— Եթե ես մի որևէ գեներալի հրամայեմ, որ թիթեռի նման ծաղկից ծաղիկ թռչի կամ ողբերգություն գրի, կամ էլ ճայ դառնա, իսկ գեներալը հրամանը չկատարի, ո՞վ կլինի մեղավորը՝ նա՞, թե՞ ես:

“If I ordered a general to fly from one flower to another like a butterfly, or to write a tragic drama, or to change himself into a sea bird, and if the general did not carry out the order that he had received, which one of us would be in the wrong?” the king demanded. “The general, or myself?”

— Դուք, ձերդ մեծություն, — առանց տատանվելու պատասխանեց Փոքրիկ իշխանը:

“You,” said the little prince firmly.

— Միանգամայն ճիշտ է, — հաստատեց թագավորը: — Ամեն մեկից պետք է խնդրել այն, ինչ նա կարող է տալ: Իշխանությունը նախ և առաջ պետք է խելացի լինի: Եթե դու քո ժողովրդին հրամայես ծովը նետվել, նա հեղափոխություն կանի: Ես իրավունք ունեմ հնազանդություն պահանջելու, որովհետև իմ հրամանները խելացի են:

“Exactly. One must require from each one the duty which each one can perform,” the king went on. “Accepted authority rests first of all on reason. If you ordered your people to go and throw themselves into the sea, they would rise up in revolution. I have the right to require obedience because my orders are reasonable.”

— Իսկ վերջալո՞ւյսը… — հիշեցրեց Փոքրիկ իշխանը: Մի բան որ նա հարցներ, այլևս չէր հանգստանա, մինչև պատասխանը չստանար:

“Then my sunset?” the little prince reminded him: for he never forgot a question once he had asked it.

— Վերջալույս էլ կլինի, մի՛ վախենա: Ես կպահանջեմ, որ արևը մայր մտնի: Բայց նախ կսպասեմ, որ դրա համար բարենպաստ պայմաններ լինեն, քանի որ դրանից է երևում, թե որքանով է իշխողը իմաստուն:

“You shall have your sunset. I shall command it. But, according to my science of government, I shall wait until conditions are favorable.”

— Իսկ ե՞րբ բարենպաստ պայմաններ կլինեն, — ուզեց տեղեկանալ Փոքրիկ իշխանը:

“When will that be?” inquired the little prince.

— Հը՜մ… հը՜մ… — հաստափոր օրացույցը թերթելով՝ պատասխանեց արքան: — Դա կլինի… հըմ… հըմ… այսօր, դա կլինի ժամը յոթն անց քառասուն րոպեին: Այդ ժամանակ դու կտեսնես, թե որքան ճշգրիտ են կատարում իմ հրամանները:

“Hum! Hum!” replied the king; and before saying anything else he consulted a bulky almanac. “Hum! Hum! That will be about — about — that will be this evening about twenty minutes to eight. And you will see how well I am obeyed!”

Փոքրիկ իշխանը հորանջեց: Ափսոս, որ այստեղ վերջալույսը չեն կարող տեսնել երբ որ ցանկանաս: Եվ, ճիշտն ասած, նա արդեն սկսեց մի քիչ ձանձրանալ:

The little prince yawned. He was regretting his lost sunset. And then, too, he was already beginning to be a little bored.

— Իմ գնալու ժամանակն է, — ասաց նա թագավորին: — Այլևս անելիք չունեմ ես այստեղ:

“I have nothing more to do here,” he said to the king. “So I shall set out on my way again.”

— Մնա, — ասաց թագավորը. նա շատ հպարտ էր, որ հպատակ է ձեռք գցել և չէր ուզում նրանից բաժանվել: — Մնա, ես քեզ նախարար կնշանակեմ:

“Do not go,” said the king, who was very proud of having a subject. “Do not go. I will make you a Minister!”

— Ինչի՞ նախարար:

“Minister of what?”

— Ասենք… արդարադատության:

“Minster of — of Justice!”

— Չէ՞ որ այստեղ մարդ չկա, որ դատեմ:

“But there is nobody here to judge!”

— Ո՞վ գիտե, — առարկեց թագավորը: — Ես դեռ իմ ամբողջ թագավորությունը լավ չեմ ստուգել: Ես շատ ծեր եմ, տեղս էլ փոքր է կառք պահելու համար, իսկ ոտքով քայլելը շատ է հոգնեցուցիչ:

“We do not know that,” the king said to him. “I have not yet made a complete tour of my kingdom. I am very old. There is no room here for a carriage. And it tires me to walk.”

