— Әгәр мин берәй генералға күбәләктәй сәскәнән сәскәгә осорға ҡушһам, йә трагедия уйлап сығарырға, йә аҡсарлаҡҡа әүерелергә бойорһам һәм генерал бойороҡто үтәмәһә, был хәлдә кем ғәйепле буласаҡ — ул әллә мин?

“If I ordered a general to fly from one flower to another like a butterfly, or to write a tragic drama, or to change himself into a sea bird, and if the general did not carry out the order that he had received, which one of us would be in the wrong?” the king demanded. “The general, or myself?”

— Һеҙ, ғали йәнәптәре, — бер дәҡиғәт шикләнмәйенсә яуапланы Бәләкәй шаһзат.

“You,” said the little prince firmly.

— Тап шулай, — раҫланы батша. — Һәр кемдән ни бирә алғанын ғына һорарға кәрәк. Хакимлыҡ иң беренсенән аҡыллы булырға тейеш. Әгәр һин үҙ халҡыңа һыуға ташланырға бойорһаң, ул революция булдырасаҡ. Мин тыңлаусанлыҡты һорарға хаҡлымын, сөнки минең фармандарым төплө.

“Exactly. One must require from each one the duty which each one can perform,” the king went on. “Accepted authority rests first of all on reason. If you ordered your people to go and throw themselves into the sea, they would rise up in revolution. I have the right to require obedience because my orders are reasonable.”

— Ә нисек һуң ҡояш байыуы? — тип иҫкәртте Бәләкәй шаһзат: нимәлер тураһында бер һорағас, яуап алмайынса ҡуймай ине.

“Then my sunset?” the little prince reminded him: for he never forgot a question once he had asked it.

— Булыр һиңә ҡояш байыуы ла. Ҡояштың батыуын мин талап итермен. Тик тәүҙә уңайлы шарттарҙың килеп сығыуын көтөп алам, сөнки шунда хакимдың төп аҡыллылығы.

“You shall have your sunset. I shall command it. But, according to my science of government, I shall wait until conditions are favorable.”

— Ә ҡасан шарттар уңайлы буласаҡ? — асыҡларға теләне Бәләкә шаһзат.

“When will that be?” inquired the little prince.

— Һм, Һм, — тип яуап ҡайтарҙы батша, ҡалын календарҙы битләп. — Был буласаҡ… Һм, Һм… Бөгөн был киске ете сәғәт тә ҡырҡ дәҡиғәттә буласаҡ. Һәм шул саҡ һин минең бойороҡтоң теүәл үтәлеүен күрерһең.

“Hum! Hum!” replied the king; and before saying anything else he consulted a bulky almanac. “Hum! Hum! That will be about — about — that will be this evening about twenty minutes to eight. And you will see how well I am obeyed!”

Бәләкәй шаһзат иҫнәне. Бында ҡояш байығанын ҡасан теләгәндә күреп булмауы үкенесле! Һәм, ысын әйткәндә, уға күңелһеҙ булып китте.

The little prince yawned. He was regretting his lost sunset. And then, too, he was already beginning to be a little bored.

— Миңә китергә ваҡыт, — тине ул батшаға. — Миңә бында башҡа эшләр эшем юҡ.

“I have nothing more to do here,” he said to the king. “So I shall set out on my way again.”

— Ҡал! — тине батша: хакимаҫты килеп сығыуына ғорурлана ине, һәм уның менән айырлғыһы килмәй ине. — Ҡал, мин һине министр тип тәғәйенләрмен.

“Do not go,” said the king, who was very proud of having a subject. “Do not go. I will make you a Minister!”

— Нимә министры?

“Minister of what?”

— Мәҫәлән… юстиция.

“Minster of — of Justice!”

— Һуң бында бит хөкөмгә тарттырырға бер кем дә юҡ!

“But there is nobody here to judge!”

— Нисек белергә, — ҡаршы килде батша. — Мин әле бар батшалығымды ҡарап сыҡмағанмын. Мин бик ҡартмын, көймәгә бында урын юҡ, ә йәйәү йөрөүе шул тиклем ялҡытҡыс…

“We do not know that,” the king said to him. “I have not yet made a complete tour of my kingdom. I am very old. There is no room here for a carriage. And it tires me to walk.”

Бәләкәй шаһзат эйелеп ҡауҡабтың икенсе яғына ҡабат күҙ һалды.
— Мин бит берҙе ҡараным! — тойғоланып әйтте ул. — Унда бер кем дә юҡ.

