— Потух вулкан или действует, это для нас, географов, не имеет значения, — сказал географ. — Важно одно: гора. Она не меняется.

— Жанартаудың сөніп немесе жанып тұрғаны біз үшін бәрібір, — деді географ біз үшін негізгі нәрсе — таудың болғаны. Ол өзгермейді.

— А что такое «эфемерный»? — спросил Маленький принц, который, раз задав вопрос, не успокаивался, пока не получал ответа.

— «Өткінші» деген нені білдіреді? — деп қата сұрады, сұрағына жауап алмай тынбайтын Кішкентай ханзада.

— Это значит: тот, что должен скоро исчезнуть.

— Өткінші дегеніміз келешекте жоғалып кетуі мүмкін дегенді білдіреді.

— И мой цветок должен скоро исчезнуть?

— Менің гүлім жақын уақытта жоқ бола ма?

— Разумеется.

— Әрине.

«Моя краса и радость недолговечна, — сказал себе Маленький принц, — и ей нечем защищаться от мира, у неё только и есть что четыре шипа. А я бросил её, и она осталась на моей планете совсем одна!»

«Менің гүлім уақытша нәрсе екен ғой, — деп ойлады Кішкентай ханзада, — оның бүкіл әлемнен қаорғанар тек төрт тікенегің ғана бар! Ал мен оны жападан-жалғыз өзін тастап кетті!»

Это впервые он пожалел о покинутом цветке. Но тут же мужество вернулось к нему.

Бұл оның ең алғаш рет өкінішке бой алдырған кезі болатын. Бірақ ол қайта беки түсіп:

— Куда вы посоветуете мне отправиться? — спросил он географа.

— Маған қайда сапар шегуге кеңес берер едіңіз? — деп сұрады ол.

— Посети планету Земля, — отвечал географ. — У неё неплохая репутация…

— Жер планетасына баруды, — деп жауап берді географ. — Оның жақсы даңқы шыққан…

И Маленький принц пустился в путь, но мысли его были о покинутом цветке.

Сөйтіп, Кішкентай ханзада гүлі туралы ойларға шомған бойы жолға аттанып кетті.

ГЛАВА XVI

XVI

Итак, седьмая планета, которую он посетил, была Земля.

Сонымен, жетінші планета жер еді.

Земля — планета не простая! На ней насчитывается сто одиннадцать королей (в том числе, конечно, и негритянских), семь тысяч географов, девятьсот тысяч дельцов, семь с половиной миллионов пьяниц, триста одиннадцать миллионов честолюбцев, итого около двух миллиардов взрослых.

Жер әншейін планета емес! Жер бетіндегі патшалардың саны жүз он бірге (әрине, негр патшаларды да ұмытпау керек), географтардың саны жеті мыңға, іскер адамдардың саны тоғыз жүз мыңға, маскүнемдердің саны жеті жарым миллионға, атаққұмарлардың саны үш жүз он бір миллионға, яғни ересек адамдардың жалпы саны екі миллирад шамасына жетеді.

Чтобы дать вам понятие о том, как велика Земля, скажу лишь, что, пока не изобрели электричество, на всех шести континентах приходилось держать целую армию фонарщиков — четыреста шестьдесят две тысячи пятьсот одиннадцать человек.

Жердің көлемін сипаттау үшін мне сіздерге мынаны айтар едім: Электр жарығын ойлап таппастан бұрын, жалпы алты құрлықтың бетінде төтрт жүз алпыс екі мың бес жүз он бір шырақшыдан құралған нағыз әскер болған.

Если поглядеть со стороны, это было великолепное зрелище. Движения этой армии подчинялись точнейшему ритму, совсем как в балете.

Алыстау қашықтықтан қарағанда бұл ғажап көрініс тудыратын. Бұл әскер қозғалысы опера театрындағы балет бишілерінің біркелкі қимылдарын еске түсіргендей еді.

Первыми выступали фонарщики Новой Зеландии и Австралии. Засветив свои огни, они отправлялись спать. За ними наступал черёд фонарщиков Китая. Исполнив свой танец, они тоже скрывались за кулисами.