Փոքրիկ իշխանը կռացավ և նայեց մոլորակի մյուս կողմը:
— Բայց ես արդեն նայեցի, — բացականչեց նա, — այնտեղ նույնպես ոչ ոք չկա:

“Oh, but I have looked already!” said the little prince, turning around to give one more glance to the other side of the planet. On that side, as on this, there was nobody at all…

— Այդ դեպքում ինքդ քեզ դատիր, — ասաց թագավորը: — Դա ամենադժվար բանն է: Իրեն դատելը ուրիշներին դատելուց դժվար է: Եթե դու կարողանաս ինքդ քեզ ճիշտ դատել, նշանակում է, հիրավի, իմաստուն ես:

“Then you shall judge yourself,” the king answered. “that is the most difficult thing of all. It is much more difficult to judge oneself than to judge others. If you succeed in judging yourself rightly, then you are indeed a man of true wisdom.”

— Ես ինձ որտեղ ասես կարող եմ դատել: Դրա համար չարժե, որ ապրեմ այստեղ, — ասաց Փոքրիկ իշխանը:

“Yes,” said the little prince, “but I can judge myself anywhere. I do not need to live on this planet.”

— Հը՜մ… հը՜մ… — ասաց թագավորը: — Ինձ թվում է, թե իմ մոլորակի վրա ինչ-որ մի տեղ պառավ առնետ է ապրում: Գիշերները ես լսում եմ, թե նա ինչպես է ճանկռոտում: Դու կարող էիր այդ պառավ առնետին դատել: Մեկմեկ դու նրան մահվան դատապարտիր: Նրա կյանքը քեզանից կլինի կախված: Իսկ հետո պետք է նրան ամեն անգամ ներում շնորհել: Պետք է խնայել պառավ առնետին, չէ՞ որ նա միակն է մեզ մոտ:

“Hum! Hum!” said the king. “I have good reason to believe that somewhere on my planet there is an old rat. I hear him at night. You can judge this old rat. From time to time you will condemn him to death. Thus his life will depend on your justice. But you will pardon him on each occasion; for he must be treated thriftily. He is the only one we have.”

— Ես չեմ սիրում մահվան դատավճիռ արձակել, — ասաց Փոքրիկ իշխանը: — Եվ ընդհանրապես… իմ գնալու ժամանակն է:

“I,” replied the little prince, “do not like to condemn anyone to death. And now I think I will go on my way.”

— Չէ՛, ժամանակը չէ, — առարկեց արքան:

“No,” said the king.

Փոքրիկ իշխանն արդեն ճամփա էր ընկնում, բայց չէր ուզում ծեր միապետին վշտացնել:

But the little prince, having now completed his preparations for departure, had no wish to grieve the old monarch.

— Եթե ձերդ մեծությունն ուզում է, որ իր հրամանները կատարվեն, — ասաց նա, — պետք է ողջամիտ հրամաններ տա: Օրինակ՝ դուք կարող եք ինձ հրամայել անհապաղ ճանապարհ ընկնել: Ինձ թվում է՝ դրա համար հիմա շատ բարենպաստ պայմաններ կան…

“If Your Majesty wishes to be promptly obeyed,” he said, “he should be able to give me a reasonable order. He should be able, for example, to order me to be gone by the end of one minute. It seems to me that conditions are favorable…”

Թագավորը չէր պատասխանում, և Փոքրիկ իշխանը անվճռականորեն մի քիչ էլ կանգ առավ, հետո հառաչեց ու ճանապարհ ընկավ:

As the king made no answer, the little prince hesitated a moment. Then, with a sigh, he took his leave.

— Քեզ դեսպան եմ նշանակում, — նրա հետևից շտապ ձայն տվեց թագավորը:

“I make you my Ambassador,” the king called out, hastily.

Եվ նրա տեսքն այդ րոպեին այնպիսին էր, կարծես նա ոչ մի առարկություն հանդուրժել չէր կարող:

He had a magnificent air of authority.

«Տարօրինակ մարդիկ են այս մեծահասակները», — ինքն իրեն ասաց Փոքրիկ իշխանը՝ ճանապարհը շարունակելով:

“The grown-ups are very strange,” the little prince said to himself, as he continued on his journey.

XI

XI

Երկրորդ մոլորակի վրա ապրում էր փառասերը:

The second planet was inhabited by a conceited man.

— Օ՜, ահա և երկրպագու հայտնվեց, — հեռվից Փոքրիկ իշխանին նկատելով՝ բացականչեց նա:

“Ah! Ah! I am about to receive a visit from an admirer!” he exclaimed from afar, when he first saw the little prince coming.

Չէ՞ որ սնապարծ մարդկանց միշտ թվում է, թե բոլորը հիացած են իրենցով:

For, to conceited men, all other men are admirers.

— Բարի օր, ասաց Փոքրիկ իշխանը: — Ինչ հետաքրքիր գլխարկ ունեք:

“Good morning,” said the little prince. “That is a queer hat you are wearing.”

— Սա նրա համար է, որ տամ, — բացատրեց փառասերը, — տամ, երբ ինձ ողջունելու լինեն: Դժբախտաբար այստեղ ոչ ոք չի գալիս:

“It is a hat for salutes,” the conceited man replied. “It is to raise in salute when people acclaim me. Unfortunately, nobody at all ever passes this way.”

— Ահա թե ի՜նչ, — շշնջաց Փոքրիկ իշխանը: Բայց նա ոչինչ չհասկացավ:

“Yes?” said the little prince, who did not understand what the conceited man was talking about.

— Հապա մի ծափ տուր, — ասաց փառասերը:

“Clap your hands, one against the other,” the conceited man now directed him.

Փոքրիկ իշխանը ծափ տվեց: Փառասերը գլխարկը հանեց և սկսեց համեստորեն տալ:

The little prince clapped his hands. The conceited man raised his hat in a modest salute.

«Այստեղ ավելի ուրախ է, քան ծեր թագավորի մոտ», — մտածեց Փոքրիկ իշխանը: Եվ նորից սկսեց ծափ տալ, իսկ փառասերը, նորից գլխարկը հանելով, խոնարհվեց:

“This is more entertaining than the visit to the king,” the little prince said to himself. And he began again to clap his hands, one against the other. The conceited man again raised his hat in salute.

Այսպես մի հինգ րոպե նույն բանը կրկնվեց, և Փոքրիկ իշխանը ձանձրացավ:

After five minutes of this exercise the little prince grew tired of the game’s monotony.

— Իսկ ի՞նչ է պետք անել, որ գլխարկը ընկնի, — հարցրեց նա:

“And what should one do to make the hat come down?” he asked.

Բայց փառասերը չլսեց: Սնապարծ մարդիկ, բացի գովեստից, մնացած ամեն ինչի նկատմամբ խուլ են:

But the conceited man did not hear him. Conceited people never hear anything but praise.

— Դու իսկապե՞ս իմ խանդավառ երկրպագուն ես, — Փոքրիկ իշխանին հարցրեց նա:

“Do you really admire me very much?” he demanded of the little prince.

— Իսկ այդ ինչպե՞ս են երկրպագում:

“What does that mean — ‘admire’?”

— Երկրպագել, այդ նշանակում է ընդունել, որ այս մոլորակի վրա ես ամենագեղեցիկն եմ, ամենից շքեղը, հարուստը և ամենից խելոքը:

“To admire means that you regard me as the handsomest, the best-dressed, the richest, and the most intelligent man on this planet.”

— Բայց չէ՞ որ քո մոլորակի վրա ուրիշ մարդ չկա:

“But you are the only man on your planet!”

— Դե ոչինչ, ինձ հաճույք պատճառելու համար միևնույն է, հիացիր ինձանով:

“Do me this kindness. Admire me just the same.”

— Ես հիանում եմ, — ուսերը թոթվելով՝ ասած Փոքրիկ իշխանը, — բայց մի՞թե դա քեզ ուրախություն է պատճառում:

“I admire you,” said the little prince, shrugging his shoulders slightly, “but what is there in that to interest you so much?”

Եվ նա փառասերի մոտից փախավ:

And the little prince went away.

«Իսկապես որ մեծահասակները շատ տարօրինակ մարդիկ են», — պարզամտորեն մտածեց նա ու ճանապարհ ընկավ:

“The grown-ups are certainly very odd,” he said to himself, as he continued on his journey.

XII

ХII

Հետևյալ մոլորակի վրա հարբեցողն էր ապրում: Փոքրիկ իշխանը նրա մոտ շատ քիչ մնաց, բայց անչափ տխրեց:

The next planet was inhabited by a tippler. This was a very short visit, but it plunged the little prince into deep dejection.

Երբ նա հայտնվեց այդ մոլորակի վրա, հարբեցողը լուռ նստել ու նայում էր առջևում շարված դատարկ ու լիքը շշերի բանակին:
— Այդ ի՞նչ ես անում, — հարցրեց Փոքրիկ իշխանը:

“What are you doing there?” he said to the tippler, whom he found settled down in silence before a collection of empty bottles and also a collection of full bottles.

