„Tak tedy patří mě, neboť já jsem na ně myslel první.“

— Демек, менікі болғаны. Өйткені, ол туралы бірінщі маған ой келген.

„A to stačí?“

— Осы жеткілікті ме?

„Ovšem. Když najdeš diamant, který nikomu nepatří, je tvůj. Když najdeš ostrov, který nikomu nepatří, je tvůj. Když máš první nějaký nápad, dáš si ho patentovat: je tvůj. A mně patří hvězdy, protože nikdy nikoho přede mnou nenapadlo, že by mu mohly patřit.“

— Әрине. Сен иесі жоқ алмас тас тапсаң, оны меншіктенесің ғой. Егер сен иесіз арал тауып алсаң, ол сенің меншігің болады. Саған жаңа ой бірінші келсе, сен оның иесі болаың. Ал мен болсам, жұлдыздапды иемденемін, өйткені бұған дейін жұлдыздарды меншіктеу егкімнің ойына кіріп-шықпаған.

„To je pravda,“ řekl malý princ. „A co s nimi děláš?“

— Ол рас, — деп қостады Кішкентай ханзада. — Сосын не қыласың?

„Spravuji je. Počítám a přepočítávám je,“ vysvětloval byznysmen. „Není to zrovna snadné. Ale já jsem vážný člověk!“

— Мен оларды басқарамын. Оларды қайта-қайта санаймын, — деді іскер адам. Бұл ұиын нәрсе. Бірақ мен ұлағатты кісімін!

Malému princi to ještě nestačilo:

Кішкентай ханзада бұған да қанағаттанбады.

„Patří-li vám hedvábný šátek, mohu si ho dát na krk a odnést si ho. Patří-li mi květina, mohu ji utrhnout a odnést. Ale ty nemůžeš utrhnout hvězdy.“

— Егер менде орамал болса, оны мен мойныма орап және өзіммен бәрге алып кете аламын. Егер менің гүлім болса, оны жұлып алып кете аламын. Бірақ сен жұлдыздарды жинап алып кете ламайсың ғой!

„Ne, ovšem mohu je dát do banky.“

— Жоқ, бірақ мен оларды банкке салып қоя аламын.

„Co to znamená?“

— Ол не дегенді білдіреді?

„To znamená, že napíšu na papírek počet svých hvězd. A potom zamknu ten papír do zásuvky.“

— Ол дегеніміз былай: мен жұлдыздардың санын бір шумақ қағаөзға жазамын. Сосын ол қағазды тартпаға саламын да, кілтпен құлыптап қоямын.

„A nic víc?“

— Сол-ақ па?

„To stačí!“

— Соның өз де жеткілікті.

To je zábavné, pomyslil si malý princ. Je to dost poetické, ale ne moc seriózní.

«Қызық екен, — деп ойлады Кішкентай ханзада. — Тіпті әдемі жырдай. Бірақ айтуға тұрарлық нәрсе емес».

Malý princ měl o vážných věcech představy hodně odlišné od představ, jaké mají dospělí.

Кішкентай ханзаданың көңіл қоюға тұрарлықтай нәрселер туралы ойы ересек адамдардың ойынан мүлдем басқаша болатын.

„Já mám květinu,“ řekl ještě, „a každý den ji zalévám. Mám tři sopky a ty vymetám každý týden. Vymetám totiž i tu vyhaslou. Člověk nikdy neví. Pro mé sopky i pro mou květinu je užitečné, že mi patří. Ale ty nejsi hvězdám užitečný…“

— Меніңше, — деді ол тағы да, менің күн сайын суарып тұратын гүлім бар. Менің меншгімде апта сайын мұржасын тазалап тұратын үш жанартауым бар. Сөніп қалғанын да тазалаймын. «Сақтықта корлық жоқ» деген. Менің иемденуім жанартауларым үшін де, гүлдерім үшін де пайдалы. Ал жұлдыздарға сенен түсер пайда жоқ.

Byznysmen otevřel ústa překvapením, nevěděl však, co odpovědět. A malý princ zmizel.

Іскер адам аузын ашып еді, бірақ аузына сөз түспеді. Кішкентай ханзада болса бірден жолға аттанып кетті.

Dospělí jsou rozhodně podivní, řekl si jen v duchu cestou.

«Үлкендер шынында да ғажап жандар» деп ойлады ол жол бойы.

XIV — LAMPÁŘ

XIV

Pátá planeta byla velmi zvláštní. A ze všech nejmenší. Bylo tu právě tak dost místa, aby se sem vešla pouliční svítilna a lampář.