Алғашқы болып Жаңа Зеландия мен Австралияның шырақшыларының өнер көрсететін кезегі. Сосны, олар шырақтарын жағып болысымен, ұйқыға бас қоятын. Содан кейінгі өз кезектерінде шырақшылар бейне Қытай мен Сібірдегілер қосылатын. Сосын олар да сахнадан кетіп, шымылдық тасасына тығылатын.

Потом приходил черёд фонарщиков в России и в Индии. Потом — в Африке и Европе. Затем в Южной Америке, затем в Северной Америке.

Ендігі кезек Ресей мен Үндістан шырақшыларына келетін. Сосын Африка мен Еуропа елдерінікі. Сосын Оңтүстік Американың кезегі. Содан соң Солтүстік Америка сахнаға шығады.

И никогда они не ошибались, никто не выходил на сцену не вовремя. Да, это было блистательно.

Олар сахнаға шығар мезгілінен ешқашан жаңылған емес. Бұл — керемет еді.

Только тому фонарщику, что должен был зажигать единственный фонарь на северном полюсе, да его собрату на южном полюсе, — только этим двоим жилось легко и беззаботно: им приходилось заниматься своим делом всего два раза в год.

Тек Солтүстік полюстегі жалғыз шамның шырақшысы мен оның әріптесі — Оңтүстік полюстегі жалғыз шырақшы ғана жұмыссыз, тауқыметсіз өмір сүретін: Олар жылына екі рет қана жұмыс істейтін.

ГЛАВА ХVII

XVII

Когда очень хочешь сострить, иной раз поневоле приврёшь. Рассказывая о фонарщиках, я несколько погрешил против истины. Боюсь, что у тех, кто не знает нашей планеты, сложится о ней ложное представление. Люди занимают на Земле не так уж много места.

Білшгіш болып көрінгің келгенде өтірікті аздап араластырып жіберетін кездер болады. Мен сіздерге шырақшылар жайында әңгімелеп, отырып шындықты аздап бұрмалағаным рас. Біздің планетаны мүлде білмейтін адамдарға жалған түсінік беріп қоюым ықтимал. Адамдар жер үстінде көп орын алмайды.

Если бы два миллиарда её жителей сошлись и стали сплошной толпой, как на митинге, все они без труда уместились бы на пространстве размером двадцать миль в длину и двадцать в ширину. Всё человечество можно бы составить плечом к плечу на самом маленьком островке в Тихом океане.

Егер екі миллиард жер тұрғындары иықтасып, жиналыста тұрғандай тік тұрған болса, ұзындығы жиырыма мың, ені де жиырма мың шаршы миль алаңға сыйып кетер еді. Бүкіл адамзатты Тынық мұхиттың кішкене бір аралына үйіп төге салуға болар еді.

Взрослые вам, конечно, не поверят. Они воображают, что занимают очень много места. Они кажутся сами себе величественными, как баобабы. А вы посоветуйте им сделать точный расчёт. Им это понравится, они ведь обожают цифры. Вы же не тратьте время на эту арифметику. Это ни к чему. Вы и без того мне верите.

Әрине, үлкендер сізге иланбайды. Олар жерде қомақты орын аламыз деп ойлайды. Олар баобабтар сықылды өздерін маңызды санайды. Сіз оларға есептеуді ұсыныңыз. Ересек адамдар санағанды эанындай жақсы көреді. Мұндай кеңес жандарына жағады. Бас қатырып, іш пыстыратын осы іске алтын уақытыңызды ысырап қылмаңыз. Еш пайдасы жоқ. Маған сенсеңіз болғаны.

Итак, попав на землю, Маленький принц не увидел ни души и очень удивился. Он подумал даже, что залетел по ошибке на какую-то другую планету. Но тут в песке шевельнулось колечко цвета лунного луча.

Сонымен, Кішкентай ханзада жерге келіп түскелі, көзіне тірі жан ілінбегеніне таң қалды. Ол планетаны шатастырып алдым ба деп қобалжи бастаған кезінде айдың сәулесі түсіп тұрған сақина іспетті дөңгелек нәрсе құм үстінде жыбыр ете қалды.

— Добрый вечер, — сказал на всякий случай Маленький принц.

— Қайырлы таң! — дей салды Кішкентай ханзада.

— Добрый вечер, — ответила змея.

— Қайырлы таң! — деді жылан.

— На какую это планету я попал?

— Мен қай планетаға тап болдым? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

— На Землю, — сказала змея. — В Африку.

