi beránka.“

— Юҡ, юҡ! Миңә быуар эсендәге фил кәрәкмәй! Быуар йылан бигерәк ҡурҡыныс, ә фил шул тиклем ҙур. Ә минең өйөмдә бөтә нәмә бәләкәй. Миңә һарыҡ бәрәсе кәрәк. Төшөр әле бәрәсте.

Tak jsem tedy kreslil.

Мин төшөрҙөм.

Díval se pozorně a řekl:

Ул иғтибарлап һүрәтемә ҡараны ла:

„Ne! Tenhle je už moc nemocný. Udělej mi jiného.“

— Юҡ, был бәрәс бигерәк сибек. Икенсеһен төшөр. — тине.

Nakreslil jsem tento obrázek:

Мин төшөрҙөм.

Můj přítel se mile, shovívavě usmál:

Минең яңы дуҫым, йомшаҡ итеп, ҡәтғиһеҙлек менән йылмайҙы:

„Ale podívej se … to není beránek, to je beran. Má rohy…“

— Һин бит үҙең күрәһең, — тине ул, — был бәрәс түгел. Был ҙур һарыҡ. Уның мөгөҙҙәре…

Tak jsem kresbu znovu předělal.

Мин ҡабат икенсе төрлө төшөрҙөм.

On ji však zase odmítl jako ty předcházející:

Ләкин ул был һүрәттән дә баш тартты:

„Ten je moc starý. Já chci takového, aby dlouho žil.“

— Был бигерәк ҡарт. Миңә оҙаҡ йәшәй алырлыҡ бәрәс кәрәк.

A tu, protože jsem ztratil trpělivost a protože jsem spěchal, abych se co nejdřív pustil do rozebírání motoru, načmáral jsem tuhle kresbu:

Бында мин сабырлығымды юғалттым — миңә бит тиҙерәк моторҙы һүтергә кәрәк — һәм әрйә һыҙғыланым.

A prohlásil jsem:

Бәләкәй малайға әйтеп тә ҡуйҙым:

„To je bedýnka. Beránek, kterého chceš, je uvnitř.“

—Бына һиңә әрйә. Ә уның эсендә ниндәй теләйһең, шундай бәрәс ултыра.

Ale byl jsem velice překvapen, když se obličej malého soudce rozzářil.

Мине аптыратып ҡырыҫ хөкөмдарым балҡып йылмайҙы:

„Právě tak jsem to chtěl. Myslíš, že ten beránek bude potřebovat hodně trávy?“

— Быныһы яҡшы! Һин нисек уйлайһың, был бәрәскә үлән күп кәрәкме?

„Proč?“

— Ә нимә?

„Protože u mne doma je všechno malinké…“

— Һуң бит минең өйҙә бөтә нәмә шул тиклем әҙ…

„Jistě to postačí. Dal jsem ti docela malého beránka.“

— Уға етер. Мин һиңә бөтөнләй бәләкәй бәрәс бирәм.

Sklonil se nad kresbu.
„No, není tak moc malý … Jé, podívej se, on usnul…“

— Ул тиклем бәләкәй ҙә түгел… — тине ул, башын эйеп һүрәтте өйрәнгәндә. — Ҡара әле! Бәрәс йоҡлап китте…

A tak jsem se seznámil s malým princem.

Шулай итеп мин Бәләкәй шаһзат менән таныштым.

III — PLANETA

III

Dlouho to trvalo, než jsem pochopil, odkud přichází. Zdálo se, jako by malý princ, který se mě stále na něco vyptával, moje otázky nikdy neslyšel.

Ҡайҙан килеүен тиҙ генә аңламаным. Бәләкәй шаһзат мине һорауҙар менән күмде, ә үҙен бер ни тураһында һорағанда, ул ишетмәй кеүек ине.

Všechno mi poznenáhlu objasnila jen slova náhodně pronesená. Tak když jsem poprvé spatřil mé letadlo (nebudu kreslit letadlo, je to pro mne příliš složité), zeptal se mě:

Тик әҙләп, осраҡлы рәүештә, ыңғайы килгәндә ысҡындырып ебәргән һүҙҙәре аша миңә барыһы ла асыҡланды. Шулай итеп, ул, минең үҙосарҙы тәүге тапҡыр күргәндә (үҙосарҙы төшөрөп тормайым, барыбер булдыра алмаҫмын), һораны:

„Co to je za věc?“

— Был ниндәй нәмә ул?

„To není věc. To létá. Je to letadlo … Moje letadlo.“

— Был нәмә түгел. Был үҙосар. Минең үҙосар. Ул оса.

