«Se ordinassi a un generale di volare da un fiore all’altro come una farfalla, o di scrivere una tragedia, o di trasformarsi in un uccello marino; e se il generale non eseguisse l’ordine ricevuto, chi avrebbe torto, lui o io?»

— Եթե ես մի որևէ գեներալի հրամայեմ, որ թիթեռի նման ծաղկից ծաղիկ թռչի կամ ողբերգություն գրի, կամ էլ ճայ դառնա, իսկ գեներալը հրամանը չկատարի, ո՞վ կլինի մեղավորը՝ նա՞, թե՞ ես:

«L’avreste voi», disse con fermezza il piccolo principe.

— Դուք, ձերդ մեծություն, — առանց տատանվելու պատասխանեց Փոքրիկ իշխանը:

«Esatto. Bisogna esigere da ciascuno quello che ciascuno può dare», continuò il re. «L’autorità riposa, prima di tutto, sulla ragione. Se tu ordini al tuo popolo di andare a gettarsi in mare, farà la rivoluzione. Ho il diritto di esigere l’ubbidienza perché i miei ordini sono ragionevoli».

— Միանգամայն ճիշտ է, — հաստատեց թագավորը: — Ամեն մեկից պետք է խնդրել այն, ինչ նա կարող է տալ: Իշխանությունը նախ և առաջ պետք է խելացի լինի: Եթե դու քո ժողովրդին հրամայես ծովը նետվել, նա հեղափոխություն կանի: Ես իրավունք ունեմ հնազանդություն պահանջելու, որովհետև իմ հրամանները խելացի են:

«E allora il mio tramonto?» ricordò il piccolo principe che non si dimenticava mai di una domanda una volta che l’aveva fatta.

— Իսկ վերջալո՞ւյսը… — հիշեցրեց Փոքրիկ իշխանը: Մի բան որ նա հարցներ, այլևս չէր հանգստանա, մինչև պատասխանը չստանար:

«L’avrai il tuo tramonto, lo esigerò, ma, nella mia sapienza di governo, aspetterò che le condizioni siano favorevoli».

— Վերջալույս էլ կլինի, մի՛ վախենա: Ես կպահանջեմ, որ արևը մայր մտնի: Բայց նախ կսպասեմ, որ դրա համար բարենպաստ պայմաններ լինեն, քանի որ դրանից է երևում, թե որքանով է իշխողը իմաստուն:

«E quando saranno?» s’informò il piccolo principe.

— Իսկ ե՞րբ բարենպաստ պայմաններ կլինեն, — ուզեց տեղեկանալ Փոքրիկ իշխանը:

«Hem! hem!» gli rispose il re che intanto consultava un grosso calendario, «hem! hem! sarà verso, verso, sarà questa sera verso le sette e quaranta! E vedrai come sarò ubbidito a puntino».

— Հը՜մ… հը՜մ… — հաստափոր օրացույցը թերթելով՝ պատասխանեց արքան: — Դա կլինի… հըմ… հըմ… այսօր, դա կլինի ժամը յոթն անց քառասուն րոպեին: Այդ ժամանակ դու կտեսնես, թե որքան ճշգրիտ են կատարում իմ հրամանները:

Il piccolo principe sbadigliò. Rimpiangeva il suo tramonto mancato. E poi incominciava ad annoiarsi.

Փոքրիկ իշխանը հորանջեց: Ափսոս, որ այստեղ վերջալույսը չեն կարող տեսնել երբ որ ցանկանաս: Եվ, ճիշտն ասած, նա արդեն սկսեց մի քիչ ձանձրանալ:

«Non ho più niente da fare qui», disse al re. «Me ne vado».

— Իմ գնալու ժամանակն է, — ասաց նա թագավորին: — Այլևս անելիք չունեմ ես այստեղ:

«Non partire», rispose il re che era tanto fiero di avere un suddito, «non partire, ti farò ministro!»

— Մնա, — ասաց թագավորը. նա շատ հպարտ էր, որ հպատակ է ձեռք գցել և չէր ուզում նրանից բաժանվել: — Մնա, ես քեզ նախարար կնշանակեմ:

«Ministro di che?»

