— Nu tad zvaigznes pieder man, jo es pirmais par tām iedomājos.

— Демек, менікі болғаны. Өйткені, ол туралы бірінщі маған ой келген.

— Vai ar to pieliek?

— Осы жеткілікті ме?

— Protams. Ja tu atrodi dimantu, kam nav īpašnieka, tas ir tavs. Ja tu atklāj kādu salu, kurai nav īpašnieka, tā ir tava. Ja tev pirmajam rodas kāda doma, tu liec to patentēt — tā ir tava. Bet man pieder zvaigznes, jo līdz šim neviens nav iedomājies, ka arī tās var piederēt.

— Әрине. Сен иесі жоқ алмас тас тапсаң, оны меншіктенесің ғой. Егер сен иесіз арал тауып алсаң, ол сенің меншігің болады. Саған жаңа ой бірінші келсе, сен оның иесі болаың. Ал мен болсам, жұлдыздапды иемденемін, өйткені бұған дейін жұлдыздарды меншіктеу егкімнің ойына кіріп-шықпаған.

— Tas tiesa, — sacīja mazais princis. — Un ko tu dari ar tām?

— Ол рас, — деп қостады Кішкентай ханзада. — Сосын не қыласың?

— Es tās pārvaldu. Es tās saskaitu un atkal pārskaitu, — atteica biznesmenis. — Tas ir grūti. Bet es esmu nopietns cilvēks!

— Мен оларды басқарамын. Оларды қайта-қайта санаймын, — деді іскер адам. Бұл ұиын нәрсе. Бірақ мен ұлағатты кісімін!

Mazais princis vēl nebija apmierināts.

Кішкентай ханзада бұған да қанағаттанбады.

— Ja man pieder, piemēram, kāds kaklauts, es varu to aplikt ap kaklu un aiznest projām. Ja man pieder kāda puķe, es varu to noplūkt un paņemt līdz. Bet tu taču nevari noplūkt savas zvaigznes.

— Егер менде орамал болса, оны мен мойныма орап және өзіммен бәрге алып кете аламын. Егер менің гүлім болса, оны жұлып алып кете аламын. Бірақ сен жұлдыздарды жинап алып кете ламайсың ғой!

— Nē, bet es varu tās ielikt bankā.

— Жоқ, бірақ мен оларды банкке салып қоя аламын.

— Ko tas nozīmē?

— Ол не дегенді білдіреді?

— Tas nozīmē, ka es uzrakstu uz maza papīrīša zvaigžņu skaitu. Un pēc tam šo papīru ieslēdzu atvilktnē.

— Ол дегеніміз былай: мен жұлдыздардың санын бір шумақ қағаөзға жазамын. Сосын ол қағазды тартпаға саламын да, кілтпен құлыптап қоямын.

— Un tas ir viss?

— Сол-ақ па?

— Ar to pietiek!

— Соның өз де жеткілікті.

“Tas ir jocīgi,” mazais princis nodomāja. “Tas ir pat dzejiski. Tomēr nav sevišķi nopietni.”

«Қызық екен, — деп ойлады Кішкентай ханзада. — Тіпті әдемі жырдай. Бірақ айтуға тұрарлық нәрсе емес».

Mazajam princim par to, kas ir nopietns, bija savas domas, kuras ļoti atšķīrās no pieaugušo cilvēku domām.

Кішкентай ханзаданың көңіл қоюға тұрарлықтай нәрселер туралы ойы ересек адамдардың ойынан мүлдем басқаша болатын.

— Man, — viņš piebilda, — pieder kāda puķe, ko es katru dienu aplaistu. Man ir trīs vulkāni, kurus es tīru katru nedēļu. Jo es tīru arī izdzisušo. Nekad nevar būt drošs. Tas, ka viņi man pieder, ir derīgi kā maniem vulkāniem, tā manai puķei. Bet tu neesi derīgs zvaigznēm…

— Меніңше, — деді ол тағы да, менің күн сайын суарып тұратын гүлім бар. Менің меншгімде апта сайын мұржасын тазалап тұратын үш жанартауым бар. Сөніп қалғанын да тазалаймын. «Сақтықта корлық жоқ» деген. Менің иемденуім жанартауларым үшін де, гүлдерім үшін де пайдалы. Ал жұлдыздарға сенен түсер пайда жоқ.