“Oh, but I have looked already!” said the little prince, turning around to give one more glance to the other side of the planet. On that side, as on this, there was nobody at all…

— Улайһа үҙеңде хөкөм ит, — тине батша. — Быныһы иң ҡыйыны. Башҡаларға ҡарағанда үҙеңде хөкөм итеү күпкә ауырыраҡ. Әгәр һин үҙеңде дөрөҫ итеп хөкөм итә алһаң, тимәк һин, ысынында ла аҡыллы.

“Then you shall judge yourself,” the king answered. “that is the most difficult thing of all. It is much more difficult to judge oneself than to judge others. If you succeed in judging yourself rightly, then you are indeed a man of true wisdom.”

— Үҙ үҙемде мин ҡайҙа булһа ла хөкөм итә алам, — тине Бәләкәй шаһзат. — Бының өсөн миңә һеҙҙә ҡалыу кәрәкмәй.

“Yes,” said the little prince, “but I can judge myself anywhere. I do not need to live on this planet.”

— Һм, һм… — тине батша. — Ҡайҙалыр минең ҡауҡабта ҡарт ҡомаҡ йәшәгән кеүек. Мин уның төндә ҡыштырлауын ишетәм. Һин шул ҡарт ҡомаҡты хөкөм итә алыр инең. Ваҡыты ваҡыты менән язаға тарттырыр инең. Уның ғүмере һинең ҡулыңда буласаҡ. Тик һәр саҡ уны ярлыҡарға кәрәк булыр. Ҡарт ҡомаҡты һаҡларға кәрәк, ул бит беҙҙә берәү генә.

“Hum! Hum!” said the king. “I have good reason to believe that somewhere on my planet there is an old rat. I hear him at night. You can judge this old rat. From time to time you will condemn him to death. Thus his life will depend on your justice. But you will pardon him on each occasion; for he must be treated thriftily. He is the only one we have.”

— Яратмайым мин язаға тарттырыу фарманын сығарырға, — тине Бәләкәй шаһзат. — Һәм ғөмүмән миңә китергә ваҡыт.

“I,” replied the little prince, “do not like to condemn anyone to death. And now I think I will go on my way.”

— Юҡ, ваҡыт түгел, — ҡарышты батша.

“No,” said the king.

Бәләкәй шаһзат бөтөнләй юлға йыйынған ине, тик уның оло батшаны көйөндөргөһө килмәне.

But the little prince, having now completed his preparations for departure, had no wish to grieve the old monarch.

— Әгәр ҙә, ғали йәнәптәренә, һеҙҙең бойороҡтарығыҙ бер ҡаршы һүҙһеҙ үтәлеүе кәрәк икән, — тине ул, — һеҙ төплө уйланылған бойороҡ бирә алыр инегеҙ. Мәҫәлән, бер дәҡиғәт мыштырламай юлға сығырға миңә бойороғоҙ… Һиҙеүемсә, шарттар бының өсөн ни барынан иң уңайлылары.

“If Your Majesty wishes to be promptly obeyed,” he said, “he should be able to give me a reasonable order. He should be able, for example, to order me to be gone by the end of one minute. It seems to me that conditions are favorable…”

Батша өндәшмәне, һәм Бәләкәй шаһзат аҙыраҡ ҡыйыуһыҙланып һуҙғыланы, һуңынан тәрән тын алды ла юлға сыҡты.

As the king made no answer, the little prince hesitated a moment. Then, with a sigh, he took his leave.

— Һине илсе итеп тәғәйенләйем! — ашығыс рәүештә артынан ҡысҡырып ебәрҙе уға батша.

“I make you my Ambassador,” the king called out, hastily.

Ә ҡиәфәтенә ҡарағанда, ул бер ниндәй ҙә ҡарышыуҙарҙы түҙмәҫ кеүек ине.

He had a magnificent air of authority.

«Сәйер халыҡ был өлкәндәр», — тине үҙ үҙенә Бәләкәй шаһзат, юлын дауам итеп.

“The grown-ups are very strange,” the little prince said to himself, as he continued on his journey.

XI

XI

Икенсе ҡауҡабта шөһрәт һөйөүсе йәшәй ине.

The second planet was inhabited by a conceited man.

— О, бына хөрмәтләүсе лә килеп сыҡты! — ҡысҡырып ебәрҙе ул дәртенән, Бәләкәй шаһзатты алыҫтан күреп ҡалғас та.