A byl jsem hrdý, že mohu říci, že létám. A tu zvolal:

Һәм мин ғорурлыҡ менән оса белеүемде аңлаттым. Шунда ул ҡысҡырып ебәрҙе:

„Jejda. Ty jsi spadl z nebe!“

— Нисек! Һин күктән килеп төштөңме?

„Ano,“ odpověděl jsem skromně.

— Эйе, — тыйнаҡ ҡына яуап бирҙем.

„Jé, to je divné…“

— Бына мәрәкә!..

A malý princ se roztomile zasmál. To mě hrozně pohněvalo. Chci, aby se mé nehody braly vážně. Potom dodal:

Һәм Бәләкәй шаһзат яңғыраулы көлөп ебәрҙе, мин хатта ғәрләнеп киттем: минең ҡыйынлыҡтарыма етди ҡарауҙарын яратам. Ә һуңынан:

„Tak ty taky přicházíš z nebe! Z které planety?“

— Тимәк һин дә күктән килгәнһең. Ә һин ниндәй ҡауҡабтан? — тип өҫтәне.

Hned mi svitlo trochu světla do záhady jeho příchodu a rychle jsem se otázal:

«Бына ниҙә икән уның сүллектә килеп сығыуының сәбәбе!» — тип уйланым мин һәм туранан һораным:

„Ty tedy přicházíš z jiné planety?“

— Килеп сығыуынса, һин бында икенсе ҡауҡабтан эләккәнһең?

Neodpověděl mi. Zavrtěl mírně hlavou a stále se díval na mé letadlo:

Тик ул яуап ҡайтарманы. Минең үҙорсҙы өйрәнгәндә башын ипле сайҡап:

„Pravda, na tomhle jsi nemohl přijít z moc velké dálky…“

— Йә, бының менән һин алыҫтан килә алмаҫ инең…

A nadlouho se ponořil do snění. Potom vyndal mého beránka z kapsy a zabral se do pozorování svého pokladu.

Һәм оҙаҡҡа ниҙер хаҡында уйға батты. Һуңынан кеҫәһенән минең бәрәсте сығарып шул хазинаны ентекләп күҙәтергә кереште.

Dovedete si představit, jakou zvědavost ve mně probudila jeho zmínka o jiných planetách. Pokusil jsem se proto dovědět se o tom více.

«Башҡа ҡауҡабтар» тураһында уның ярымасылыуынан минең ҡыҙыҡһыныуым тоҡанып китеүен күҙ алдына килтерә алаһығыҙмы? Һәм мин күберәк төпсөнөп маташтым:

„Odkud přicházíš, človíčka? Kde je to tvé doma? Kam chceš odvést svého beránka?“

— Ҡайҙан осоп килдең инде һин, бәләкәс? Һинең өйөң ҡайҙа? Минең бәрәсемде ҡайҙа алып китергә теләйһең?

Na chvíli se zamyslil a pak odpověděl:

Ул уйланып өндәшмәй ултырҙы ла, һуңынан әйтте:

„Dobře, že jsi mi dal tu bedýnku, v noci to bude jeho domeček…“

— Миңә әрйә биреүең бик яҡшы әле, бәрәс шунда төндәрен йоҡлаясаҡ.

„Ovšem. A budeš-li hodný, dám ti také provázek, abys ho mohl ve dne přivázat. A kolík.“

— Әлбиттә. Ә әгәр ҙә үҙеңде аҡыллы тотһаң мин һиңә, көндөҙ уны бәйләргә, бау бирермен. Һәм ҡаҙыҡ.

Zdálo se, že tento návrh malého prince zarazil.

Бәләкәй шаһзат ҡашын төйөп:

„Přivázat? To je ale podivný nápad!“

— Бәйләргә? Ни өсөн инде?

„Víš, když ho neuvážeš, půjde, kam mu napadne, a ztratí se.“

— Һуң һин бәйләмәһәң, уның әллә ҡайҙа барып сығып юғалыуы бар.

Můj přítel se znovu zasmál:

Быныһына ла минең дуҫым күңелле көлөп ебәрҙе:

„A kampak by šel?“

— Ҡайҙа барһын инде ул?

„Kamkoli. Stále rovně…“

— Әҙме ҡайҙа? Тура ла тура, күҙҙәре ҡайҙа ҡарай-шунда.

Tu malý princ vážně poznamenal:

Ул саҡта Бәләкәй шаһзат етди итеп:

„To nevadí, u mne je to velice malé!“

— Уныһы ҡурҡыныс түгел, миндә бит унда урыным бик әҙ — тине.

A tak trochu smutně dodal:

Һәм моңһоулыҡ менән:

„Když jde člověk stále rovně, daleko nedojde…“

— Һәр саҡ тура ла тура атлап алыҫ китеп булмай… — тип өҫтәне.