»Wenn ich einem General geböte, nach der Art der Schmetterlinge von einer Blume zu andern zu fliegen oder eine Tragödie zu schreiben oder sich in einen Seevogel zu verwandeln, und wenn dieser General den erhaltenen Befehl nicht ausführte, wer wäre im Unrecht, er oder ich?«

— Егер мен қолбасшыға бір гүлден екінші гүлге көбелекше ұш немесе қайғылы шығарма жаз, болмаса теңіз шағаласына айнал дер бұйрық берсем, ал қолбасшы бұйрығымды орындамаса, кім айыпты болар еді, мен бе, әлде ол ма?

»Sie wären es«, sagte der kleine Prinz überzeugt.

— Сіз болар едіңіз, — деді Кішкентай ханзада табанды түрде.

»Richtig. Man muß von jedem fordern, was er leisten kann«, antwortete der König. »Die Autorität beruht vor allem auf der Vernunft. Wenn du deinem Volke befiehlst, zu marschieren und sich ins Meer zu stürzen, wird es revoltieren. Ich habe das Recht, Gehorsam zu fordern, weil meine Befehl vernünftig sind.«

— Дұрыс. Әркімнен қолынан келетінін талап ету керек, — деп сөзін сабақтады патша. — Билікті ең алдымен ақылға жеңдіру керек. Егер сен халқыңа теңізге өздеріңді тастаңдар десең, олар көтеріліске шығады. Мен бағынушылықты талап ете аламын, өйткені менің әмірм ақылға сиярлық.

»Was ist also mit meinem Sonnenuntergang?« erinnerte der kleine Prinz, der niemals eine Frage vergaß, wenn er sie einmal gestellt hatte.

— Сонда күнді ұяясына қондыру жайы не болып кетті? — деп ескертті Кішкентай ханзада. — Ол қойған сұрағына жауап алмай тынышталмайтын.

»Deinen Sonnenuntergang wirst du haben. Ich werde ihn befehlen. Aber in meiner Herrscherweisheit werde ich warten, bis die Bedingungen dafür günstig sind.«

— Күннің батуын сен көресің. Мен оны талап етемін. Алайда, менің ел басқару ғылымыма сәйкес қолайлы жағдайдың тууын күте тұру керек.

»Wann wird das sein?« erkundigte sich der kleine Prinz.

— Ол қашан туар екен? — деп Кішкентай ханзада оны білуге асықты.

»Hm, hm!« antwortete der König, der zunächst einen großen Kalender studierte, »hm, hm! Das wird sein gegen … gegen … das wird heute abend gegen sieben Uhr vierzig sein! Und du wirst sehen, wie man mir gehorcht.«

— Ім, ім! — деп патша қалың күнтізбесін ақтара бастады. — Ім, ім! Бқұл болады, сағат…, бұл кешкі сағат жетіден қырық минут кеткенде болады. Сен сонда менің айтқанымның қалай бұлжымай орындалғанына көзің жетеді.

Der kleine Prinz gähnte. Es tat ihm leid um den versäumten Sonnenuntergang. Er langweilte sich schon ein bißchen.

Кішкентай ханзада есінеп қойды. Ол өз планетасындағы күннің батуын өткізіп алғанына өкінді. Енді ол аздап зеріге бастады:

»Ich habe hier nichts mehr zu tun«, sagte er zum König. »Ich werde wieder abreisen!«

— Менің бұл жерде басқа істер ісім жоқ, — деді ол патшаға. Кетер уақытым болды.

»Reise nicht ab«, antwortete der König, der so stolz war, einen Untertanen zu haben, »ich mache dich zum Minister!«

— Кетпе, — деді патша бағынышты адам тапқанына масаттанып. — Мен сені министр етіп тағайындаймын!

»Zu was für einem Minister?«

— Ненің минстрі?

»Zum … zum Justizminister!«

— Заң министрі!

»Aber es ist niemand da, über den man richten könnte!«

— Мұнда соттайтын ешкім жоқ қой!

»Das weiß man nicht«, sagte der König. »Ich habe die Runde um mein Königreich noch nicht gemacht. Ich bin sehr alt, ich habe keinen Platz für einen Wagen und das Gehen macht mich müde.«

— Кім біледі, — деді патша оған, — мен әлі қол астымдағы жердерді аралап көрген жоқпын. Мен тым кәрімін, күйме қоятын жер жетіспейді, ал жаяу жүру шаршатады.