— Жер планетасына, бұл — Африка, — деп эауап берді жылан.

— Вот как. А разве на Земле нет людей?

— Ә, солай ма! Сонда жер үстінде адам тұрғаны ма?

— Это пустыня. В пустынях никто не живёт. Но Земля большая.

— Бұл шөл дала. Шөл далада тірі пенлде болмайды. Жер дегеніңіз үлкен, — деді жылан.

Маленький принц сел на камень и поднял глаза к небу.

Кішкентай ханзада тастың үстіне отырды да, аспанға көз тікті:

— Хотел бы я знать, зачем звёзды светятся, — задумчиво сказал он. — Наверно, затем, чтобы рано или поздно каждый мог вновь отыскать свою. Смотри, вот моя планета — как раз прямо над нами… Но как до неё далеко!

— Мені ойға шомдыратын нәрсе, — деді ол, — жұлдыздар, әр адам ерте ме, кеш пе, өз жұлдызын адаспай тауып алу үшін, жарқырап тұра ма екен. Менің жұлдызым дәл төбемізде тұр… Сонымен қатар ол қаншама алыс қашықтықта десеңізші!

— Красивая планета, — сказала змея. — А что ты будешь делать здесь, на Земле?

— Әдемі екен, — деді жылан. — Сен мұнда не бітіріп жүрсің?

— Я поссорился со своим цветком, — признался Маленький принц.

— Мен бір гүлмен араздасыпры қалып едім, — деді Кішкентай ханзада.

— А, вот оно что…

— Ә, солай ма?! — деді жылан.

И оба умолкли.

Олар үндемей қалысты.

— А где же люди? — вновь заговорил наконец Маленький принц. — В пустыне всё-таки одиноко…

— Адамдар қайда? — деді ақырында Кішкентай ханзада. — Жапан түзде жалғызсырап қалдық қой…

— Среди людей тоже одиноко, — заметила змея.

— Адамдар арасында да жалғызсырауға болады, — деді жылан.

Маленький принц внимательно посмотрел на неё.

Кішкентай ханзада оған ұзақ қарап тұрып:

— Странное ты существо, — сказал он. — Не толще пальца…

— Сен өзің бір қызық мақұлық екенсің, — деді ол ақырында. — Саусақтай жіп-жіңішкесің…

— Но могущества у меня больше, чем в пальце короля, — возразила змея.

— Алайда мен патшаның сауасығнан да құдіретім күштірек.

Маленький принц улыбнулся:

Кішкентай ханзада жымиып қана:

— Ну, разве ты уж такая могущественная? У тебя даже лап нет. Ты и путешествовать не можешь…

— Сен соншалықты құдіретті де емессің… сенде тіпті сирақ та жоқ… саяхат жасай да алмайсың.

— Я могу унести тебя дальше, чем любой корабль, — сказала змея.

— Мен сені кемеден бетер алысқа алып кете аламын, — деді жылан.

И обвилась вокруг щиколотки Маленького принца, словно золотой браслет.

Ол Кішкентай ханзаданың тілерсегіне алтын білезіктей оратылды:

— Всякого, кого я коснусь, я возвращаю земле, из которой он вышел, — сказала она. — Но ты чист и явился со звезды…

— Мен тиіскен адам өзі шыққан қара жеріне аттанады, — деді ол тағы да. — Бірақ та сенің жаның пәк екен, әрі сен көктегі жұлдыздан түсіпсің…

Маленький принц не ответил.

Кішкентай ханзада еш жауап қатпады.

— Мне жаль тебя, — продолжала змея. — Ты так слаб на этой Земле, жёсткой, как гранит. В тот день, когда ты горько пожалеешь о своей покинутой планете, я сумею тебе помочь. Я могу…

— Мен сені аяп тұрмын, сен осынау тастай қатты Жерде әлсіз көрінесің. Сен планетаңды қатты сағынған кезіңде менің саған көмегім тиер. Мен…

— Я прекрасно понял, — сказал Маленький принц. — Но почему ты всё время говоришь загадками?

— Жарайды, мен өте жақсы түсіндім, — деді Кішкентай ханзада. — Бірақ сен неге ылғи жұмбақтай сөйлейсің?

— Я решаю все загадки, — сказала змея.

— Бар жұмбақтың шешуін таба аламын, — деді жылан.

И оба умолкли.

Сөйтіп екеуі де үндемей қалды.

ГЛАВА XVIII

XVIII

Маленький принц пересёк пустыню и никого не встретил. За всё время ему попался только один цветок — крохотный, невзрачный цветок о трёх лепестках…

Кішкентай ханзада шөл даланы көлденеңінен кесіп өтті. Жолында тек бір шоқ гүлден басқа ештеңе кездестірмеді. Үш тал қауызы ғана бар жоқтан жоғары бір гүл ғана…

— Здравствуй, — сказал Маленький принц.

— Қайырлы күн! — деді оған Кішкентай ханзада.

— Здравствуй, — отвечал цветок.

— Қайырлы күн! — деді гүл.

— А где люди? — вежливо спросил Маленький принц.

— Адамдарды қай жақтан табуға болады? — деп ізетпен сұрады Кішкентай ханзада.

Цветок видел однажды, как мимо шёл караван.

Бір күні керуеннің көшіп бара жатқанын көрген гүл:

— Люди? Ах да… Их всего-то, кажется, шесть или семь. Я видел их много лет назад. Но где их искать — неизвестно. Их носит ветром. У них нет корней, это очень неудобно.

— Адамдар ма? Менің ойымша, жер бетінде алты, әйтпесе жетіге жуық адам болуы керек. Оларды осыдан бірнеше жылдар бұрын байқап қалғанмын. Бірақ адамдарды қайдан табуға болатынын кім білсін. Оларды жел айдап жүреді. Олардың тамырлары болмаған соң қиын ғой.

— Прощай, — сказал Маленький принц.

— Қош бол, — деді Кішкентай ханзада.

— Прощай, — сказал цветок.

— Қош бол, — деді гүл.

ГЛАВА XIX

XIX

Маленький принц поднялся на высокую гору. Прежде он никогда не видал гор, кроме своих трёх вулканов, которые были ему по колено. Потухший вулкан служил ему табуретом. И теперь он подумал: «С такой высокой горы я сразу увижу всю эту планету и всех людей». Но увидел только скалы, острые и тонкие, как иглы.

Кішкентай ханзада асқар тауды асып өтті. Оның өмірінде бар көрген таулары тізесіне жететін үш жанартауы ғана еді. Ал сөніп қалған жанартауды орындық ретінде қолданатын. «Мұншама биік таудың басынан бүкіл планетаны шолып шығып, оның үстіндегі бүкіл адамдарды көремін…». Бірақ оның көзіне ұштары біздей әбден егелген құздардан басқа ештеңе түспеді.

— Добрый день, — сказал он на всякий случай.

— Сәлемет пе! — деді ол не де болса.

— Добрый день… день… день… — откликнулось эхо.

— Сәлемет пе… сәлемет… сәлемет…, — деп қайталады жаңғырық.

— Кто вы? — спросил Маленький принц.

— Сіз кімсіз? — деді Кішкентай ханзада.

— Кто вы… кто вы… кто вы… — откликнулось эхо.

— Сіз кімсіз… сіз кімсіз… сіз кімсіз…, — деп жауап қатты жаңғырық.

— Будем друзьями, я совсем один, — сказал он.

— Маған дос болыңыздар! Мен жалғызбын, — деді ол.

— Один… один… один… — откликнулось эхо.

— Мен жалғызбын… мен жалғызбын… мен жалғызбын…, — деп қайталады жаңғырық.

«Какая странная планета! — подумал Маленький принц. — Совсем сухая, вся в иглах и солёная.

«Қандай қызық планета еді! — деп ойлады ол сонда. — Өзі бір кеуіп қалған, үп-үшкір және тұздай ащы екен.

И у людей не хватает воображения. Они только повторяют то, что им скажешь… Дома у меня был цветок, моя краса и радость, и он всегда заговаривал первым».

Ал адамдары босла тапқырлық дегеннен жұрдай, айтқаныңды ғана қайталайды екен… Менің планетамдағы гүлім үнемі бірінші болып сөйлейтін…»

ГЛАВА ХX

XX

Долго шёл Маленький принц через пески, скалы и снега и, наконец, набрёл на дорогу. А все дороги ведут к людям.