— Ինչի՞ նախարար:

«Di… della giustizia!»

— Ասենք… արդարադատության:

«Ma se non c’è nessuno da giudicare?»

— Չէ՞ որ այստեղ մարդ չկա, որ դատեմ:

«Non si sa mai», gli disse il re. «Non ho ancora fatto il giro del mio regno. Sono molto vecchio, non c’è posto per una carrozza e mi stanco a camminare».

— Ո՞վ գիտե, — առարկեց թագավորը: — Ես դեռ իմ ամբողջ թագավորությունը լավ չեմ ստուգել: Ես շատ ծեր եմ, տեղս էլ փոքր է կառք պահելու համար, իսկ ոտքով քայլելը շատ է հոգնեցուցիչ:

«Oh! ma ho già visto io», disse il piccolo principe sporgendosi per dare ancora un’occhiata sull’altra parte del pianeta. «Neppure laggiù c’è qualcuno».

Փոքրիկ իշխանը կռացավ և նայեց մոլորակի մյուս կողմը:
— Բայց ես արդեն նայեցի, — բացականչեց նա, — այնտեղ նույնպես ոչ ոք չկա:

«Giudicherai te stesso», gli rispose il re. «È la cosa più difficile. È molto più difficile giudicare se stessi che gli altri. Se riesci a giudicarti bene è segno che sei veramente un saggio».

— Այդ դեպքում ինքդ քեզ դատիր, — ասաց թագավորը: — Դա ամենադժվար բանն է: Իրեն դատելը ուրիշներին դատելուց դժվար է: Եթե դու կարողանաս ինքդ քեզ ճիշտ դատել, նշանակում է, հիրավի, իմաստուն ես:

«Io», disse il piccolo principe, «io posso giudicarmi ovunque. Non ho bisogno di abitare qui».

— Ես ինձ որտեղ ասես կարող եմ դատել: Դրա համար չարժե, որ ապրեմ այստեղ, — ասաց Փոքրիկ իշխանը:

«Hem! hem!» disse il re. «Credo che da qualche parte sul mio pianeta ci sia un vecchio topo. Lo sento durante la notte. Potrai giudicare questo vecchio topo. Lo condannerai a morte di tanto in tanto. Così la sua vita dipenderà dalla tua giustizia. Ma lo grazierai ogni volta per economizzarlo. Non ce n’è che uno».

— Հը՜մ… հը՜մ… — ասաց թագավորը: — Ինձ թվում է, թե իմ մոլորակի վրա ինչ-որ մի տեղ պառավ առնետ է ապրում: Գիշերները ես լսում եմ, թե նա ինչպես է ճանկռոտում: Դու կարող էիր այդ պառավ առնետին դատել: Մեկմեկ դու նրան մահվան դատապարտիր: Նրա կյանքը քեզանից կլինի կախված: Իսկ հետո պետք է նրան ամեն անգամ ներում շնորհել: Պետք է խնայել պառավ առնետին, չէ՞ որ նա միակն է մեզ մոտ:

«Non mi piace condannare a morte», rispose il piccolo principe, «preferisco andarmene».

— Ես չեմ սիրում մահվան դատավճիռ արձակել, — ասաց Փոքրիկ իշխանը: — Եվ ընդհանրապես… իմ գնալու ժամանակն է:

«No», disse il re.

— Չէ՛, ժամանակը չէ, — առարկեց արքան:

Ma il piccolo principe che aveva finiti i suoi preparativi di partenza, non voleva dare un dolore al vecchio monarca:

Փոքրիկ իշխանն արդեն ճամփա էր ընկնում, բայց չէր ուզում ծեր միապետին վշտացնել:

«Se Vostra Maestà desidera essere ubbidito puntualmente, può darmi un ordine ragionevole. Potrebbe ordinarmi, per esempio, di partire prima che sia passato un minuto. Mi pare che le condizioni siano favorevoli…»

— Եթե ձերդ մեծությունն ուզում է, որ իր հրամանները կատարվեն, — ասաց նա, — պետք է ողջամիտ հրամաններ տա: Օրինակ՝ դուք կարող եք ինձ հրամայել անհապաղ ճանապարհ ընկնել: Ինձ թվում է՝ դրա համար հիմա շատ բարենպաստ պայմաններ կան…

E siccome il re non rispondeva, il piccolo principe esitò un momento e poi con un sospiro se ne partì.