“Ah! Ah! I am about to receive a visit from an admirer!” he exclaimed from afar, when he first saw the little prince coming.

Маһайыусан кешеләрҙең бөтәһенә улар менән барыһы ла һоҡлана тип тойола.

For, to conceited men, all other men are admirers.

— Хәйерле көн, — тине Бәләкәй шаһзат. — Ҡалай һеҙҙең кәпәсегеҙ ирмәк кенә.

“Good morning,” said the little prince. “That is a queer hat you are wearing.”

— Был баш эйеү өсөн, — аңлатты шөһрәт һөйөүсе. — Мине сәләмләгәндә баш эйеү өсөн. Бәхетһеҙлеккә, бында бер кем дә килмәй.

“It is a hat for salutes,” the conceited man replied. “It is to raise in salute when people acclaim me. Unfortunately, nobody at all ever passes this way.”

— Шулай икән? — өндәште Бәләкәй шаһзат: ул бер ни аңламаны.

“Yes?” said the little prince, who did not understand what the conceited man was talking about.

— Йә, алҡышла әле, — тине уға шөһрәт һөйөүсе.

“Clap your hands, one against the other,” the conceited man now directed him.

Бәләкәй шаһзат ҡул сабырға тотондо. Шөһрәт һөйөүсе эшләпәһен систе лә, баҫалҡы итеп башын эйҙе.

The little prince clapped his hands. The conceited man raised his hat in a modest salute.

«Бында ҡарт батшала булыуҙан күңеллерәк», — тип уйланы Бәләкәй шаһзат. Һәм тағы ла ҡул сабырға кереште. Ә шөһрәт һөйөүсе ҡабаттан, кәпәсен сисеп баш эйҙе.

“This is more entertaining than the visit to the king,” the little prince said to himself. And he began again to clap his hands, one against the other. The conceited man again raised his hat in salute.

Шулай, бер үк күренеш биш дәҡиғәт дауам иткәндән һуң Бәләкәй шаһзатты был ялҡытты.

After five minutes of this exercise the little prince grew tired of the game’s monotony.

— Ә эшләпә төшһөн өсөн ни эшләргә кәрәк? — тип һораны ул.

“And what should one do to make the hat come down?” he asked.

Тик шөһрәт һөйөүсе ишетмәй ине. Маһайыусан кешеләр маҡтауҙан башҡаһына һаңғрау булалар.

But the conceited man did not hear him. Conceited people never hear anything but praise.

— Һин ысынында ла мине һоҡланып ололаусымы? — тип һораны ул Бәләкәй шаһзатты.

“Do you really admire me very much?” he demanded of the little prince.

— Ә нисек ул — ололау?

“What does that mean — ‘admire’?”

— Ололау тимәк мине был ҡауҡабта барыһынан иң матуры, барыһынан ҡупшы, бөтәһенән бай һәм барыһынан аҡыллы тип таныу.

“To admire means that you regard me as the handsomest, the best-dressed, the richest, and the most intelligent man on this planet.”

— Һуң бит һинең ҡауҡабыңда башҡа берәү ҙә юҡ!

“But you are the only man on your planet!”

— Барырбер һоҡлан минең менән, рәхәтлек килтер инде миңә!

“Do me this kindness. Admire me just the same.”

— Мин һоҡланам, — тине Бәләкәй шаһзат, еңел генә яуырынын ҡыҫып, — тик һиңә ниндәй һөйөнөс бынан?

“I admire you,” said the little prince, shrugging his shoulders slightly, “but what is there in that to interest you so much?”

Ул шөһрәт һөйөүсенән ҡасып китте.

And the little prince went away.

«Ысынлап та, өлкәндәр — бик сәйер кешеләр», — бер ҡатлыраҡ уйлап ҡуйҙы ул, сәфәренә ҡуҙғалғанда.

“The grown-ups are certainly very odd,” he said to himself, as he continued on his journey.

ХII

ХII

Киләһе ҡауҡабта эскесе йәшәй ине. Бәләкәй шаһзат унда бик оҙаҡ булманы, әммә уға бынан һуң бик күңелһеҙ булып китте.

The next planet was inhabited by a tippler. This was a very short visit, but it plunged the little prince into deep dejection.