»Oh! Aber ich habe schon gesehen«, sagte der kleine Prinz, der sich bückte, um einen Blick auf die andere Seite des Planeten zu werfen, »es ist auch dort drüben niemand …«

— О! Мен қарап көрдім, — деді, планетаның басқа бетіне тағы бір көз салуға еңкейген Кішкентай ханзада. — Ол жақта да ешкім жоқ…

»Du wirst also über dich selbst richten«, antwortete ihm der König. »Das ist das Schwerste. Es ist viel schwerer, sich selbst zu verurteilen, als über andere zu richten. Wenn es dir gelingt, über dich selbst gut zu Gericht zu sitzen, dann bist du ein wirklicher Weiser.«

— Онда сен өзіңді-өзің соттайсың, — деп жауап берді патша. — Бұл өте қиын нәрсе. Өзгені соттағанна гөрі өзіңді соттау қиынырақ. Егер сен өзіңді дұрыстап соттай білсең, онда сенің нағыз даныщпан болғаның.

»Ich«, sagte der kleine Prinz, »ich kann über mich richten, wo immer ich bin. Dazu brauche ich nicht hier zu wohnen.«

— Мен өзіме-өзім қайда болсам да баға бере аламын. Ол үшін мұнда тұрып қажеті жоқ, — деді Кішкентай ханзада.

»Hm, hm!« sagte der König, »ich glaube, daß es auf meinem Planeten irgendwo eine alte Ratte gibt. Ich höre sie in der Nacht. Du könntest Richter über diese alte Ratte sein. Du wirst sie von Zeit zu Zeit zum Tode verurteilen. So wird ihr Leben von deiner Rechtsprechung abhängen. Aber du wirst sie jedesmal begnadigen, um sie aufzusparen. Es gibt nur eine.«

— Ім, ім! — деді патша, менің планетамның бір бұрышында кәрі атжалман бар сияқты. Түнде тықырын естимін. Сен сол атжалманды соттауыңа болатын еді. Оны кей-кездері өлім жазасына кесіп отырар едіің. Осылайша оның өмірі сенің қолыңда болады. Алайда сен оны үнемдеу үшін, әр уақытта кешіріп отыратын едің. Ол біреу-ақ қой.

»Ich liebe es nicht, zum Tode zu verurteilen«, antwortete der kleine Prinz, »und ich glaube wohl, daß ich jetzt gehe.«

— Мен өлім жазасына кесуді ұнатпаймын, — деді кішкентай ханзада. — Оның үстіне, кететін уақытым болды.

»Nein«, sagte der König.

— Жоқ, — деді патша.

Aber der kleine Prinz, der seine Vorbereitungen bereits getroffen hatte, wollte dem alten Monarchen nicht wehtun:

Бірақ та Кішкентай ханзада сапарға дайындалып болған соң кәрі патшаның көңілін қалдырғысы келмеендіктен былай деді:

»Wenn Eure Majestät Wert auf pünktlichen Gehorsam legen, könnten Sie mir einen vernünftigen Befehl erteilen. Sie könnten mir zum Beispiel befehlen, innerhalb eine Minute zu verschwinden. Es scheint mir, daß die Umstände günstig sind …«

— Егер ұлы мәртебелі тақсыр өз бұйрықтары әр кез бұлжымай орындалғанын қаласа, маған ақылға сиярлықтай әмір берер еді. Мәселен, ол маған бір мезет те кідірмей жолға шығуға бұйыруына юолар еді. Меніңше қолайлы жағдай туып тұрған сияқты…

Da der König nichts erwiderte, zögerte der kleine Prinz zuerst, dann brach er mit einem Seufzer auf.

Патша үн қатпағандықтан, Кішкентай ханзада біраз кідіріп қалды да, сосын бір күрсініп қойып, жолға аттанып кетті.

»Ich mache dich zu meinem Gesandten«, beeilte sich der König, ihm nachzurufen.

— Мен сені елші қылып тағайындаймын, — деп патша артынан асығыс айқайлап жіберді.

Er gab sich den Anschein großer Autorität.

Оның түрі қарсылық атаулыға төзбестей еді.

Die großen Leute sind sehr sonderbar, sagte sich der kleine Prinz auf seiner Reise.

«Үлкендер осы қызық халық» деп ойлады Кішкентай хзанзада.

KAPITEL XI

XI

Der zweite Planet war von einem Eitlen bewohnt.

Екінші планетада атаққұмар адам тұратын.

»Ah, ah, schau, schau, ein Bewunderer kommt zu Besuch!« rief der Eitle von weitem, sobald er des kleinen Prinzen ansichtig wurde.

— Ә! Міне, қызықтаушы адам да келді! — деп, Кішкентай ханзаданы алыстан көре салысымен айқай салды атаққұмар.

Denn für die Eitlen sind die anderenLeute Bewunderer.

Атаққұмар адам өзге жұрттың бәрі өздеріне сүйсіне қарайды деп ойлайды.

»Guten Tag«, sagte der kleine Prinz. »Sie haben einen spaßigen Hut auf.«

— Қайырлы күн! — деді Кішкентай ханзада. — Қалпағыңыз қызық екен.

»Der ist zum Grüßen«, antwortete ihm der Eitle. »Er ist zum Grüßen, wenn man mir zujauchzt. Unglücklicherweise kommt hier niemand vorbei.«

— Бұл сәлем беру үшін, — деп жауап қатты атаққұмар. — Жұрт мені құттықтап, қол шапалақтағанда, мен иіліп ізет көрсетуім керек. Өкінішке орай, бұл жерден ешкім өтпейді.

»Ach ja?« sagte der kleine Prinz, der nichts davon begriff.

— Солай ма? — деді ештеңені түсінбесе де Кішкентай ханзада.

»Schlag deine Hände zusammen«, empfahl ihm der Eitle.

— Бір қолыңды екінші қолыңа соқ, — деп ақыл берді атаққұмар.

Der kleine Prinz schlug seine Hände gegeneinander. Der Eitle grüßtebescheiden, indem er seinen Hut lüftete.

Кішкентай ханзада қолдарын бір-біріне соғып, шапалақтады. Атаққұмар қалпағын көтеріңкіреп, қарапйым ғана бас иіп сәлем берді.

Das ist unterhaltender als der Besuch beim König, sagte sich der kleine Prinz. Und er begann von neuem die Hände zusammenzuschlagen. Der Eitle wieder fuhr fort, seinen Hut grüßend zu lüften.

«Бұл патшаға қарағанда көңілдірек екен» деп ойлады Кішкентай ханзада Сөйтіп ол қайтадан қол шапалақтай бастады. Атаққұмар болса, қалпағын көтеріңкіреп, тағы да иілді.

Nach fünf Minuten wurde der kleine Prinz der Eintönigkeit dieses Spieles überdrüssig:

Осындай қимылдармен өткен бес минуттан соң Кішкентай ханзада ойынның бірқалыптылығынан жалығып кетті де:

»Und was muß man tun«, fragte er, »damit der Hut herunterfällt?«

— Ал қалпақ жерге құлауы үшін не істеу керек? — деп сұрады.

Aber der Eitle hörte ihn nicht. Die Eitlen hören immer nur die Lobreden.

Бірақ атаққұмар оның айтқанын естімеді. Атаққұмарлар мақтау сөзден басқаға құлақ аспайды.

»Bewunderst du mich wirklich sehr?« fragte er den kleinen Prinzen.

— Сен маған шынымен-ақ қатты сүйсіне қарайсың ба? — деп сұрады ол Кішкентай ханзададан.

»Was heißt bewundern?«

— Сүйсіне қарау деген нені білдіреді?

»Bewundern heißt erkennen, daß ich der schönste, der bestangezogene, der reichste und der intelligenteste Mensch des Planeten bin.«

— Сүйсіне қарау деген менің планетамдағы ең әдемі, бәрінен сәнді киінген және ең ақылды адам екенімді мойындағанды білдіреді.

»Aber du bist doch allein auf deinem Planeten!«

— Сен планетаңда жалғыз емессің бе?

»Mach mir die Freude, bewundere mich trotzdem!«

— Көңілімді қалдырмашы. Сонда да маған сүйсіне салшы!

»Ich bewundere dich«, sagte der kleine Prinz, indem er ein bißchen die Schultern hob, »aber wozu nimmst du das wichtig?«

— Мен сүйсініп тұрмын, — деді Кішкентай ханзада иығын қусырып, — бірақ бұл сені не үшін қызықтырады?

Und der kleine Prinz machte sich davon.

Сөйтті де, Кішкентай ханзада кетіп қалды.

Die großen Leute sind entschieden sehr verwunderlich, stellte er auf seiner Reise fest.

Сапарын жалғастыра түсіп, «Үлкендер шынымен де түсініксіз жандар» деп ойлады ол жай ғана.

KAPITEL XII

XII

Den nächsten Planeten bewohnte ein Säufer. Dieser Besuch war sehr kurz, aber er tauchte den kleinen Prinzen in eine tiefe Schwermut.

Келесі планетада маскүнем тұратын. Кішкентай ханзада бұл жерде көп тұрақтамаса да зор уайымға салынды:

»Was machst du da?« fragte er den Säufer, den er stumm vor einer Reihe leerer und einer Reihe voller Flaschen sitzend antraf.

— Сен не істеп отырсың? — деп сұрады ол маскүнемнен. Ол келгенде маскүнем бір үймек боп бос бөтелкелер мен тағы бір топ толы бөтелкелердің алдында үнсіз отыр екен.

»Ich trinke«, antwortete der Säufer mit düsterer Miene.

— Ішіп отырмын, — деп жауап берді маскүнем мұңды түрмен.

»Warum trinkst du?« fragte ihn der kleine Prinz.

— Не үшін ішесің? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

»Um zu vergessen«, antwortete der Säufer.

— Ұмыту үшін.

»Um was zu vergessen?« erkundigte sich der kleine Prinz, der ihn schon bedauerte.

— Нені ұмыту үшін? — деді оны аяп кеткен Кішкентай ханзада.

»Um zu vergessen, daß ich mich schäme«, gestand der Säufer und senkte den Kopf.

— Ұялатынымды ұмыту үшін, — деп, басын салбырата шынын айтты маскүнем.

»Weshalb schämst du dich?« fragte der kleine Prinz, der den Wunsch hatte, ihm zu helfen.

— Неден ұяласың? — деп сұрады, оған қол ұшын бергісі келіп кеткен Кішкентай ханзада.

»Weil ich saufe!« endete der Säufer und verschloß sich endgültig in sein Schweigen.

— Ішкеннен ұяламын! — деп маскүнем сөзін аяқтады да, үнсіздікке біржолата батып кетті.

Und der kleine Prinz verschwand bestürzt.

Не айтарын білмей абдырап қалған Кішкентай ханзада әрі қарай жол тартты.

Die großen Leute sind entschieden sehr, sehr wunderlich, sagte er zu sich auf seiner Reise.

Жол бойы ол: «Үлкен кісілер шынында да өте таңғаларлақ жандар» деп ойлады ішінен.

KAPITEL XIII

XIII

Der vierte Planet war der des Geschäftsmannes. Dieser Mann war so beschäftigt, daß er bei der Ankunft der kleinen Prinzen nicht einmal den Kopf hob.

Төртінші планета іскер адамдікі болатын. Бұл адам мұрынан шаншылып, қолы тимей жатқаны соншалық, Кішкентай ханзада келгенде басын да көтермеді.

»Guten Tag«, sagte dieser zu ihm. »Ihre Zigarette ist ausgegangen.«

— Сәлеметсіз бе! — деді бұл. — Сіздің шылымыңыз сөніп қалыпты.

»Drei und zwei ist fünf. Fünf und sieben ist zwölf. Zwölf und drei ist fünfzehn. Guten Tag. Fünfzehn und sieben ist zweiundzwanzig. Zweiundzwanzig und sechs ist achtundzwanzig. Keine Zeit, sie wieder anzuzünden. Sechsundzwanzig und fünf ist einunddreißig. Uff! Das macht also fünfhunderteine Million, sechshundertzweiundzwanzigtausendsiebenhunderteinunddreißig.«

— Үшке екіні қосса, болады бес. Беске жетіні қосса — он екі.Он екіге үш — он бес. Қайырлы күн! Он беске жетіні — жиырма екі. Жиырма екіге алты — жиырма сегіз. Оны жағатын уақыт жоқ. Жиырма алтыға бес — отыз бір. Уһ! Сонымен болады бес жүз миллион алты жүз жиырма екі мың жеті жүз отыз бір.

»Fünfhundert Millionen wovon?«

— Ненің бес жүз миллионы?

»Wie? Du bist immer noch da? Fünfhunderteine Million von …ich weiß nicht mehr … ich habe so viel Arbeit! Ich bin ein ernsthafter Mann, ich gebe mich nicht mit Kindereien ab. Zwei und fünf ist sieben …«

— Ә, сен әлі осында ма едің? Бес жүз миллион… не екенін… ұмытып қалдым… Менің қыруар жұмысым бар! Мен байсалды адаммын. Бос мылжыңмен айналысуға уақытым жоқ! Екіге бесті қоссақ — жеті…

»Fünfhunderteine Million wovon?« wiederholte der kleine Prinz, der niemals in seinem Leben auf eine Frage verzichtete, die er einmal gestellt hatte.

— Бес жүз миллионыңыз не? — деп қойған сұрағын өмірінде жауап алмайынша тынбайтын Кішкентай ханзада қайталап сұрады.

Der Geschäftsmann hob den Kopf.

Іскер адам басын көтеріп:

»In den vierundfünfzig Jahren, die ich auf diesem Planeten da wohne, bin ich nur dreimal gestört worden. Das erstemal war es vor zweiundzwanzig Jahren ein Maikäfer, der von weiß Gott wo heruntergefallen war. Er machte einen schrecklichen Lärm, und ich habe in einer Addition vier Fehler gemacht.

— Осы планетада елу төрт жыл өмір сүргелі бері мені үш рет қана мазалаған. Бірінші рет, бұдан жиырма екі жыл бұрын, қайдан түскені бір құдайға ғана белгілі көктем қоңызы еді. Ол ызыңдап құлақтың құртын жегендіктен, мен есеп-қисабымда төрт қате жібердім.

Das zweitemal, vor elf Jahren, war es ein Anfall von Rheumatismus. Es fehlt mir an Bewegung. Ich habe nicht Zeit, herumzubummeln. Ich bin ein ernsthafter Mann. Und das ist nun das drittemal! Ich sagte also, fünfhunderteine Million …«

Екінші рет, бұдан он бір жыл бұрын, сүйегім қақсап ауырғанының кесірі тіиді. Маған жаттығу жетіспейді. Сейіл құруға уақытым жоқ. Мен жеңілтек мінезді адам емеспін. Үшінші рет… мінеки! Сонымен, бес жүз миллион деп жатқанмын…

»Millionen wovon?«

— Ненің миллионы?

Der Geschäftsmann begriff, daß es keine Aussicht auf Frieden gab:

Іскер адам оның тынышытық бермесін ұқты да:

»Millionen von diesen kleinen Dingern, die man manchmal am Himmel sieht.«

— Кей кезде аспанда көрінетін миллиондаған майда заттар, — деді.

»Fliegen?«

— Шыбындар ма?

»Aber nein, kleine Dinger, die glänzen.«

— Е, жоқ, майда жылтырақ нәрселер.

»Bienen?«

— Бал арасы ма?

»Aber nein. Kleine goldene Dinger, von denen die Nichtstuer träumerisch werden. Ich bin ein ernsthafter Mann. Ich habe nicht Zeit zu Träumereien.«

— Жоқ, ол емес. Жалқауларды қиялға батыратын кішкентай алтын түстес нәрселер. Мен болсам жалқау емеспін! Меніңі қиялдауға уақытым жоқ.

»Ach, die Sterne?«

— Е, жұлдыздар ма?

»Dann sind es wohl die Sterne.«

— Тура солай. Жұлдыздар.

»Und was machst du mit fünfhundert Millionen Sternen?«

— Бес жүз миллион жұлдызды не қыласың?

»Fünfhunderteine Millionen, sechshundertzweiundzwanzigtausendsiebenhunderteinunddreißig. Ich bin ein ernsthafter Mann, ich nehme es genau.«

— Бес жүз миллион алты жүз жиырма екі мың жеті жүз отыз бір. Мен байсалды жанмын., дәлдікті ұнатамын.

»Und was machst du mit diesen Sternen?«

Осы жұлдыздармен не істемекшісің?

»Was ich damit mache?«

— Не істеиекшімін?

»Ja.«

— Иә.

»Nichts. Ich besitze sie.«

— Ештеңе. Мен оларды иемденемін.

»Du besitzt die Sterne?«

— Сен жұлдыздарды иемденесің бе?

»Ja.«

— Иә.

»Aber ich habe schon einen König gesehen, der …«

— Мен бір патшаға жолығып едім, ол…

»Könige besitzen nicht, sie ›regieren über‹. Das ist etwas ganz anderes.«

— Патшалар иемденбейді. Олар патшалық құрады. Бұл істің мәні басқа.

»Und was hast du davon, die Sterne zu besitzen?«

— Ал саған жұлдыздарды иемденудің не керегі бар?

»Das macht mich reich.«

— Бай болу үшін керек.

»Und was hast du vom Reichsein?«

— Бай болған не үшін керек?

»Weitere Sterne kaufen, wenn jemand welche findet.«

— Басқа біреу тауып алған жұлдыздарды сатып алу үшін.

Der da, sagte sich der kleine Prinz, denkt ein bißchen wie mein Säufer.

«Мынау өзі менің маскүнемім сияқты байыптайды екен» деп ойлады Кішкентай ханзада.

Indessen stellte er noch weitere Fragen:

Сосын ол тағы да сұрақтар қойды:

»Wie kann man die Sterne besitzen?«

— Жұлдызды қалайша иемденуге болады?

»Wem gehören sie?« erwiderte mürrisch der Geschäftsmann.

— Олар кімдікі? — деп күңк етті іскер.

»Ich weiß nicht. Niemandem.«

— Білмйемін, ешкімдікі емес.