— Ուրեմն իմն են, որովհետև ես առաջինն եմ այդ բանը մտածել:

— Entonces son mías, puesto que he sido el primero a quien se le ha ocurrido la idea.

— Եվ դա բավական է:

— ¿Y eso basta?

— Դե իհարկե: Եթե դու ալմաստ ես գտնում, որը տեր չունի, ուրեմն քոնն է: Եթե դու մի կղզի ես գտնում, որը տեր չունի, ուրեմն քոնն է: Եթե առաջին անգամ քո գլխում մի միտք է ծագում, դու նրա համար պատենտ ես վերցնում, և այն քոնն է: Ես աստղերին տիրում եմ, որովհետև ինձանից առաջ ոչ ոք գլխի չի ընկել, որ կարելի է նրանց տիրել:

— Naturalmente. Si te encuentras un diamante que nadie reclama, el diamante es tuyo. Si encontraras una isla que a nadie pertenece, la isla es tuya. Si eres el primero en tener una idea y la haces patentar, nadie puede aprovecharla: es tuya. Las estrellas son mías, puesto que nadie, antes que yo, ha pensado en poseerlas.

— Ա՛յ դա ճիշտ է, — ասաց Փոքրիկ իշխանը: — Եվ ի՞նչ պիտի անես դու այդ աստղերը:

— Eso es verdad —dijo el principito— ¿y qué haces con ellas?

— Ինչ ուզենամ՝ կանեմ, — պատասպանեց գործարարը, — հաշվում եմ ու էլի կհաշվեմ: Դա շատ դժվար բան է: Բայց ես լուրջ մարդ եմ:

— Las administro. Las cuento y las recuento una y otra vez —contestó el hombre de negocios—. Es algo difícil. ¡Pero yo soy un hombre serio!

Սակայն Փոքրիկ իշխանի համար դա շատ քիչ էր:

El principito no quedó del todo satisfecho.

— Եթե ես մետաքսե թաշկինակ ունենամ, կարող եմ կապել վզիս ու հետս տանել, — ասաց նա: — Եթե ես մի ծաղիկ ունենամ, կարող եմ պոկել ու հետս տանել: Բայց չէ՞ որ դու չես կարող աստղերը տանել:

— Si yo tengo una bufanda, puedo ponérmela al cuello y llevármela. Si soy dueño de una flor, puedo cortarla y llevármela también. ¡Pero tú no puedes llevarte las estrellas!

— Չեմ կարող, բայց ես դրանք կարող եմ բանկ դնել:

— Pero puedo colocarlas en un banco.

— Այդ ինչպե՞ս:

— ¿Qué quiere decir eso?

— Շատ պարզ, թղթի վրա գրում եմ, թե որքան աստղ ունեմ: Հետո այդ թուղթը դնում եմ արկղի մեջ ու բանալիով փակում:

— Quiere decir que escribo en un papel el número de estrellas que tengo y guardo bajo llave en un cajón ese papel.

— Այդքա՞նը:

— ¿Y eso es todo?

— Դա բավական է:

— ¡Es suficiente!

«Հետաքրքիր է, — մտածեղ Փոքրիկ իշխանը: — Եվ նույնիսկ բանաստեղծական է: Բայց այնքան էլ լուրջ բան չէ»:

“Es divertido”, pensó el principito. “Es incluso bastante poético. Pero no es muy serio”.

Թե ինչն է լուրջ բան, ինչը՝ ոչ, Փոքրիկ իշխանը յուրովի էր հասկանում, ոչ այնպես, ինչպես մեծահասակները:

El principito tenía sobre las cosas serias ideas muy diferentes de las ideas de las personas mayores.