Кішкентай ханзада құмды басып, құз-жартастарды асып, қарды кешіп ұзақ жүргеннен кейін ақыры жолға тап болды. Ал жолдардың бәрі адамдардың ортасына алып келеді ғой.

— Добрый день, — сказал он.

— Қайырлы күн! — деді ол.

Перед ним был сад, полный роз.

Бір раушан гүлдер жайқалып тұрған бақ еді.

— Добрый день, — отозвались розы.

— Қайырлы күн! — десті раушан гүлдері.

И Маленький принц увидел, что все они похожи на его цветок.

Кішкентай ханзада оларға анықтап қарады. Бұлардың бәрі оның гүлінен аумайды екен.

— Кто вы? — спросил он, поражённый.

— Сендер кімсіңдер? — деп сұрады ол қайран қала.

— Мы — розы, — отвечали розы.

— Біз раушан гүлдеріміз.

— Вот как… — промолвил Маленький принц.

— Ә, солай ма?! — деді Кішкентай ханзада…

И почувствовал себя очень-очень несчастным. Его красавица говорила ему, что подобных ей нет во всей вселенной. И вот перед ним пять тысяч точно таких же цветов в одном только саду!

Сөйтті де, ол өзін өте бақытсыз сезініп кетті. Оның гүлі бүкіл әлемде мен сияқты жоқ деуші еді. Ал мінеки, бір бақтың ішінде сол сияқтылардың бес мың шақтысы өсіп тұр.

«Как бы она рассердилась, если бы увидела их! — подумал Маленький принц. — Она бы ужасно раскашлялась и сделала вид, что умирает, лишь бы не показаться смешной. А мне пришлось бы ходить за ней, как за больной, ведь иначе она и вправду бы умерла, лишь бы унизить и меня тоже…»

«Мұны көретін болса, — деп ойлады ол, — гүлімнің әбден көңілі күйзеліп қалатын еді… ол күлкіге қалмас үшін қатты-қатты жөтеліп қойып, өмірі үзіліп бара жатқандай кеіпке түсетін еді. Ал мен болсам, оны емдегенсуіме тура келер еді, әйтпесе мені де кінәлі сезіндіру үшін шынымен үзіліп кетіп жүрсе…»

А потом он подумал: «Я-то воображал, что владею единственным в мире цветком, какого больше ни у кого и нигде нет, а это была самая обыкновенная роза. Только всего у меня и было что простая роза да три вулкана ростом мне по колено, и то один из них потух и, может быть, навсегда… какой же я после этого принц…»

Сосын ол тағы да ішінен былай деп ойлады: «Әлемде жоқ гүл менде ғана бар деп өзімді бай сезініп жүрсем, оным қарапайым раушан гүл ғана болып шықты. Осы гүл мен менің тіземнен ғана келетін үш жанартауым, оның біреуі ендігі сөнген де болар, менен даңқты ханзада жасамас…»

Он лёг в траву и заплакал.

Ол шөптің үстіне жата кетіп, жылап жіберді.

ГЛАВА XXI

XXI

Вот тут-то и появился Лис.

Сол арада түлкі пайда болды.

— Здравствуй, — сказал он.

— Сәлеметсің бе! — деді түлкі.

— Здравствуй, — вежливо ответил Маленький принц и оглянулся, но никого не увидел.

— Сәлеметсің бе! — деп әдеппен жауап қатты Кішкентай ханзада. Жан-жағына қара еді, ешкім көзіне ілінбеді.

— Я здесь, — послышался голос. — Под яблоней…

— Мен мұндамын! — деген дауыс алма ағашының астынан шықты.

— Кто ты? — спросил Маленький принц. — Какой ты красивый!

— Сен кімсің? — деді Кішкентай ханзада. Қандай сұлу едің!

— Я — Лис, — сказал Лис.

— Мен түлкі боламын, — деді түлкі.

— Поиграй со мной, — попросил Маленький принц. — Мне так грустно…

— Кел екеуміз ойнайық, — деп оған ұсыныс жасады Кішкентай ханзада. Мен әбден көңілсіз тұр едім.

— Не могу я с тобой играть, — сказал Лис. — Я не приручён.

— Мен сенімен ойнай алмаймын, — деді түлкі. — Қолға үйретілген түлкі емеспін.

— Ах, извини, — сказал Маленький принц.

— Ә, кешір онда, — деді Кішкентай ханзада.