Թագավորը չէր պատասխանում, և Փոքրիկ իշխանը անվճռականորեն մի քիչ էլ կանգ առավ, հետո հառաչեց ու ճանապարհ ընկավ:

«Ti nomino mio ambasciatore», si affrettò a gridargli appresso il re.

— Քեզ դեսպան եմ նշանակում, — նրա հետևից շտապ ձայն տվեց թագավորը:

Aveva un’aria di grande autorità.

Եվ նրա տեսքն այդ րոպեին այնպիսին էր, կարծես նա ոչ մի առարկություն հանդուրժել չէր կարող:

Sono ben strani i grandi, si disse il piccolo principe durante il viaggio.

«Տարօրինակ մարդիկ են այս մեծահասակները», — ինքն իրեն ասաց Փոքրիկ իշխանը՝ ճանապարհը շարունակելով:

XI

XI

Il secondo pianeta era abitato da un vanitoso.

Երկրորդ մոլորակի վրա ապրում էր փառասերը:

«Ah! ah! ecco la visita di un ammiratore», gridò da lontano il vanitoso appena scorse il piccolo principe.

— Օ՜, ահա և երկրպագու հայտնվեց, — հեռվից Փոքրիկ իշխանին նկատելով՝ բացականչեց նա:

Per i vanitosi tutti gli altri uomini sono degli ammiratori.

Չէ՞ որ սնապարծ մարդկանց միշտ թվում է, թե բոլորը հիացած են իրենցով:

«Buon giorno», disse il piccolo principe, «che buffo cappello avete!»

— Բարի օր, ասաց Փոքրիկ իշխանը: — Ինչ հետաքրքիր գլխարկ ունեք:

«È per salutare», gli rispose il vanitoso. «È per salutare quando mi acclamano, ma sfortunatamente non passa mai nessuno da queste parti».

— Սա նրա համար է, որ տամ, — բացատրեց փառասերը, — տամ, երբ ինձ ողջունելու լինեն: Դժբախտաբար այստեղ ոչ ոք չի գալիս:

«Ah sì?» disse il piccolo principe che non capiva.

— Ահա թե ի՜նչ, — շշնջաց Փոքրիկ իշխանը: Բայց նա ոչինչ չհասկացավ:

«Batti le mani l’una contro l’altra», consigliò perciò il vanitoso.

— Հապա մի ծափ տուր, — ասաց փառասերը:

Il piccolo principe batté le mani l’una contro l’altra e il vanitoso salutò con modestia sollevando il cappello.

Փոքրիկ իշխանը ծափ տվեց: Փառասերը գլխարկը հանեց և սկսեց համեստորեն տալ:

«È più divertente che la visita al re», si disse il piccolo principe, e ricominciò a battere le mani l’una contro l’altra. Il vanitoso ricominciò a salutare sollevando il cappello.

«Այստեղ ավելի ուրախ է, քան ծեր թագավորի մոտ», — մտածեց Փոքրիկ իշխանը: Եվ նորից սկսեց ծափ տալ, իսկ փառասերը, նորից գլխարկը հանելով, խոնարհվեց:

Dopo cinque minuti di questo esercizio il piccolo principe si stancò della monotonia del gioco:

Այսպես մի հինգ րոպե նույն բանը կրկնվեց, և Փոքրիկ իշխանը ձանձրացավ:

«E che cosa bisogna fare», domandò, «perché il cappello caschi?»

— Իսկ ի՞նչ է պետք անել, որ գլխարկը ընկնի, — հարցրեց նա:

Ma il vanitoso non l’intese. I vanitosi non sentono altro che le lodi.