— Ես մի ծաղիկ ունեմ, — ասաց նա, և ես ամեն առավոտ ջրում եմ այն: Ես երեք հրաբուխ ունեմ, ամեն շաբաթ մաքրում եմ դրանք: Բոլորն էլ մաքրում եմ, հանգածը նույնպես: Դե, ինչ ասես կարող է պատահել: Եվ իմ հրաբուխների ու իմ ծաղկի համար օգտակար է, որ ես տիրում եմ նրանց: Իսկ աստղերը քեզանից ոչ մի օգուտ չեն ստանում…

— Yo —dijo aún— tengo una flor a la que riego todos los días; poseo tres volcanes a los que deshollino todas las semanas, pues también me ocupo del que está extinguido; nunca se sabe lo que puede ocurrir. Es útil, pues, para mis volcanes y para mi flor que yo las posea. Pero tú, tú no eres nada útil para las estrellas…

Գործարար մարդը բերանը բաց արեց, բայց այդպես էլ չիմացավ, թե ինչ պատասխանի, և Փոքրիկ իշխանը շարունակեց իր ճամփան:

El hombre de negocios abrió la boca, pero no encontró respuesta. El principito abandonó aquel planeta.

«Այո, մեծահասակներն իրոք զարմանալի մարդիկ են», — ճանապարհը շարունակելով՝ պարզամտորեն ասում էր նա ինքն իրեն:

“Las personas mayores, decididamente, son extraordinarias”, se decía a sí mismo con sencillez durante el viaje.

XIV

XIV

Հինգերորդ մոլորակը բոլորից փոքր էր ու զվարճալի: Նրա վրա միայն մի լապտեր ու մի լապտերավառ էր տեղավորվում:

El quinto planeta era muy curioso. Era el más pequeño de todos, pues apenas cabían en él un farol y el farolero que lo habitaba.

Փոքրիկ իշխանը ոչ մի կերպ չէր հասկանում, թե երկնքում մոլորված այդ տուն ու բնակիչ չունեցող մոլորակիկի ինչին են պետք լապտերն ու լապտերավառը: Բայց նա մտածեց.

El principito no lograba explicarse para qué servirían allí, en el cielo, en un planeta sin casas y sin población un farol y un farolero. Sin embargo, se dijo a sí mismo:

«Գուցե այս մարդն էլ տարօրինակ է, բայց ավելի տարօրինակ չէ, քան թագավորը, փառասերը, գործարարն ու հարբեցողը: Նրա աշխատանքի մեջ այնուամենայնիվ իմաստ կա: Երբ նա վառում է լապտերը, կարծես թե մի նոր աստղ կամ ծաղիկ է ծնվում: Իսկ երբ հանգցնում է լապտերը, թվում է, թե ծաղիկը կամ աստղը քուն են մտնում: Սքանչելի զբաղմունք է: Սա իսկապես օգտակար է, որովհետև գեղեցիկ է»:

“Este hombre, quizás, es absurdo. Sin embargo, es menos absurdo que el rey, el vanidoso, el hombre de negocios y el bebedor. Su trabajo, al menos, tiene sentido. Cuando enciende su farol, es igual que si hiciera nacer una estrella más o una flor y cuando lo apaga hace dormir a la flor o a la estrella. Es una ocupación muy bonita y por ser bonita es verdaderamente útil”.

Եվ երբ հավասարվեց այդ մոլորակին, նա հարգանքով տվեց լապտերավառին:

Cuando llegó al planeta saludó respetuosamente al farolero:

— Բարի օր, — ասաց նա: — Ինչո՞ւ դու հիմա հանգցրիր քո լապտերը:

— ¡Buenos días! ¿Por qué acabas de apagar tu farol?

— Պայմանն այդպես է, — պատասխանեց լապտերավառը: — Բարի օր:

— Es la consigna —respondió el farolero—. ¡Buenos días!

— Այդ ի՞նչ պայման է:

— ¿Y qué es la consigna?

— Լապտերն հանգցնելու պայմանը: Բարի երեկո:

— Apagar mi farol. ¡Buenas noches!

Եվ նա նորից լապտերը վառեց:

Y encendió el farol.

— Իսկ ինչո՞ւ դու նորից վառեցիր այն:

— ¿Y por qué acabas de volver a encenderlo?

— Պայմանն այդպես է, — կրկնեց լապտերավառը:

— Es la consigna.

— Չեմ հասկանում, — խոստովանեց Փոքրիկ իշխանը:

— No lo comprendo —dijo el principito.

— Հասկանալու բան չկա, — ասաց լապտերավառը: — Պայմանը պայման է: Բարի օր:

— No hay nada que comprender —dijo el farolero—. La consigna es la consigna. ¡Buenos días!

Եվ լապտերը հանգցրեց:

Y apagó su farol.