— Խմում եմ, — մռայլ պատասխանեց հարբեցողը:

“I am drinking,” replied the tippler, with a lugubrious air.

— Ինչո՞ւ:

“Why are you drinking?” demanded the little prince.

— Որպեսզի մոռանամ:

“So that I may forget,” replied the tippler.

— Ի՞նչը մոռանաս, — հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: Նա սկսել էր խղճալ հարբեցողին:

“Forget what?” inquired the little prince, who already was sorry for him.

— Ուզում եմ մոռանալ, որ ամոթ է, — խոստովանեց հարբեցողը ու գլուխը խոնարհեց:

“Forget that I am ashamed,” the tippler confessed, hanging his head.

— Իսկ ինչո՞ւ է ամոթ, — հարցրեց Փոքրիկ իշխանը:

“Ashamed of what?” insisted the little prince, who wanted to help him.

— Ամոթ է, որ խմում եմ, — բացատրեց հարբեցողն, ու այլևս նրանից հնարավոր չէր ոչ մի խոսք կորզել:

“Ashamed of drinking!” The tippler brought his speech to an end, and shut himself up in an impregnable silence.

Եվ Փոքրիկ իշխանը շիվար ու տարակուսանքով լի շարունակեց իր ճամփան:

And the little prince went away, puzzled.

«Այո՛, անկասկած, մեծահասակները շա՜տ, շա՜տ տարօրինակ մարդիկ են», — մտածեց նա:

“The grown-ups are certainly very, very odd,” he said to himself, as he continued on his journey.

XIII

XIII

Չորրորդ մոլորակը պատկանում էր մի գործարար մարդու: Նա այնքան զբաղված էր, որ երբ Փոքրիկ իշխանը հայտնվեց, գլուխն անգամ չբարձրացրեց:

The fourth planet belonged to a businessman. This man was so much occupied that he did not even raise his head at the little prince’s arrival.

— Բարի օր, — ասաց Փոքրիկ իշխանը, — ձեր ծխախոտը հանգել է:

“Good morning,” the little prince said to him. “Your cigarette has gone out.”

— Երեքին գումարած երկու՝ հինգ: Հինգին գումարած յոթ՝ տասներկու: Բարի օր: Տասնհինգ, յոթ էլ՝ քսաներկու: Քսաներկու, վեց էլ, հավասար է քսանութի: Ժամանակ չունեմ լուցկի վառելու: Քսանվեցին գումարած հինգ հավասար է երեսունմեկի: Ո՜ւֆ… այսպիսով, ընդամենը հինգ հարյուր միլիոն վեց հարյուր քսաներկու հազար յոթ հարյուր երեսունմեկ:

“Three and two make five. Five and seven make twelve. Twelve and three make fifteen. Good morning. Fifteen and seven make twenty-two. Twenty-two and six make twenty-eight. I haven’t time to light it again. Twenty-six and five make thirty-one. Phew! Then that makes five-hundred-and-one million, six-hundred-twenty-two-thousand, seven-hundred-thirty-one.”

— Հինգ հարյուր միլիոն ի՞նչ…

“Five hundred million what?” asked the little prince.

— Ի՞նչ… Դու այստե՞ղ ես: Հինգ հարյուր միլիոն… արդեն չեմ հիշում, թե ինչ… Ես այնքան գործ ունեմ… ես լուրջ մարդ եմ, շաղարատելու ժամանակ չունեմ… երկուս, հինգ էլ՝ յոթ…

“Eh? Are you still there? Five-hundred-and-one million — I can’t stop… I have so much to do! I am concerned with matters of consequence. I don’t amuse myself with balderdash. Two and five make seven…”

— Հինգ հարյուր միլիոն ի՞նչ… — կրկնեց Փոքրիկ իշխանը: Մի բան որ հարցներ, նա այլևս չէր հանգստանա, մինչև պատասխանը չստանար:

“Five-hundred-and-one million what?” repeated the little prince, who never in his life had let go of a question once he had asked it.

Գործարար մարդը գլուխը բարձրացրեց.

The businessman raised his head.

— Արդեն հիսունչորս տարի է, ինչ ես ապրում եմ այս մոլորակի վրա, և այդ ընթացքում ինձ միայն երեք անգամ են խանգարել: Առաջին անգամ՝ քսաներկու տարի սրանից առաջ, չգիտես որտեղից հայտնվեց մի մայիսյան բզեզ: Նա սարսափելի աղմուկ բարձրացրեց, և ես գումարման ժամանակ չորս սխալ արեցի:

“During the fifty-four years that I have inhabited this planet, I have been disturbed only three times. The first time was twenty-two years ago, when some giddy goose fell from goodness knows where. He made the most frightful noise that resounded all over the place, and I made four mistakes in my addition.

Երկրորդ անգամ՝ տասնմեկ տարի առաջ, ռևմատիզմի նոպա ունեցա՝ նստակյաց կյանքից: Ես ման գալու ժամանակ չունեմ: Ես լուրջ մարդ եմ: Երրորդ անգամ… ահա սա… Այսպես, ուրեմն, հինգ հարյուր միլիոն…

The second time, eleven years ago, I was disturbed by an attack of rheumatism. I don’t get enough exercise. I have no time for loafing. The third time — well, this is it! I was saying, then, five-hundred-and-one millions — ”

— Միլիոն ի՞նչ…

“Millions of what?”

Գործարար մարդը գլխի ընկավ, որ պետք է պատասխանի, թե չէ հանգիստ չի ունենա:

The businessman suddenly realized that there was no hope of being left in peace until he answered this question.

— Հինգ հարյուր միլիոն էն բաներից… որ օդում մեկ-մեկ երևում են…

“Millions of those little objects,” he said, “which one sometimes sees in the sky.”

— Դրանք ի՞նչ են, ճանճե՞ր…

“Flies?”

— Դե չէ… փոքրիկ, փայլուն բաներ են…

“Oh, no. Little glittering objects.”

— Մեղունե՞ր…

“Bees?”

— Չէ՛, չէ՛… Այսպիսի փոքրիկ բաներ են… ոսկեգույն, ամեն մի ծույլ մարդ հենց նայում է դրանց, սկսում է երազել: Ես լուրջ մարդ եմ, ես երազելու ժամանակ չունեմ:

“Oh, no. Little golden objects that set lazy men to idle dreaming. As for me, I am concerned with matters of consequence. There is no time for idle dreaming in my life.”

— Աա՜, աստղեր:

“Ah! You mean the stars?”

— Ա՛յ, ա՛յ, աստղեր:

“Yes, that’s it. The stars.”

— Հինգ հարյուր միլիոն ա՞ստղ… իսկ ի՞նչ ես անում այդ աստղերը…

“And what do you do with five-hundred millions of stars?”

— Հինգ հարյուր մեկ միլիոն վեց հարյուր քսաներկու հազար յոթ հարյուր երեսունմեկ: Ես լուրջ մարդ եմ, ես սիրում եմ, որ ամեն ինչ ճշգրիտ լինի:

“Five-hundred-and-one million, six-hundred-twenty-two thousand, seven-hundred-thirty-one. I am concerned with matters of consequence: I am accurate.”

— Ի՞նչ ես անում դու այդ բոլոր աստղերը:

“And what do you do with these stars?”

— Ինչ եմ անո՞ւմ…

“What do I do with them?”

— Այո՛:

“Yes.”

— Ոչինչ էլ չեմ անում: Ես տիրում եմ դրանց:

“Nothing. I own them.”

— Տիրում ես աստղերի՞ն:

“You own the stars?”

— Այո՛:

“Yes.”

— Բայց ես արդեն մի թագավոր եմ տեսել, որը…

“But I have already seen a king who — ”

— Թագավորները ոչնչի չեն տիրում… նրանք միայն կառավարում են… դա բոլորովին այլ բան է:

“Kings do not own, they reign over. It is a very different matter.”

— Իսկ ինչի՞ համար ես տիրում աստղերին:

“And what good does it do you to own the stars?”

— Որպեսզի հարուստ լինեմ:

“It does me the good of making me rich.”

— Իսկ ինչո՞ւ ես ուզում հարուստ լինել:

“And what good does it do you to be rich?”

— Որպեսզի էլի նոր աստղեր առնեմ, եթե որևէ մեկը նոր աստղեր հայտնաբերի:

“It makes it possible for me to buy more stars, if any are discovered.”

«Սա իսկ և իսկ այն հարբեցողի նման է դատում», — մտածեց Փոքրիկ իշխանը:

“This man,” the little prince said to himself, “reasons a little like my poor tippler…”

Եվ շարունակեց հարցնել.

Nevertheless, he still had some more questions.

— Իսկ աստղերին ինչպե՞ս են տիրում:

“How is it possible for one to own the stars?”

— Աստղերն ո՞ւմն են, — տհաճությամբ հարցրեց գործարարը:

“To whom do they belong?” the businessman retorted, peevishly.

— Չգիտեմ: Ոչ մեկինն էլ չեն:

“I don’t know. To nobody.”