Уның был ҡауҡабҡа килгәнендә, эскесе өндәшмәй генә алдында теҙелеп ултырған тулы һәм буш шешәләр өйөрөнә ҡарап ултыра ине.
— Ә һин ни эшләйһең әле? — һораны Бәләкәй шаһзат.

“What are you doing there?” he said to the tippler, whom he found settled down in silence before a collection of empty bottles and also a collection of full bottles.

— Эсәм, — яманһыулыҡ менән яуап бирҙе эскесе.

“I am drinking,” replied the tippler, with a lugubrious air.

— Ниңә?

“Why are you drinking?” demanded the little prince.

— Онотор өсөн.

“So that I may forget,” replied the tippler.

— Нимә тураһында онотор өсөн? — тип һораны Бәләкәй шаһзат; уға эскесене йәл булып китте.

“Forget what?” inquired the little prince, who already was sorry for him.

— Миңә оят икәнен онотҡом килә, — тип эскесе асылды ла башын түбән эйҙе.

“Forget that I am ashamed,” the tippler confessed, hanging his head.

— Нимәнән һиңә оят һуң? — тип һораны Бәләкәй шаһзат, уның был бахырға бик ныҡ ярҙам иткеһе килә ине.

“Ashamed of what?” insisted the little prince, who wanted to help him.

— Эсеүҙән оят! — тип аңлатты эскесе, һәм унан башҡа бер һүҙ ҙә алып булмай ине.

“Ashamed of drinking!” The tippler brought his speech to an end, and shut himself up in an impregnable silence.

Һәм Бәләкәй шаһзат, юғалып ҡалып һәм аптыранып, артабан юлланды.

And the little prince went away, puzzled.

«Һуң, ысынлап та, өлкәндәр бигерәк, бигерәк сәйер халыҡ», — тип, юлын дауам итә, уйланды ул.

“The grown-ups are certainly very, very odd,” he said to himself, as he continued on his journey.

XIII

XIII

Дүртенсе ҡауҡаб эшҡыуарҙыҡы ине. Ул шул тиклем эштән бушамаҫ булған, хатта Бәләкәй шаһзат килеп сығыу менән башын да ҡалҡытмаған.

The fourth planet belonged to a businessman. This man was so much occupied that he did not even raise his head at the little prince’s arrival.

— Хәйерле көн, — тине уға Бәләкәй шаһзат. — Һеҙҙең тәмәкегеҙ һүнгән.

“Good morning,” the little prince said to him. “Your cigarette has gone out.”

— Өс тә ике — биш. Биш тә ете — ун ике. Ун ике лә өс — ун биш. Хәйерле көн. Ун биш тә ете — егерме ике. Егерме ике лә алты — егерме һигеҙ. Шырпы һыҙырға ваҡыт юҡ. Егерме алты ла биш — утыҙ бер. Уф! Йәмғеһе, тимәк, биш йөҙ бер миллион алты йөҙ егерме ике мең ете йөҙ утыҙ бер.

“Three and two make five. Five and seven make twelve. Twelve and three make fifteen. Good morning. Fifteen and seven make twenty-two. Twenty-two and six make twenty-eight. I haven’t time to light it again. Twenty-six and five make thirty-one. Phew! Then that makes five-hundred-and-one million, six-hundred-twenty-two-thousand, seven-hundred-thirty-one.”

— Биш йөҙ миллион нимә?

“Five hundred million what?” asked the little prince.

— Ә? Һин бындамы әле? Биш йөҙ миллион… Белмәйем дә, нимә… Минең шул тиклем эшем күп! Мин етди кеше, миндә хәбәрләшеү ҡайғыһы юҡ! Ике лә биш — ете…

“Eh? Are you still there? Five-hundred-and-one million — I can’t stop… I have so much to do! I am concerned with matters of consequence. I don’t amuse myself with balderdash. Two and five make seven…”

— Биш йөҙ миллион нимә? — ҡабатланы Бәләкәй шаһзат: бер ни тураһында һорап яуап алмайынса ул тынысланмай ине.

“Five-hundred-and-one million what?” repeated the little prince, who never in his life had let go of a question once he had asked it.

Эшҡыуар башын күтәрҙе.

The businessman raised his head.

— Инде илле дүрт йыл мин был ҡауҡабта йәшәйем, һәм ошо бар ваҡыт эсендә миңә өс тапҡыр ғына ҡамасаулағандары булды. Беренсе тапҡыр, егерме ике йыл элек, миңә ҡайҙандыр май ҡуңыҙы осоп килгән ине. Ул бик хәтәрле тауыш ҡуптарҙы һәм мин шунда ҡушыуҙа дүрт хата ебәрҙем.

“During the fifty-four years that I have inhabited this planet, I have been disturbed only three times. The first time was twenty-two years ago, when some giddy goose fell from goodness knows where. He made the most frightful noise that resounded all over the place, and I made four mistakes in my addition.

Икенсе тапҡыр, үн бер йыл элек, миндә ревматизм өйәнәге булып алды. Хәрәкәтһеҙ тормош рәүешенән. Йөрөп ятырға ваҡытым юҡ минең. Мин етди кеше. Өсөнсө тапҡыр… бына ул! Шулай итеп, тимәк, биш йөҙ миллион…

The second time, eleven years ago, I was disturbed by an attack of rheumatism. I don’t get enough exercise. I have no time for loafing. The third time — well, this is it! I was saying, then, five-hundred-and-one millions — ”

— Миллион нимә?

“Millions of what?”

Эшҡыуар яуап ҡайтарырға кәрәк икәнен аңланы, башҡаса тынғы булмаясаҡ.

The businessman suddenly realized that there was no hope of being left in peace until he answered this question.

— Биш йөҙ миллион теге ваҡ, ҡайһы берҙә һауала күренгән нәмәләр.

“Millions of those little objects,” he said, “which one sometimes sees in the sky.”

— Нимә ул, әллә себендәр?

“Flies?”

— Юҡсы, бәләкәй генә, ялтырҙар.

“Oh, no. Little glittering objects.”

— Бал ҡорттары?

“Bees?”

— Һуң юҡ бит. Шундай бәләкәй генәләр, алтындай, һәр ялҡау уларға ҡарауы була, шунда уҡ хыялланып китә. Ә мин етди кеше. Минең хыялланырға ваҡытым юҡ.

“Oh, no. Little golden objects that set lazy men to idle dreaming. As for me, I am concerned with matters of consequence. There is no time for idle dreaming in my life.”

— Ә, йондоҙҙармы?

“Ah! You mean the stars?”

— Бына-бына. Йондоҙҙар.

“Yes, that’s it. The stars.”

— Биш йөҙ миллион йондоҙ? Һин улар менән ни эшләйһең?

“And what do you do with five-hundred millions of stars?”

— Биш йөҙ бер миллион алты йөҙ егерме ике мең ете йөҙ утыҙ бер. Мин етди кеше, мин теүәллекте яратам.

“Five-hundred-and-one million, six-hundred-twenty-two thousand, seven-hundred-thirty-one. I am concerned with matters of consequence: I am accurate.”

— Һәм шулай ҙа, һин был бар йондоҙҙар менән дә ни эшләйһең?

“And what do you do with these stars?”

— Ни эшләйем?

“What do I do with them?”

— Эйе.

“Yes.”

— Бер ни эшләмәйем. Мин улар менән биләйем.

“Nothing. I own them.”

— Йондоҙҙар менән биләйһеңме?

“You own the stars?”

— Эйе.

“Yes.”

— Һуң мин күргән батша ла бит…

“But I have already seen a king who — ”

— Батшалар биләмәй. Улар идара ғына итә. Ул бөтөнләй башҡа күренеш.

“Kings do not own, they reign over. It is a very different matter.”

— Ә ни өсөн һиңә йондоҙҙар менән биләргә?

“And what good does it do you to own the stars?”

— Бай булыр өсөн.

“It does me the good of making me rich.”

— Ә ни өсөн бай булырға?

“And what good does it do you to be rich?”

— Яңы йондоҙҙар һатып алыр өсөн, әгәр уларҙы берәү асһа.

“It makes it possible for me to buy more stars, if any are discovered.”

«Ул эскесе кеүек үк фекер йөрөтә тиерлек», — тип уйланы Бәләкәй шаһзат.

“This man,” the little prince said to himself, “reasons a little like my poor tippler…”

Һәм аратабан һорайа башланы:

Nevertheless, he still had some more questions.

— Ә нисек итеп йондоҙҙар менән биләргә була?

“How is it possible for one to own the stars?”

— Йондоҙҙар кемдеке? — асыулы һораны эшҡыуар.

“To whom do they belong?” the businessman retorted, peevishly.

— Белмәйем. Бер кемдеке лә.

“I don’t know. To nobody.”