Հետո կարմիր վանդակավոր թաշկինակով ճակատի քրտինքը սրբեց ու ասաց.

Luego se enjugó la frente con un pañuelo de cuadros rojos.

— Ծանր է իմ արհեստը: Մի ժամանակ իմաստ ուներ այն: Առավոտները ես հանգցնում էի, իսկ երեկոները՝ վառում: Ես մի ամբողջ օր ունենում էի հանգստանալու և մի ամբողջ գիշեր՝ քունս առնելու համար…

— Mi trabajo es algo terrible. En otros tiempos era razonable; apagaba el farol por la mañana y lo encendía por la tarde. Tenía el resto del día para reposar y el resto de la noche para dormir.

— Իսկ հետո պայմանը փոխվե՞ց…

— ¿Y luego cambiaron la consigna?

— Պայմանը չի փոխվել, — ասաց լապտերավառը: — Դժբախտությունն էլ հենց այդ է: Իմ մոլորակը տարին տարու վրա ավելի արագ է պտտվում, իսկ պայմանը մնում է նույնը:

— Ese es el drama, que la consigna no ha cambiado —dijo el farolero—. El planeta gira cada vez más de prisa de año en año y la consigna sigue siendo la misma.

— Իսկ ինչպե՞ս պիտի անենք, — հարցրեց Փոքրիկ իշխանը:

— ¿Y entonces? —dijo el principito.

— Այսպես էլ պիտի անեմ: Մի րոպեում մոլորակը լրիվ պտույտ է անում, և ես շունչ քաշելու համար ոչ մի վայրկյան չունեմ: Ամեն րոպե ես լապտերը հանգցնում եմ ու հետո նորից վառում:

— Como el planeta da ahora una vuelta completa cada minuto, yo no tengo un segundo de reposo. Enciendo y apago una vez por minuto.

— Այ քեզ հետաքրքիր բան… Ուրեմն քեզ մոտ օրը տևում է միայն մի րոպե՞…

— ¡Eso es raro! ¡Los días sólo duran en tu tierra un minuto!

— Ոչ մի հետաքրքիր բան չկա այստեղ, — առարկեց լապտերավառը:

— Esto no tiene nada de divertido —dijo el farolero—. Hace ya un mes que tú y yo estamos hablando.

— Արդեն մի ամբողջ ամիս է, ինչ ես ու դու խոսում ենք:

— ¿Un mes?

— Մի ամբողջ ամի՛ս: — Իհարկե: Երեսուն րոպե: Երեսուն օր: Բարի երեկո:

— Sí, treinta minutos. ¡Treinta días! ¡Buenas noches!

Եվ նա նարից լապտերը վառեց:

Y volvió a encender su farol.

Փոքրիկ իշխանը նայում էր լապտերավառին, որն այդքան հավատարիմ էր իր տված խոսքին: Եվ նա ավելի էր դուր գալիս Փոքրիկ իշխանին:

El principito lo miró y le gustó este farolero que tan fielmente cumplía la consigna.

Փոքրիկ իշխանը հիշեց, թե ինչպես էր մի ժամանակ աթոռը տեղից տեղ շարժում վերջալույսը դիտելու համար: Եվ նա ուզեց օգնել բարեկամին:

Recordó las puestas de sol que en otro tiempo iba a buscar arrastrando su silla. Quiso ayudarle a su amigo.

— Լսի՛ր, — ասաց նա լապտերավառին: — Ես մի միջոց գիտեմ, դու կարող ես հանգստանալ որքան ուզես…

— ¿Sabes? Yo conozco un medio para que descanses cuando quieras…

— Ես անընդհատ ուզում եմ հանգստանալ, — ասաց լապտերավառը:

— Yo quiero descansar siempre —dijo el farolero.

— Չէ՞ որ կարելի է հավատարիմ մնալ տված խոսքին և միաժամանակ ծույլ լինել:

Se puede ser a la vez fiel y perezoso.