Biznesmenis atvēra muti, bet neatrada nekā , ko atbildēt, un mazais princis devās projām.

Іскер адам аузын ашып еді, бірақ аузына сөз түспеді. Кішкентай ханзада болса бірден жолға аттанып кетті.

“Pieaugušie nudien ir ārkārtīgi dīvaini,” viņš teica sev, ceļodams tālāk.

«Үлкендер шынында да ғажап жандар» деп ойлады ол жол бойы.

XIV

XIV

Piektā planēta bija pavisam savāda. Tā bija pati mazākā no visām. Tur bija tieši tik daudz vietas, lai novietotu vienu laternu un vienu laternu iededzinātāju.

Бесінші планета өте қызғылықты еді. Бұл бәрінің ішіндегі ең кішкенесі болатын. Оның үстінде тек көше шамы мен шам жағатын шырақшы ғана сиятын орын бар.

Mazais princis nekādi nevarēja saprast, kam varētu noderēt kaut kur debesīs, uz planētas, kur nav ne māju, ne iedzīvotāju, tāda laterna un tāds laternu iededzinātājs. Taču viņš nodomāja:

Аспанның бір бұрышында орналасқан не бір үйлері, не бір тұрғындары жоқ планетаға көше шамы мен шырақшы не үшін керек екені Кішкентай ханзаданың миына симай-ақ қойды. Дегенмен ол ішінен былай деп ойлады:

“Var jau būt, ka šis cilvēks ir absurds. Tomēr viņš nav tik bezjēdzīgs kā karalis, kā godkārīgais, kā biznesmenis un kā dzērājs. Viņa darbam vismaz ir kāda jēga. Kad viņš aizdedzina savu laternu, tad šķiet, it kā viņš liktu rasties vēl vienai zvaigznei vai puķei. Kad viņš izdzēš savu laternu, viņš iemidzina savu puķi vai zvaigzni. Tā ir ļoti skaista nodarbošanās. Tā patiešām ir derīga, jo tā ir skaista.”

«Мүмкін бұл адам сандырақтайтын шығар. Әйтсе де, оның патшаға, атаққұмарға, әлде іскер адам мен маскүнемге ұарағанда дені дұрыстау сияқты. Қалай болғанда да, мұның жұмысының мәні бар. Ол өзінің шамын жаққан шақта бір жаңа жұлдыз туғандай немесе гүл шешек атқандай әсер етеді. Ал шырағын өшіргенде, сол гүл немесе жұлдыз ұйқыға кеткендей болады. Тамаша жұмыс. Бұл шын мәнінде пайдалы іс, себебі бұл — әдемі».

Sasniedzis planētu, mazais princis goddevīgi sveicināja laternu iededzinātāju:

Кішкентай ханзада планетаға жақындаған кезде шырақшыға құрметпен иіліп сәлем береді:

— Labdien. Kādēļ tu nupat izdzēsi savu laternu?

— Қайырлы күн! Шырағыңды неге өшірдің?

— Tāda ir pavēle, — atbildēja laternu iededzinātājs. — Labdien.

— Нұсқау солай, — деп жауап берді шырақшы. — Қайырлы күн!

— Kāda tad ir pavēle?

— Нұсқау деген не?

— Izdzēst laternu. Labvakar.

— Шырақты өшіру жайлы құсқау. Кеш жарық!

Un viņš to izdzēsa.

Сөйтіп ол шырағын қайта жақты.

— Bet kālab tu to atkal aizdedzini?

— Оны неге қайтадан жақтың?

— Tāda ir pavēle, — atbildēja laternu iededzinātājs.

— Нұсқау солай, — деп жауап берді шырақшы.

— Es nesaprotu, — teica mazais princis.

— Түсінсем бүйырмасын, — деді Кішкентай ханзада.

— Tur nav nekā ko nesaprast, — sacīja laternu iededzinātājs. — Pavēle paliek pavēle. Labdien.

— Түсінетін ешнәрсесі жоқ, — деді шырақшы. Нұсқау дегеніміз — Нұсқау. Қайырлы күн!

Un viņš izdzēsa savu laternu.

Ол шырағын қайта сөндірді.

Pēc tam viņš noslaucīja no pieres sviedrus ar sārti rūtotu kabatas lakatiņu.

Сосын қызыл төрт бұрыштар бар бет орамалымен маңдайын сүртті.

— Man ir briesmīgs amats. Senāk tas bija jēdzīgāks. No rīta izdzēsu laternu un vakarā to aizdedzināju. Man bija laiks dienu atpūsties un nakti gulēt…

— Менің кәсібім сұмдық ауыр. Бұрындары уақытымен болушы еді. Таңертең сөндіріп, кешке жағатынмын. Одан қалған уақытында: күндіз дем алып, түнде ұйықташы едім…

— Vai tad pavēle kopš tā laika mainīta?

— Сонда, одан кейін, нұсқау өзгеріп кетті ме?

— Pavēle nav mainīta, — paskaidroja laternu iededzinātājs. Tā jau ir mana nelaime! Gadu no gada planēta griežas aizvien ātrāk, bet pavēle palikusi tā pati.

— Нұсқау өзгерген жоқ—ау, — деді шырақшы. — Пәленің бәрі осында емес пе! Планета жылдан жылға жылдамырақ айналатын болып барады, ал нұсқау өзгермеді.

— Un kā ir tagad? — vaicāja mazais princis.

— Сонымен? — деді Кішкентай ханзада.

— Tagad, kad planēta apgriežas reizi minūtē, man vairs nav ne mirkļa atpūtas. Es aizdedzinu un izdzēšu laternu reizi minūtē!

— Сонымен енді ол минутына бір айналып шығады. Менің бір секнуд та тыныс алуға уақытым жоқ. Әр минут сайын жағып, қайт сөндіремін!

— Tas nu gan ir jocīgi! Dienas pie tevis ilgst vienu minūti!

— Міне, қызық! Сенің бір күнің бір-ақ минутқа созылғаны ғой!

— Tas nemaz nav jocīgi, — atteica laternu iededzinātājs. — Pagājis jau vesels mēnesis, kopš mēs sarunājamies.

— Қызық түгі де жоқ, — деді шырақшы. — Екеміздің әңгімелесіп тұрғанымызға бір айдың жүзі болды.

— Vesels mēnesis?

— Бір ай?!

— Jā. Trīsdesmit minūtes. Trīsdesmit dienu! Labvakar.

— Иә, отыз минут. Отыз күн! Қайырлы кеш!

Un viņš atkal aizdedzināja savu laternu.

Ол шырағын қайта жақты.

Mazajam princim aizvien vairāk iepatikās šis laternu iededzinātājs, kas bija tik uzticīgs pavēlei.

Кішкентай ханзада одан көз алмай тұрып, нұсқауына осыншама адал шырақшыны жақсы көріп кетті.

Viņš atcerējās, kā pats kādreiz bija meklējis saulrietus, pārbīdīdams krēslu. Viņš gribēja palīdzēt savam draugam.

Оның есіне күннің батуын тамашалау үшін өзінің орындығын жылжытып күнді қуалап жүретін кездері түсіп кетті. Ол досына көмектескісі келді:

— Paklau… es zinu kādu līdzekli, kā tu varētu atpūsties, kad vien gribētu…

— Сен білесің бе? Мен сені қалаған кезіңде демалдырудың тәсілін білемін…

— Es jau sen to gribu, — sacīja laternu iededzinātājs.

— Мен үнемі демалғым келеді, — деді шырақшы.

Jo var taču turēt doto vārdu un tai pašā laikā slinkot. Mazais princis turpināja:

Адам жұмысына адал, сонымен қатар жалқау да бола алмайды ғой.

— Tava planēta ir tik maziņa, ka tu vari to apstaigāt trīs soļos. Tev tikai jāiet pavisam lēnam, lai tu arvien atrastos saulē. Kad tu gribēsi atpūsties, tu soļosi… un diena būs tik gara, cik tu to vēlēsies…

Кішкентай ханзада сөзін былай деп сабақтады:
— Сенің планетаңның кішкентайлығы сонша, үш қадам аттасаң болғаны оны түгел айналып шығасың. Әрдайым, күннің көзінде қалу үшін, сен асықпай жүріп отырсаң болғаны.тыныстап алғың келгенде, сен жүре бер… сонда күн қалағаныңша шығып тұра береді.

— Nekāda labuma no tā nav, — noteica laternu iededzinātājs. Par visu vairāk dzīvē man tīk gulēt.

— Бұдан келіп-кетер пайда шамалы екен, — деді шырақшы. — Менің өмірде ең жақсы көретінім — ұйықтау.

— Tad ir slikti, — sacīja mazais princis.

— Амал нешік, жолың болмады, — деді Кішкентай ханзада.

— Tad ir slikti, — apliecināja laternu iededzinātājs. — Labdien. —

— Амал жоқ, — деді шырақшы. — Қайырлы күн!

Un viņš izdzēsa savu laternu.

Сөйтті де шырағын сөндірді.

“Šo cilvēku,” mazais princis nodomāja, turpinot ceļojumu, “šo cilvēku visi pārējie nicinās, ir karalis, ir godkārīgais, ir dzērājs, ir biznesmenis. Tomēr vienīgi viņš man neliekas smieklīgs. Varbūt tādēļ, ka viņš nodarbojas ar kaut ko citu, nevis pats ar sevi.”

«Бұл адам, — деп ойлады Кішкентай ханзада сапарын жалғастыра түсіп, — бұл адамбасқаларына: патшаға, атаққұмарға, маскүнемге, іскер адамға жек көрінішті олар еді. Дегемен, маған күлкілі емес. Жібі түзу жалғыз осы сияқты көрінді. Мүмкін, мұның себебі оның тек өз қара басын ғана ойламай, өзге нәрсемен айналысатындығы болар».

Tad mazais princis smagi nopūtās:

Ол өкініштен күрсінді де, ойын былай деп жаоғастырды:

“Vienīgi viņš varētu būt mans draugs. Bet viņa planēta patiesi ir pārāk maza. Tur nav vietas diviem…”

«Жалғыз осы ғана достасуыма жарайтын адам екен. Алайда, оның планетасы шынында тым кішкентай. Екі адам сыятын орын жоқ…»

Mazais princis neuzdrošinājās atzīties, ka viņš skumst pēc šīs brīnumainās planētas, it īpaši tādēļ, ka tur divdesmit četrās stundās var redzēt tūkstoš četri simti četrdesmit saulrietu.

Шынында Кішкентай ханзаданың мойындауға батпаған нәрсесі — күн жиырма төрт сағат ішінде бір мың төрт жүз қырық рет бататын осы бір құдай жарылқаған планетаны қимайтындығы!

XV

XV

Sestā planēta bija desmitreiz lielāka. Tur dzīvoja kāds vecs kungs, kas rakstīja milzīgas grāmatas.

Алтыншы планета одан он есе үлкен планета еді. Мұнда қалың кітаптар жазатын қарт кісі тұратын. Кішкентай ханзаданы көре салысымен ол:

— Skat! Pētnieks! — viņš iesaucās, kad ieraudzīja mazo princi.

— Мінеки, зерттеушінің дәл өзі келді! — деп айқайлап жіберді.

Mazais princis apsēdās uz galda un mazliet atvilka elpu. Viņš jau bija tik ilgi ceļojis!

Кішкентай ханзада ентігін басу үшін орындыққа отыра кетті. Қаншама жолдарды басынан өткерді десеңші!

— No kurienes tu nāc? — vaicāja vecais kungs.

— Қай жақтан келе жатырсың? — деп сұрады одан қарт кісі.

— Kas ir šī lielā grāmata? — jautāja mazais princis. — Ko jūs še darāt?

— Мынау не қылған қалың кітап? — деді Кішкентай ханзада. — Сіз мұнда немен айналысасыз?

— Es esmu ģeogrāfs, — atbildēja vecais kungs.

— Мен географпын, — деді қарт кісі.

— Kas tas ir — ģeogrāfs?

— Георграф деген кім?

— Tas ir zinātnieks, kas zina, kur atrodas jūras, upes, pilsētas, kalni un tuksneši.

— Ол — теңіздердің, өзендердің, қалалардың, таулар мен шөлдердің қайда орналасқанын білетін ғалым.

— Tas ir ļoti interesanti, — sacīja mazais princis. — Tā beidzot patiesi ir īsta profesija! —

— Неткен қызық! — деді Кішкентай ханзада. — Мінеки, бұл — нағыз кәсіп!

Un viņš pārlaida skatienu ģeogrāfa planētai. Viņš vēl nekad nebija redzējis tik diženu planētu.

Сосын географтың планетасын көзбен шолып шықты. Ол осыншама сәулетті планетаны бұрын-соңды көрмеген еді.

— Jūsu planēta ir ļoti skaista. Vai še ir okeāni? 

— Сіздің планетаңыз өте әдемі екен. Мұхиттар бар ма?

— To es nevaru zināt, — sacīja ģeogrāfs. 

— Оны білмедім, — деді географ.

— Ā! — Mazais princis bija vīlies. — Un kalni?

Кішкентай ханзада көңілі қалыңқырап:
— Ал таулар ше? — деп сұрады.

— To es nevaru zināt, — atteica ģeogrāfs.

— Оны білмеймін, — деді географ.

— Un pilsētas un upes, un tuksneši?

— Ал қалалар, өзендер мен шөлдер ше?

—Arī to es nevaru zināt, — atteica ģeogrāfs.

— Оны да біле алмадым, — деді географ.

— Bet jūs taču esat ģeogrāfs!

— Сіз географ емессіз бе?!

— Tas tiesa, — sacīja ģeogrāfs, — bet es neesmu pētnieks. Man ļoti vajadzīgi pētnieki. Ģeogrāfs pats neuzskaita pilsētas, upes, kalnus, jūras, okeānus un tuksnešus.

— Дәл солай, — деді географ, — бірақ мен зерттеумен айналысатын саяхатшы емеспін. Мен зерттеушілерге зәрумін. Қалаларды, өзендерді, тауларды, теңіздерді, мұхиттар мен шөлдерді географ санамайды ғой.

Ģeogrāfs ir pārāk svarīga persona, lai klaiņotu apkārt. Viņš neatstāj savu biroju. Toties viņš pieņem pētniekus. Viņš tos izjautā un pieraksta viņu atmiņas. Ja kāda pētnieka atmiņas viņam šķiet interesantas, ģeogrāfs liek aizpildīt anketu par pētnieka tikumību.

Географ — тым маңызды адам, оның сандалып жүргені жараспас. Ол өзінің кеңсесінен шықпайды. Ол осында зерттеушілерді қабылдайды. Географ оларға сұрақ қойып, олардың көрген-білгендерін қағазға түсіреді. Ал егерде олардың ішіндегі кейбіреуінің айтқандары қызықтау көрінсе болғаны, географ сол зерттеушінің адамшылық қасиеттерін тексеріске алады.

— Оның қажеті не?

— Зерттеуші өтірік айтса, география кітаптарына зиян келтіреді. Ішкіш зерттеуші де соның қатарына жатады.

— Kādēļ tā? — vaicāja mazais princis.

— Неге? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

— Tādēļ, ka dzērājiem viss rādās dubulti. Un tad ģeogrāfs atzīmētu divus kalnus tur, kur ir tikai viens.

— Өйткені маскүнемдердің көзіне бәрі қосарланып көрінеді. Сонда географ бір ғана таудың орнына екеу деп жазып қоюы мүмкін.

— Es pazīstu kādu, kas būtu slikts pētnieks, — teica mazais princis.

— Мен сондай біреуді танушы едім, — деді Кішкентай ханзада, — Одан жақсы зертеуші шықпас, — еді.

— Tas ir iespējams. Tātad, ja pētnieka tikumība izrādās nevainojama, mēs uzrakstām anketu par viņa atklājumu.

— Ол да мүмкін. Сонымен, зерттеушінің адамгершщілігі мықты болып шықса, онда оның ашқан жаңалығын тексеріске алады.

— Vai atklājumu dodas apskatīt?

— Барып көре ме?

— Nē. Tas būtu pārāk sarežģīti. Mēs pieprasām, lai pētnieks sagādā pierādījumus. Ja ir runa, piemēram, par kāda liela kalna atklāšanu, mēs pieprasām, lai viņš atnes no tā lielus akmeņus.

— Жоқ. Ол қиындау болады-ау. Оның орнына зерттеушіге дәлелдер келтіруін талап етеді. Мысалы, асқар тауды тапқан болса, үлкен-үлкен тастар әкелуі шарт.

Ģeogrāfs pēkšņi kļuva nemierīgs.

Географ кенеттен көңілі жібіп:

— Bet tu taču nāc no tālienes! Tu esi pētnieks! Tu man aprakstīsi savu planētu!

— Сен ше, алыстан келдің ғой! Зерттейтін саяхатшының нағыз өзісің! Қане, өзіңнің планетаңды сипаттап бепші!

Un ģeogrāfs, atvēris savu grāmatu, noasināja zīmuli. Pētnieku stāstus vispirms pieraksta ar zīmuli. Tikai pēc tam, kad pētnieks sagādājis pierādījumus, atklājums tiek ierakstīts ar tinti.

Сөйтіп географ өзінің кітабын ашып жіберіп, қарындашын ұштады. Зерттеушілердің әңгімелерін әуелі қарындашпен жазады. Оны сиямен көшіріп жазу үшін, зерттеушінің дәлелдер келтіруін күтеді.

— Es klausos, — ģeogrāfs teica.

— Сонымен? — деп сұрады географ.

— Manās mājās nav sevišķi interesanti, — mazais princis iesāka. — Tur viss ir tik mazs! Man ir trīs vulkāni. Divi degoši un viens apdzisis. Bet nekad jau nevar būt drošs.

— Менің планетамда қызықтайтын нәрсе көп емес. Ол — кішкене планета. Үш жанартауым бар. Екеуі жанып тұр, ал біреуі сөніп қалған. Бірақ, кім біледі не болатынын.

— Nekad jau nevar būt drošs, — ģeogrāfs atkārtoja.

— Кім біледі не болатынын? — деп қайталады географ.

— Man ir arī puķe.

— Менде тағы гүл бар.

— Puķes mēs neatzīmējam, — teica ģeogrāfs.

— Біз гүлдерді есепке алмаймыз, — деді географ.

— Kādēļ gan ne? Tās ir visskaistākās!

— Неге? Дүниедегі ең әдемі гүл!

— Tādēļ, ka puķes ir īslaicīgas.

— Себебі гүлдер өткінші болады.

— Ko nozīmē “īslaicīgas”?

— Өткінші деген нені білдіреді?

— Ģeogrāfijas grāmatas, — sacīja ģeogrāfs, — ir pašas vērtīgākās no visām grāmatām. Tās nekad nenoveco. Ļoti reti atgadās, ka kalns mainītu savu vietu. Ārkārtīgi reti kāds okeāns izsīkst. Mēs aprakstām mūžīgas lietas.

— География кітаптары, — деді географ, — әлемдегі кітаптардың ішіндегі ең асылы. Олар ешқашан ескірмейді. Таудың орын ауыстырғаны сирек кездеседі ғой. Мұхиттың тартылып қалуы күнде кезесетін нәрсе емес. Біздер мәңгі өзгермейтін нәрселер жайында жазамыз.

— Bet izdzisuši vulkāni var sākt darboties,— viņu pārtrauca mazais princis. — Ko nozīmē “īslaicīgs”?

— Алайда, сөнген жанартаулар ұйқысынан оянып кетуі мүмкін ғой. «Өткінші нәрсе» не дегенді білдіреді?