Բայց փառասերը չլսեց: Սնապարծ մարդիկ, բացի գովեստից, մնացած ամեն ինչի նկատմամբ խուլ են:

«Mi ammiri molto, veramente?» domandò al piccolo principe.

— Դու իսկապե՞ս իմ խանդավառ երկրպագուն ես, — Փոքրիկ իշխանին հարցրեց նա:

«Che cosa vuol dire ammirare?»

— Իսկ այդ ինչպե՞ս են երկրպագում:

«Ammirare vuol dire riconoscere che io sono l’uomo più bello, più elegante, più ricco e più intelligente di tutto il pianeta».

— Երկրպագել, այդ նշանակում է ընդունել, որ այս մոլորակի վրա ես ամենագեղեցիկն եմ, ամենից շքեղը, հարուստը և ամենից խելոքը:

«Ma tu sei solo sul tuo pianeta!»

— Բայց չէ՞ որ քո մոլորակի վրա ուրիշ մարդ չկա:

«Fammi questo piacere. Ammirami lo stesso!»

— Դե ոչինչ, ինձ հաճույք պատճառելու համար միևնույն է, հիացիր ինձանով:

«Ti ammiro», disse il piccolo principe, alzando un poco le spalle, «ma tu che te ne fai?»

— Ես հիանում եմ, — ուսերը թոթվելով՝ ասած Փոքրիկ իշխանը, — բայց մի՞թե դա քեզ ուրախություն է պատճառում:

E il piccolo principe se ne andò.

Եվ նա փառասերի մոտից փախավ:

Decisamente i grandi sono ben bizzarri, diceva con semplicità a se stesso, durante il suo viaggio.

«Իսկապես որ մեծահասակները շատ տարօրինակ մարդիկ են», — պարզամտորեն մտածեց նա ու ճանապարհ ընկավ:

XII

XII

Il pianeta appresso era abitato da un ubriacone. Questa visita fu molto breve, ma immerse il piccolo principe in una grande malinconia.

Հետևյալ մոլորակի վրա հարբեցողն էր ապրում: Փոքրիկ իշխանը նրա մոտ շատ քիչ մնաց, բայց անչափ տխրեց:

«Che cosa fai?» chiese all’ubriacone che stava in silenzio davanti a una collezione di bottiglie vuote e a una collezione di bottiglie piene.

Երբ նա հայտնվեց այդ մոլորակի վրա, հարբեցողը լուռ նստել ու նայում էր առջևում շարված դատարկ ու լիքը շշերի բանակին:
— Այդ ի՞նչ ես անում, — հարցրեց Փոքրիկ իշխանը:

«Bevo», rispose, in tono lugubre, l’ubriacone.

— Խմում եմ, — մռայլ պատասխանեց հարբեցողը:

«Perché bevi?» domandò il piccolo principe.

— Ինչո՞ւ:

«Per dimenticare», rispose l’ubriacone.

— Որպեսզի մոռանամ:

«Per dimenticare che cosa?» s’informò il piccolo principe che cominciava già a compiangerlo.

— Ի՞նչը մոռանաս, — հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: Նա սկսել էր խղճալ հարբեցողին:

«Per dimenticare che ho vergogna», confessò l’ubriacone abbassando la testa.

— Ուզում եմ մոռանալ, որ ամոթ է, — խոստովանեց հարբեցողը ու գլուխը խոնարհեց:

«Vergogna di che?» insistette il piccolo principe che desiderava soccorrerlo.

— Իսկ ինչո՞ւ է ամոթ, — հարցրեց Փոքրիկ իշխանը:

«Vergogna di bere!» e l’ubriacone si chiuse in un silenzio definitivo.

— Ամոթ է, որ խմում եմ, — բացատրեց հարբեցողն, ու այլևս նրանից հնարավոր չէր ոչ մի խոսք կորզել:

Il piccolo principe se ne andò perplesso.

Եվ Փոքրիկ իշխանը շիվար ու տարակուսանքով լի շարունակեց իր ճամփան:

I grandi, decisamente, sono molto, molto bizzarri, si disse durante il viaggio.