Бесінші планета өте қызғылықты еді. Бұл бәрінің ішіндегі ең кішкенесі болатын. Оның үстінде тек көше шамы мен шам жағатын шырақшы ғана сиятын орын бар.

Malý princ si nedovedl vysvětlit, k čemu může být někde na planetě bez domů a bez lidí svítilna a lampář. Přesto si v duchu řekl:

Аспанның бір бұрышында орналасқан не бір үйлері, не бір тұрғындары жоқ планетаға көше шамы мен шырақшы не үшін керек екені Кішкентай ханзаданың миына симай-ақ қойды. Дегенмен ол ішінен былай деп ойлады:

Možná je ten člověk zbytečný. A přece je méně zbytečný než král, než domýšlivec, než byznysmen a než pijan. Jeho práce má alespoň smysl. Když rozsvítí svítilnu, jako by se zrodilo o hvězdu nebo o květinu víc. Když zhasne květinu, jako by květina nebo hvězda šly spát. Je to moc hezké zaměstnání. A opravdu užitečné, protože je hezké.

«Мүмкін бұл адам сандырақтайтын шығар. Әйтсе де, оның патшаға, атаққұмарға, әлде іскер адам мен маскүнемге ұарағанда дені дұрыстау сияқты. Қалай болғанда да, мұның жұмысының мәні бар. Ол өзінің шамын жаққан шақта бір жаңа жұлдыз туғандай немесе гүл шешек атқандай әсер етеді. Ал шырағын өшіргенде, сол гүл немесе жұлдыз ұйқыға кеткендей болады. Тамаша жұмыс. Бұл шын мәнінде пайдалы іс, себебі бұл — әдемі».

Když přišel na planetu, pozdravil uctivě lampáře:

Кішкентай ханзада планетаға жақындаған кезде шырақшыға құрметпен иіліп сәлем береді:

„Dobrý den. Proč jsi právě zhasl svítilnu?“

— Қайырлы күн! Шырағыңды неге өшірдің?

„To je příkaz,“ odpověděl lampář. „Dobrý den.“

— Нұсқау солай, — деп жауап берді шырақшы. — Қайырлы күн!

„Co to znamená příkaz?“

— Нұсқау деген не?

„No, to znamená, že musím zhasnout svítilnu. Dobrý večer.“

— Шырақты өшіру жайлы құсқау. Кеш жарық!

A zase ji rozsvítil.

Сөйтіп ол шырағын қайта жақты.

„Ale proč jsi ji právě rozžal?“

— Оны неге қайтадан жақтың?

„To je příkaz,“ odpověděl lampář.

— Нұсқау солай, — деп жауап берді шырақшы.

„Nerozumím,“ odvětil malý princ.

— Түсінсем бүйырмасын, — деді Кішкентай ханзада.

„Není čemu rozumět,“ řekl lampář. „Příkaz je příkaz. Dobrý den.“

— Түсінетін ешнәрсесі жоқ, — деді шырақшы. Нұсқау дегеніміз — Нұсқау. Қайырлы күн!

A zhasl svítilnu.

Ол шырағын қайта сөндірді.

Potom si otřel čelo červeně kostkovaným kapesníkem.

Сосын қызыл төрт бұрыштар бар бет орамалымен маңдайын сүртті.

„Je to hrozné zaměstnání. Kdysi to vyhovovalo. Zhášel jsem ráno a rozžínal večer. Zbývající část dne jsem si mohl odpočinout a zbytek noci spát…“

— Менің кәсібім сұмдық ауыр. Бұрындары уақытымен болушы еді. Таңертең сөндіріп, кешке жағатынмын. Одан қалған уақытында: күндіз дем алып, түнде ұйықташы едім…

„A od té doby se příkaz změnil?“

— Сонда, одан кейін, нұсқау өзгеріп кетті ме?

„Příkaz se nezměnil,“ řekl lampář. „To je právě to strašné! Planeta se rok od roku točila rychleji, a příkaz se nezměnil!“

— Нұсқау өзгерген жоқ—ау, — деді шырақшы. — Пәленің бәрі осында емес пе! Планета жылдан жылға жылдамырақ айналатын болып барады, ал нұсқау өзгермеді.

„No a?“ divil se malý princ.

— Сонымен? — деді Кішкентай ханзада.

„No a teď se otočí jednou za minutu a já nemám ani vteřinku klidu. Rozsvěcuji a zháším jednou za minutu.“

— Сонымен енді ол минутына бір айналып шығады. Менің бір секнуд та тыныс алуға уақытым жоқ. Әр минут сайын жағып, қайт сөндіремін!

„To je divné! Dny u tebe trvají minutu!“

— Міне, қызық! Сенің бір күнің бір-ақ минутқа созылғаны ғой!

„To není vůbec divné,“ řekl lampář. „Už je tomu měsíc, co spolu hovoříme.“

— Қызық түгі де жоқ, — деді шырақшы. — Екеміздің әңгімелесіп тұрғанымызға бір айдың жүзі болды.

„Měsíc?“

— Бір ай?!

„Ano. Třicet minut. Třicet dní. Dobrý večer.“

— Иә, отыз минут. Отыз күн! Қайырлы кеш!

A zase rozsvítil svou svítilnu.

Ол шырағын қайта жақты.

Malý princ ho pozoroval a zamiloval si toho lampáře, který byl tolik věrný příkazu.

Кішкентай ханзада одан көз алмай тұрып, нұсқауына осыншама адал шырақшыны жақсы көріп кетті.

Vzpomněl si na západy slunce, které kdysi pozoroval tak, že posunoval židli. Chtěl svému příteli pomoci:

Оның есіне күннің батуын тамашалау үшін өзінің орындығын жылжытып күнді қуалап жүретін кездері түсіп кетті. Ол досына көмектескісі келді:

„Víš… já znám prostředek, jak si můžeš odpočinout, když budeš chtít.“

— Сен білесің бе? Мен сені қалаған кезіңде демалдырудың тәсілін білемін…

„Samozřejmě že chci,“ řekl lampář.

— Мен үнемі демалғым келеді, — деді шырақшы.

Vždyť člověk může být věrný příkazu a přitom trošku pohodlný.

Адам жұмысына адал, сонымен қатар жалқау да бола алмайды ғой.

Malý princ pokračoval:
„Tvá planeta je tak malá, že ji obejdeš třemi kroky. Stačí, když půjdeš dost pomalu, abys zůstával stále na slunci. Když si budeš chtít odpočinout, půjdeš… a den bude trvat tak dlouho, jak budeš chtít.“

Кішкентай ханзада сөзін былай деп сабақтады:
— Сенің планетаңның кішкентайлығы сонша, үш қадам аттасаң болғаны оны түгел айналып шығасың. Әрдайым, күннің көзінде қалу үшін, сен асықпай жүріп отырсаң болғаны.тыныстап алғың келгенде, сен жүре бер… сонда күн қалағаныңша шығып тұра береді.

„To mi moc nepomůže,“ řekl lampář. „Já rád spím.“

— Бұдан келіп-кетер пайда шамалы екен, — деді шырақшы. — Менің өмірде ең жақсы көретінім — ұйықтау.

— Амал нешік, жолың болмады, — деді Кішкентай ханзада.

„To je smůla,“ řekl lampář. „Dobrý den.“

— Амал жоқ, — деді шырақшы. — Қайырлы күн!

A zhasl svítilnu.

Сөйтті де шырағын сөндірді.

Tímto člověkem by všichni pohrdali, král, domýšlivec, pijan a byznysmen, řekl si malý princ a šel dál svou cestou. A přece on jediný mi nepřipadá směšný. Snad proto, že se zabývá něčím jiným než sám sebou.

«Бұл адам, — деп ойлады Кішкентай ханзада сапарын жалғастыра түсіп, — бұл адамбасқаларына: патшаға, атаққұмарға, маскүнемге, іскер адамға жек көрінішті олар еді. Дегемен, маған күлкілі емес. Жібі түзу жалғыз осы сияқты көрінді. Мүмкін, мұның себебі оның тек өз қара басын ғана ойламай, өзге нәрсемен айналысатындығы болар».

Lítostivě si povzdechl a řekl si ještě:

Ол өкініштен күрсінді де, ойын былай деп жаоғастырды:

Je to jediný člověk, s kterým bych se mohl spřátelit. Ale jeho planeta je opravdu moc malá. Není tam místo pro dva…

«Жалғыз осы ғана достасуыма жарайтын адам екен. Алайда, оның планетасы шынында тым кішкентай. Екі адам сыятын орын жоқ…»

Malý princ se však neodvažoval přiznat si, že litoval této nešťastné planety zvláště pro těch tisíc čtyři sta čtyřicet západů slunce za dvacet čtyři hodiny!

Шынында Кішкентай ханзаданың мойындауға батпаған нәрсесі — күн жиырма төрт сағат ішінде бір мың төрт жүз қырық рет бататын осы бір құдай жарылқаған планетаны қимайтындығы!

XV — ZEMĚPISEC

XV

Šestá planeta byla desetkrát větší. Bydlil na ní starý pán a spisovatel obrovské knihy.

Алтыншы планета одан он есе үлкен планета еді. Мұнда қалың кітаптар жазатын қарт кісі тұратын. Кішкентай ханзаданы көре салысымен ол:

„Ale hleďme, badatel!“ zvolal, když spatřil malého prince.

— Мінеки, зерттеушінің дәл өзі келді! — деп айқайлап жіберді.

Malý princ se posadil na stůl a byl trochu udýchán. Tolik se už nacestoval!

Кішкентай ханзада ентігін басу үшін орындыққа отыра кетті. Қаншама жолдарды басынан өткерді десеңші!

„Odkud přicházíš?“ zeptal se ho starý pán.

— Қай жақтан келе жатырсың? — деп сұрады одан қарт кісі.

„Co to je za tlustou knihu?“ řekl malý princ. „Co tu děláte?“

— Мынау не қылған қалың кітап? — деді Кішкентай ханзада. — Сіз мұнда немен айналысасыз?

„Jsem zeměpisec,“ odpověděl starý pán.

— Мен географпын, — деді қарт кісі.

„Co je to zeměpisec?“

— Георграф деген кім?

„To je vědec, který ví, kde jsou moře, veletoky, města, hory a pouště.“

— Ол — теңіздердің, өзендердің, қалалардың, таулар мен шөлдердің қайда орналасқанын білетін ғалым.

„Opravdu moc zajímavé,“ řekl malý princ. „Konečně opravdové zaměstnání!“

— Неткен қызық! — деді Кішкентай ханзада. — Мінеки, бұл — нағыз кәсіп!

A rozhlédl se kolem sebe po zeměpiscově planetě. Ještě nikdy neviděl tak vznešenou planetu.

Сосын географтың планетасын көзбен шолып шықты. Ол осыншама сәулетті планетаны бұрын-соңды көрмеген еді.

„Vaše planeta je moc hezká. Jsou tu oceány?“

— Сіздің планетаңыз өте әдемі екен. Мұхиттар бар ма?

„To nemohu vědět,“ řekl zeměpisec.

— Оны білмедім, — деді географ.

„Ach!“ (Malý princ byl zklamán.) „A hory?“

Кішкентай ханзада көңілі қалыңқырап:
— Ал таулар ше? — деп сұрады.

„To nemohu vědět,“ odpověděl zeměpisec.

— Оны білмеймін, — деді географ.

„A města a řeky a pouště?“

— Ал қалалар, өзендер мен шөлдер ше?

„To také nemohu vědět,“ řekl zeměpisec.

— Оны да біле алмадым, — деді географ.

„Vždyť jste zeměpisec!“

— Сіз географ емессіз бе?!

„Ovšem,“ řekl zeměpisec, „ale nejsem badatel. A nemám žádné badatele. Zeměpisec nikdy nepočítá města, řeky, hory, moře, oceány a pouště.

— Дәл солай, — деді географ, — бірақ мен зерттеумен айналысатын саяхатшы емеспін. Мен зерттеушілерге зәрумін. Қалаларды, өзендерді, тауларды, теңіздерді, мұхиттар мен шөлдерді географ санамайды ғой.

Zeměpisec je příliš důležitý, než aby se mohl toulat… Neopouští svůj psací stůl, ale přijímá návštěvy badatelů. Vyptává se jich a zapisuje jejich vzpomínky. A když se zdají vzpomínky některého nich zajímavé, dá vyšetřit mravní úroveň toho badatele.“

Географ — тым маңызды адам, оның сандалып жүргені жараспас. Ол өзінің кеңсесінен шықпайды. Ол осында зерттеушілерді қабылдайды. Географ оларға сұрақ қойып, олардың көрген-білгендерін қағазға түсіреді. Ал егерде олардың ішіндегі кейбіреуінің айтқандары қызықтау көрінсе болғаны, географ сол зерттеушінің адамшылық қасиеттерін тексеріске алады.

„Nač to?“

— Оның қажеті не?

„Protože badatel, který by lhal, způsobil by v zeměpisných knihách hotové katastrofy. A také badatel, který by příliš pil.“

— Зерттеуші өтірік айтса, география кітаптарына зиян келтіреді. Ішкіш зерттеуші де соның қатарына жатады.

„Jak to?“ zeptal se malý princ.

— Неге? — деп сұрады Кішкентай ханзада.

„Protože opilci vidí dvojmo. Zeměpisec by pak mohl zaznamenat dvě hory, kde je jen jedna.“

— Өйткені маскүнемдердің көзіне бәрі қосарланып көрінеді. Сонда географ бір ғана таудың орнына екеу деп жазып қоюы мүмкін.

„Znám někoho,“ řekl malý princ, „kdo by byl špatným badatelem.“

— Мен сондай біреуді танушы едім, — деді Кішкентай ханзада, — Одан жақсы зертеуші шықпас, — еді.

„To je možné. Když se tedy zdá mravní úroveň badatele dobrá, jeho objev se přezkouší.“

— Ол да мүмкін. Сонымен, зерттеушінің адамгершщілігі мықты болып шықса, онда оның ашқан жаңалығын тексеріске алады.

„Jde se tam někdo podívat?“

— Барып көре ме?

„Ne, to je příliš složité. Ale požaduje se od badatele, aby podal důkazy. Objeví-li například nějakou velkou horu, musí odtamtud přinést velké kameny.“

— Жоқ. Ол қиындау болады-ау. Оның орнына зерттеушіге дәлелдер келтіруін талап етеді. Мысалы, асқар тауды тапқан болса, үлкен-үлкен тастар әкелуі шарт.

Zeměpisec se náhle rozohnil.

Географ кенеттен көңілі жібіп:

„Ale ty přicházíš zdaleka! Ty jsi badatel! Popiš mi svou planetu!“

— Сен ше, алыстан келдің ғой! Зерттейтін саяхатшының нағыз өзісің! Қане, өзіңнің планетаңды сипаттап бепші!

A zeměpisec si rozevřel knihu záznamů a ořezal tužku. Vypravování badatelů se zaznamenávají nejprve tužkou. Inkoustem se zapíší, teprve až badatel podá důkazy.

Сөйтіп географ өзінің кітабын ашып жіберіп, қарындашын ұштады. Зерттеушілердің әңгімелерін әуелі қарындашпен жазады. Оны сиямен көшіріп жазу үшін, зерттеушінің дәлелдер келтіруін күтеді.

„Tak povídej!“ vyzval ho zeměpisec.

— Сонымен? — деп сұрады географ.

„Ó, u mne doma to není moc zajímavé,“ řekl malý princ, „je to tam docela malinké. Mám tři sopky. Dvě jsou v činnosti a jedna je vyhaslá. Ale člověk nikdy neví.“

— Менің планетамда қызықтайтын нәрсе көп емес. Ол — кішкене планета. Үш жанартауым бар. Екеуі жанып тұр, ал біреуі сөніп қалған. Бірақ, кім біледі не болатынын.

„Člověk nikdy neví,“ opakoval zeměpisec.

— Кім біледі не болатынын? — деп қайталады географ.

„Mám také květinu.“

— Менде тағы гүл бар.

„My nezaznamenáváme květiny,“ řekl zeměpisec.

— Біз гүлдерді есепке алмаймыз, — деді географ.

„A proč? To je to nejhezčí!“

— Неге? Дүниедегі ең әдемі гүл!

„Protože květiny jsou pomíjející.“

— Себебі гүлдер өткінші болады.

„Co to znamená pomíjející?“

— Өткінші деген нені білдіреді?

„Zeměpisné knihy jsou nejcennější ze všech knih,“ řekl zeměpisec. „Nikdy nevyjdou z módy. Stane se velmi zřídka, aby hora změnila místo. Velmi zřídka také vyschne oceán. Píšeme o věcech trvajících věčně.“

— География кітаптары, — деді географ, — әлемдегі кітаптардың ішіндегі ең асылы. Олар ешқашан ескірмейді. Таудың орын ауыстырғаны сирек кездеседі ғой. Мұхиттың тартылып қалуы күнде кезесетін нәрсе емес. Біздер мәңгі өзгермейтін нәрселер жайында жазамыз.

„Ale vyhaslé sopky se mohou probudit k činnosti,“ přerušil ho malý princ. „Co to znamená pomíjející?“

— Алайда, сөнген жанартаулар ұйқысынан оянып кетуі мүмкін ғой. «Өткінші нәрсе» не дегенді білдіреді?