— Քո մոլորակն այնքան փոքր է, որ դու երեք քայլով կարող ես պտտվել նրա շուրջը, — շարունակեց իշխանը: — Եվ դու պարզապես պետք է շարժվես այնպիսի արագությամբ, որ միշտ մնաս արևի տակ: Երբ դու ուզենաս հանգստանալ, պարզապես պետք է գնաս ու գնաս…, և օրը կերկարի այնքան, որքան դու ուզում ես:

El principito prosiguió:
— Tu planeta es tan pequeño que puedes darle la vuelta en tres zancadas. No tienes que hacer más que caminar muy lentamente para quedar siempre al sol. Cuando quieras descansar, caminarás… y el día durará tanto tiempo cuanto quieras.

— Բայց դրանից ես օգուտ չեմ ստանա, — ասաց լապտերավառը: — Աշխարհում ես ամենից շատ սիրում եմ քնել:

— Con eso no adelanto gran cosa —dijo el farolero—, lo que a mí me gusta en la vida es dormir.

— Որ այդպես է, վատ են քո գործերը, — ցավակցեց Փոքրիկ իշխանը:

— No es una suerte —dijo el principito.

— Վատ են գործերս, — հաստատեց լապտերավառը: — Բարի օր:

— No, no es una suerte —replicó el farolero—. ¡Buenos días!

Եվ լապտերը հանգցրեց:

Y apagó su farol.

«Ահա մի մարդ, — ճանապարհը շարունակելով՝ ինքն իրեն ասաց Փոքրիկ իշխանը, — ահա մի մարդ, որին բոլորը՝ և՛ թագավորը, և՛ հարբեցողը, և՛ գործարարը, և՛ սնապարծը, կատեին: Իսկ իմ կարծիքով այդ բոլորից միայն նա է, որ ծիծաղելի չէ: Գուցե այն պատճառով, որ միայն իր մասին չի մտածում:»

Mientras el principito proseguía su viaje, se iba diciendo para sí: “Este sería despreciado por los otros, por el rey, por el vanidoso, por el bebedor, por el hombre de negocios. Y, sin embargo, es el único que no me parece ridículo, quizás porque se ocupa de otra cosa y no de sí mismo.

Փոքրիկ իշխանը հառաչեց:

Lanzó un suspiro de pena y continuó diciéndose:

«Ահա թե ում հետ ես կարող էի բարեկամանալ, — մտածեց նա, — բայց լապտերավառի մոլորակը շատ փոքրիկ է: Երկու հոգու տեղ չի անի»:

“Es el único de quien pude haberme hecho amigo. Pero su planeta es demasiado pequeño y no hay lugar para dos…”

Նա չէր ուզում խոստովանել, որ այդ հիանալի մոլորակի համար ափսոսում է մի ուրիշ պատճառով ևս. Քսանչորս ժամում նա կարող էր վերջալույսը դիտել հազար չորս հարյուր քառասուն անգամ:

Lo que el principito no se atrevía a confesarse, era que la causa por la cual lamentaba no quedarse en este bendito planeta se debía a las mil cuatrocientas cuarenta puestas de sol que podría disfrutar cada veinticuatro horas.

XV

XV

Վեցերորդ մոլորակը նախորդից տասն անգամ մեծ էր: Նրա վրա մի ծերունի էր ապրում, որը հաստափոր գրքեր էր գրում:

El sexto planeta era diez veces más grande. Estaba habitado por un anciano que escribía grandes libros.

— Նայեցե՛ք… ահա և ճանապարհորդը, — Փոքրիկ իշխանին նկատելով՝ բացականչեց ծերունին:

— ¡Anda, un explorador! —exclamó cuando divisó al principito.

Փոքրիկ իշխանը նստեց սեղանի վրա, որպեսզի շունչ քաշի: Նա արդեն բավական շատ էր թափառել:

Este se sentó sobre la mesa y reposó un poco. ¡Había viajado ya tanto!

— Որտեղի՞ց ես գալիս, — հարցրեց ծերունին:

— ¿De dónde vienes tú? —le preguntó el anciano.

— Այդ ի՞նչ գիրք է այդքան մեծ, — հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: — Ի՞նչ եք անում այստեղ:

— ¿Qué libro es ese tan grande? —preguntó a su vez el principito—. ¿Qué hace usted aquí?

— Ես աշխարհագրագետ եմ, — պատասխանեց ծերունին:

— Soy geógrafo —dijo el anciano.

— Ի՞նչ բան է աշխարհագրագետը:

— ¿Y qué es un geógrafo?

— Դա մի գիտնական է, որը գիտի, թե որտեղ են գտնվում ծովերը, քաղաքները, լեռներն ու անապատները:

— Es un sabio que sabe donde están los mares, los ríos, las ciudades, las montañas y los desiertos.

— Ի՜նչ հետաքրքիր է, — ասաց Փոքրիկ իշխանը: — Ա՛յ, դա իսկական գործ է:

— Eso es muy interesante —dijo el principito—. ¡Y es un verdadero oficio!

Եվ նա մի հայացք գցեց աշխարհագրագետի մոլորակի վրա: Փոքրիկ իշխանը երբեք այդքան փառահեղ մոլորակ չէր տեսել:

Dirigió una mirada a su alrededor sobre el planeta del geógrafo; nunca había visto un planeta tan majestuoso.

— Ձեր մոլորակը շատ գեղեցիկ է, — ասաց նա: — Իսկ օվկիանոս դուք ունե՞ք…

— Es muy hermoso su planeta. ¿Hay océanos aquí?

— Դա ես չգիտեմ, — ասաց աշխարհագրագետը:

— No puedo saberlo —dijo el geógrafo.

— Օհո՜,— ասաց Փոքրիկ իշխանը հիասթափված: — Իսկ լեռներ կա՞ն…

— ¡Ah! (El principito se sintió decepcionado). ¿Y montañas?

— Չգիտեմ, — կրկնեց աշխարհագրագետը:

— No puedo saberlo —repitió el geógrafo.

— Իսկ քաղաքնե՞ր, գետե՞ր, անտառնե՞ր…

— ¿Y ciudades, ríos y desiertos?

— Դա էլ չգիտեմ:

— Tampoco puedo saberlo.

— Բայց չէ՞ որ դուք աշխարհագրագետ եք:

— ¡Pero usted es geógrafo!

— Հենց բանն էլ այդ է, — ասաց ծերուկը: — ես աշխարհագրագետ եմ և ոչ թե ճանապարհորդ: Ես ճանապարհորդների խիստ կարիք եմ զգում: Չէ՞ որ աշխարհագրագետները չեն, որ պահում են քաղաքների, գետերի, լեռների, ծովերի, օվկիանոսների և անապատների հաշիվը:

— Exactamente —dijo el geógrafo—, pero no soy explorador, ni tengo exploradores que me informen. El geógrafo no puede estar de acá para allá contando las ciudades, los ríos, las montañas, los océanos y los desiertos.

Աշխարհագրագետը շատ կարևոր դեմ է, նա թափառելու ժամանակ չունի: Նա իր առանձնասենյակից դուրս չի գալիս, բայց ընդունում է ճանապարհորդներին և նրանց պատմությունները գրի է առնում: Եվ եթե նրանցից որևէ մեկը ինչ-որ հետաքրքիր բան է պատմում, աշխարհագրագետը ստուգում է, թե կարգին մարդ է այդ ճանապարհորդը:

Es demasiado importante para deambular por ahí. Se queda en su despacho y allí recibe a los exploradores. Les interroga y toma nota de sus informes. Si los informes de alguno de ellos le parecen interesantes, manda hacer una investigación sobre la moralidad del explorador.

— Իսկ ինչո՞ւ:

— ¿Para qué?

— Ախր եթե ճանապարհորդը սկսի փչել, այն ժամանակ աշխարհագրության դասագրքերում ամեն ինչ իրար կխառնվի: Եվ եթե մի երկու բաժակ ավելի է խմել, էլի վատ է:

— Un explorador que mintiera sería una catástrofe para los libros de geografía. Y también lo sería un explorador que bebiera demasiado.

— Ինչո՞ւ…

— ¿Por qué? —preguntó el principito.

— Որովհետև հարբեցողների աչքին ամեն բան զույգ է երևում: Եվ այնտեղ, ուր իրականում մի սար կա, աշխարհագրագետը երկուսը կնշի:

— Porque los borrachos ven doble y el geógrafo pondría dos montañas donde sólo habría una.

— Ես ճանաչում եմ մի մարդու, որից շատ վատ ճանապարհորդ դուրս կգար, — նկատեց Փոքրիկ իշխանը:

— Conozco a alguien —dijo el principito—, que sería un mal explorador.

— Շատ հավանական է: Ուրեմն այսպես, եթե պարզվում է, որ ճանապարհորդը կարգին մարդ է, այն ժամանակ ստուգում են նրա հայտնագործությունը:

— Es posible. Cuando se está convencido de que la moralidad del explorador es buena, se hace una investigación sobre su descubrimiento.

— Ինչպե՞ս են ստուգում: Գնում և նայո՞ւմ են…

— ¿ Se va a ver?

— Չէ՛, ի՜նչ ես ասում: Դա շատ բարդ է: Ուղղակի պահանջում են, որ ճանապարհորդը ապացույցներ ներկայացնի: Օրինակ, եթե նա մեծ սար է հայտնագործել, թող այնտեղից մեծ-մեծ քարեր բերի:

— No, eso sería demasiado complicado. Se exige al explorador que suministre pruebas. Por ejemplo, si se trata del descubrimiento de una gran montaña, se le pide que traiga grandes piedras.

Աշխարհագրագետը հանկարծ հուզվեց.

Súbitamente el geógrafo se sintió emocionado:

— Բայց չէ՞ որ դու էլ ես ճանապարհորդ: Հեռվից ես եկել: Պատմի՛ր ինձ քո մոլորակի մասին:

— Pero… ¡tú vienes de muy lejos! ¡Tú eres un explorador! Vas a describirme tu planeta.

Եվ աշխարհագրագետը բաց արեց իր հաստափոր գիրքն ու մատիտը սրեց: Ճանապարհորդների պատմությունները նախ մատիտով են գրում և միայն հետո, երբ ճանապարհորդը ապացույցներ է բերում, կարելի է նրա պատմածը գրանցել թանաքով:

Y el geógrafo abriendo su registro afiló su lápiz. Los relatos de los exploradores se escriben primero con lápiz. Se espera que el explorador presente sus pruebas para pasarlos a tinta.

— Ես քեզ լսում եմ, — ասաց աշխարհագրագետը:

— ¿Y bien? —interrogó el geógrafo.

— Դե իմ մոլորակի վրա այնքան էլ հետաքրքիր բաներ չկան, — շշնջաց Փոքրիկ իշխանը: — Իմ մոլորակի վրա ամեն ինչ փոքր է: Երեք հրաբուխ կա: Երկուսը գործում են, իսկ մեկը վաղուց հանգած է: Բայց դե ո՞վ գիտե, մեկ էլ տեսար…

— ¡Oh! Mi tierra —dijo el principito— no es interesante, todo es muy pequeño. Tengo tres volcanes, dos en actividad y uno extinguido; pero nunca se sabe…

— Այո՛, ամեն ինչ կարող է պատահել, — հաստատեց աշխարհագրագետը:

— No, nunca se sabe —dijo el geógrafo.

— Հետո ես մի ծաղիկ ունեմ:

— Tengo también una flor.

— Ծաղիկները մենք չենք նշում:

— De las flores no tomamos nota.

— Ինչո՞ւ… չէ՞ որ ծաղիկը ամենագեղեցիկ բանն է:

— ¿Por qué? ¡Son lo más bonito!

— Որովհետև ծաղիկները վաղանցիկ են:

— Porque las flores son efímeras.

— Ի՞նչ է նշանակում վաղանցիկ:

— ¿Qué significa “efímera”?

— Աշխարհագրության գրքերը աշխարհում ամենաթանկ գրքերն են, — բացատրեց աշխարհագրագետը: — Նրանք երբեք չեն հնանում: Չէ՞ որ քիչ է պատահում, որ սարը տեղից շարժվի, կամ, ասենք, օվկիանոսը ցամաքի: Մենք գրում ենք հավերժական և անփոփոխ առարկաների մասին:

— Las geografías —dijo el geógrafo— son los libros más preciados e interesantes; nunca pasan de moda. Es muy raro que una montaña cambie de sitio o que un océano quede sin agua. Los geógrafos escribimos sobre cosas eternas.

— Բայց հանգած հրաբուխը կարող է նորից արթնանալ, — ընդհատեց Փոքրիկ իշխանը: — Իսկ ի՞նչ է նշանակում վաղանցիկ:

— Pero los volcanes extinguidos pueden despertarse —interrumpió el principito—. ¿Qué significa “efímera”?