«Այո՛, անկասկած, մեծահասակները շա՜տ, շա՜տ տարօրինակ մարդիկ են», — մտածեց նա:

XIII

XIII

Il quarto pianeta era abitato da un uomo d’affari. Questo uomo era così occupato che non alzò neppure la testa all’arrivo del piccolo principe.

Չորրորդ մոլորակը պատկանում էր մի գործարար մարդու: Նա այնքան զբաղված էր, որ երբ Փոքրիկ իշխանը հայտնվեց, գլուխն անգամ չբարձրացրեց:

«Buon giorno», gli disse questi. «La vostra sigaretta è spenta».

— Բարի օր, — ասաց Փոքրիկ իշխանը, — ձեր ծխախոտը հանգել է:

«Tre più due fa cinque. Cinque più sette: dodici. Dodici più tre: quindici. Buon giorno. Quindici più sette fa ventidue. Ventidue più sei: ventotto. Non ho tempo per riaccenderla. Ventisei più cinque trentuno. Ouf! Dunque fa cinquecento e un milione seicento ventiduemila settecento trentuno».

— Երեքին գումարած երկու՝ հինգ: Հինգին գումարած յոթ՝ տասներկու: Բարի օր: Տասնհինգ, յոթ էլ՝ քսաներկու: Քսաներկու, վեց էլ, հավասար է քսանութի: Ժամանակ չունեմ լուցկի վառելու: Քսանվեցին գումարած հինգ հավասար է երեսունմեկի: Ո՜ւֆ… այսպիսով, ընդամենը հինգ հարյուր միլիոն վեց հարյուր քսաներկու հազար յոթ հարյուր երեսունմեկ:

«Cinquecento milioni di che?»

— Հինգ հարյուր միլիոն ի՞նչ…

«Hem! Sei sempre li? Cinquecento e un milione di… non lo so più. Ho talmente da fare! Sono un uomo serio, io, non mi diverto con delle frottole! Due più cinque: sette…»

— Ի՞նչ… Դու այստե՞ղ ես: Հինգ հարյուր միլիոն… արդեն չեմ հիշում, թե ինչ… Ես այնքան գործ ունեմ… ես լուրջ մարդ եմ, շաղարատելու ժամանակ չունեմ… երկուս, հինգ էլ՝ յոթ…

«Cinquecento e un milione di che?» ripeté il piccolo principe che mai aveva rinunciato a una domanda una volta che l’aveva espressa.

— Հինգ հարյուր միլիոն ի՞նչ… — կրկնեց Փոքրիկ իշխանը: Մի բան որ հարցներ, նա այլևս չէր հանգստանա, մինչև պատասխանը չստանար:

L’uomo d’affari alzò la testa:

Գործարար մարդը գլուխը բարձրացրեց.

«Da cinquantaquattro anni che abito in questo pianeta non sono stato disturbato che tre volte. La prima volta è stato ventidue anni fa, da una melolonta che era caduta chissà da dove. Faceva un rumore spaventoso e ho fatto quattro errori in una addizione.

— Արդեն հիսունչորս տարի է, ինչ ես ապրում եմ այս մոլորակի վրա, և այդ ընթացքում ինձ միայն երեք անգամ են խանգարել: Առաջին անգամ՝ քսաներկու տարի սրանից առաջ, չգիտես որտեղից հայտնվեց մի մայիսյան բզեզ: Նա սարսափելի աղմուկ բարձրացրեց, և ես գումարման ժամանակ չորս սխալ արեցի:

La seconda volta è stato undici anni fa per una crisi di reumatismi. Non mi muovo mai, non ho il tempo di girandolare. Sono un uomo serio, io. La terza volta… eccolo! Dicevo dunque cinquecento e un milione».

Երկրորդ անգամ՝ տասնմեկ տարի առաջ, ռևմատիզմի նոպա ունեցա՝ նստակյաց կյանքից: Ես ման գալու ժամանակ չունեմ: Ես լուրջ մարդ եմ: Երրորդ անգամ… ահա սա… Այսպես, ուրեմն, հինգ հարյուր միլիոն…

«Milioni di che?»

— Միլիոն ի՞նչ…

L’uomo d’affari capi che non c’era speranza di pace.

Գործարար մարդը գլխի ընկավ, որ պետք է պատասխանի, թե չէ հանգիստ չի ունենա:

«Milioni di quelle piccole cose che si vedono qualche volta nel cielo».

— Հինգ հարյուր միլիոն էն բաներից… որ օդում մեկ-մեկ երևում են…

«Di mosche?»

— Դրանք ի՞նչ են, ճանճե՞ր…

«Ma no, di piccole cose che brillano».

— Դե չէ… փոքրիկ, փայլուն բաներ են…

«Di api?»

— Մեղունե՞ր…

«Ma no. Di quelle piccole cose dorate che fanno fantasticare i poltroni. Ma sono un uomo serio, io! Non ho il tempo di fantasticare».

— Չէ՛, չէ՛… Այսպիսի փոքրիկ բաներ են… ոսկեգույն, ամեն մի ծույլ մարդ հենց նայում է դրանց, սկսում է երազել: Ես լուրջ մարդ եմ, ես երազելու ժամանակ չունեմ:

«Ah! di stelle?»

— Աա՜, աստղեր:

«Eccoci. Di stelle».

— Ա՛յ, ա՛յ, աստղեր:

«E che ne fai di cinquecento milioni di stelle?»

— Հինգ հարյուր միլիոն ա՞ստղ… իսկ ի՞նչ ես անում այդ աստղերը…

«Cinquecento e un milione seicento ventiduemila settecento trentuno. Sono un uomo serio io, sono un uomo preciso».

— Հինգ հարյուր մեկ միլիոն վեց հարյուր քսաներկու հազար յոթ հարյուր երեսունմեկ: Ես լուրջ մարդ եմ, ես սիրում եմ, որ ամեն ինչ ճշգրիտ լինի:

«E che te ne fai di queste stelle?»

— Ի՞նչ ես անում դու այդ բոլոր աստղերը:

«Che cosa me ne faccio?»

— Ինչ եմ անո՞ւմ…

«Sì»

— Այո՛:

«Niente. Le possiedo».

— Ոչինչ էլ չեմ անում: Ես տիրում եմ դրանց:

«Tu possiedi le stelle?»

— Տիրում ես աստղերի՞ն:

«Sì»

— Այո՛:

«Ma ho già veduto un re che…»

— Բայց ես արդեն մի թագավոր եմ տեսել, որը…

«I re non possiedono. Ci regnano sopra. È molto diverso».

— Թագավորները ոչնչի չեն տիրում… նրանք միայն կառավարում են… դա բոլորովին այլ բան է:

«E a che ti serve possedere le stelle?»

— Իսկ ինչի՞ համար ես տիրում աստղերին:

«Mi serve ad essere ricco».

— Որպեսզի հարուստ լինեմ:

«E a che ti serve essere ricco?»

— Իսկ ինչո՞ւ ես ուզում հարուստ լինել:

«A comperare delle altre stelle, se qualcuno ne trova».

— Որպեսզի էլի նոր աստղեր առնեմ, եթե որևէ մեկը նոր աստղեր հայտնաբերի:

Questo qui, si disse il piccolo principe, ragiona un po’ come il mio ubriacone.

«Սա իսկ և իսկ այն հարբեցողի նման է դատում», — մտածեց Փոքրիկ իշխանը:

Ma pure domandò ancora:

Եվ շարունակեց հարցնել.

«Come si può possedere le stelle?»

— Իսկ աստղերին ինչպե՞ս են տիրում:

«Di chi sono?» rispose facendo stridere i denti l’uomo d’affari.

— Աստղերն ո՞ւմն են, — տհաճությամբ հարցրեց գործարարը:

«Non lo so, di nessuno».

— Չգիտեմ: Ոչ մեկինն էլ չեն: