— Keby som prikázal niektorému generálovi, aby lietal z kvetiny na kvetinu ako motýľ, alebo aby napísal tragédiu, či aby sa premenil na morského vtáka, a ten generál by rozkaz nevykonal, kto by to zavinil, on, alebo ja?

— Калi б я загадаў генералу, каб ён, як матылёк, пырхаў з кветкi на кветку або перакiнуўся ў марскую чайку, i калi б генерал не выканаў загаду, хто з нас быў бы вiнаваты?

— Boli by ste to vy, — pevne odpovedal Malý princ.

— Вы, ваша вялiкасць, — цвёрда адказаў Маленькi прынц.

— Správne. Od každého treba žiadať len to, čo môže dať, — pokračoval kráľ. — Autorita sa zakladá predovšetkým na rozume. Ak prikážeš svojmu ľudu, aby sa šiel hodiť do mora, urobí revolúciu. Ja mám právo vyžadovať poslušnosť, pretože moje rozkazy sú rozumné.

— Несумненна. Трэба патрабаваць ад кожнага тое, што ён можа зрабiць, разважаў кароль. — Улада трымаецца, у першую чаргу, на разумнасцi. Калi б ты загадаў свайму народу кiнуцца ў мора, ён зрабiў бы рэвалюцыю. Я маю права патрабаваць паслушэнства, бо мае загады заўсёды разумныя.

— A čo ten môj západ slnka? — pripomenul mu Malý princ, ktorý nikdy nezabúdal na otázku, keď ju už raz položil.

— А як з захадам сонца? — нагадаў Маленькi прынц, якi нiколi не супакойваўся, пакуль не атрымлiваў адказу на сваё пытанне.

— Budeš mať ten svoj západ slnka. Vyžiadam si ho. Ale vo svojej vladárskej múdrosti počkám, kým budú priaznivé podmienky.

— Будзе табе твой захад сонца. Я запатрабую яго. Але варта пачакаць спрыяльных умоў, бо якраз у гэтым i заключаецца мудрасць правiцеля.

— A kedy to bude? — zaujímal sa Malý princ.

— I калi гэта будзе? — пацiкавiўся Маленькi прынц.

— Hm, hm! — zamumlal kráľ a najprv nazrel do hrubé ho kalendára. — Hm, hm, bude to asi… asi… bude to dnes večer asi o tri štvrte na osem. A uvidíš, ako presne sa plnia moje príkazy.

— Гм! Гм! — кашлянуў кароль i зазiрнуў у тоўсты каляндар. — Гм! Гм! Гэта будзе прыблiзна… прыблiзна… гэта будзе сёння вечарам прыблiзна а палове восьмай! I ты пабачыш, як усё выдатна слухаецца мяне.

Malý princ zívol. Ľutoval, že prišiel o západ slnka. A už sa aj trochu nudil.

Маленькi прынц пазяхнуў. Яму было шкада, што захад сонца так i не адбыўся. I яму стала ўжо нецiкава тут.

— Nemám tu už čo robiť, — povedal kráľovi. — Idem za sa ďalej!

— Ну, мне пара, — сказаў ён каралю. — Больш мне тут няма чаго рабiць.

— Neodchádzaj, — povedal kráľ, veď bol taký pyšný, že má poddaného. — Neodchádzaj, vymenúvam ťa za ministra!

— Застанься, — папрасiў кароль, горды, што ў яго ёсць, нарэшце, падданы. Застанься, я зраблю цябе мiнiстрам!

— Za ministra čoho?

— Мiнiстрам чаго?

— Za ministra… za ministra spravodlivosti!

— Гм-гм… Мiнiстрам юстыцыi!

— Ale tu niet koho súdiť!

— Але няма ж каго судзiць!

— To sa nevie, — odpovedal mu kráľ. — Ešte som nevy konal cestu okolo svojho kráľovstva. Som už veľmi starý, nemám tu miesto pre koč, a chôdza ma unavuje.

— Хто ведае, — адказаў кароль. — Я яшчэ не абышоў усяго свайго каралеўства. Стары ўжо, для карэты на планеце месца мала, а пеша хадзiць ногi забаляць.

— Och! Ale ja som ho už celé videl, — povedal Malý princ a naklonil sa, aby sa ešte raz pozrel na druhú stranu planéty. — Ani tam na druhej strane nikto nie je…

— Ды я ўжо бачыў, — сказаў прынц i яшчэ раз кiнуў вокам за спiну караля, на другi бок планеты. — Тут анiкога больш няма…

— Budeš teda súdiť sám seba, — odpovedal mu kráľ. — To je najťažšie. Je oveľa ťažšie súdiť samého seba ako svojho blížneho. Ak sa ti podarí samého seba dobre súdiť, bude to znamenať, že si ozajstný mudrc.

— У такiм разе, будзеш судзiць самога сябе, — адказаў кароль. — Гэта сама цяжкае. Куды цяжэй судзiць самога сябе, чым каго iншага. Калi ты зможаш справядлiва асудзiць сябе, значыць, ты сапраўдны мудрэц.

— Súdiť samého seba môžem hocikde, — vravel Malý princ. — Nemusím bývať práve tu.

— Я i ў iншым месцы магу судзiць сябе, — адказаў Маленькi прынц. — Для гэтага не абавязкова жыць менавiта тут.

— Hm, hm! — zamumlal kráľ. — Myslím, že na mojej planéte musí byť niekde stará myš. Počujem ju v noci. Môžeš súdiť tú starú myš. Z času na čas ju odsúdiš na smrť. Tak bude jej život závisieť od tvojej spravodlivosti. Ale ty jej za každým udelíš milosť, aby ti ostala. Je tu len jedna jediná.

— Гм! Гм! — кашлянуў кароль. — Я ўпэўнены, што на маёй планеце дзесьцi хаваецца стары пацук. Начамi чутно. Можаш судзiць гэтага старога пацука. Час ад часу будзеш прыгаворваць яго да смерцi. Такiм чынам, жыццё яго будзе залежыць ад тваёй справядлiвасцi. Але кожны раз табе давядзецца мiлаваць яго. Трэба берагчы старога пацука. Ён жа ў нас адзiн.

— Ja nemám rád, keď sa odsudzuje na smrť, — odpove— dal Malý princ, — a naozaj si myslím, že odídem.

— Не люблю я выносiць смяротных прыгавораў, — адказаў Маленькi прынц. — I наогул, мне пара.

— Nie, — povedal kráľ.

— Не, не пойдзеш! — запратэставаў кароль.

Ale Malý princ bol už pripravený, a pretože nechcel starého vládcu zarmútiť, povedal:

Маленькаму прынцу, якi ўжо сабраўся ў дарогу, зусiм не хацелася засмучаць старога манарха.

— Ak si vaše veličenstvo želá, aby ho presne poslúchali, mohlo by mi dať rozumný rozkaz. Mohlo by mi, napríklad, prikázať, aby som odišiel skôr ako o minútu. Zdá sa mi, že podmienky sú priaznivé…

— Калi ваша вялiкасць хоча, каб вас безагаворачна слухалi, вы маглi б аддаць мне разумны загад. Вы, да прыкладу, маглi б загадаць мне адправiцца не пазней як праз хвiлiну. Мне здаецца, умовы спрыяльныя.

Pretože kráľ neodpovedal, Malý princ najprv váhal, potom so vzdychom odchádzal.

Кароль маўчаў. Маленькi прынц трошкi павагаўся, уздыхнуў i пайшоў.

— Menujem ťa svojím vyslancom, — poponáhľal sa vtom zakričať kráľ.

— Прызначаю цябе паслом! — паспешлiва крыкнуў яму ўслед кароль.

Tváril sa veľmi vznešene.

I выгляд у яго быў пры гэтым такi, быццам ён не дапускаў нiякiх пярэчанняў.

„Dospelí sú veľmi čudní,“ vravel si Malý princ počas svojej cesty.

«Дзiўныя людзi гэтыя дарослыя», — падумаў дарогаю Маленкi прынц.

XI

РАЗДЗЕЛ ХI

Na druhej planéte býval márnivec.

На другой планеце жыў славалюб.

— Ach, ach! Prišiel ma navštíviť obdivovateľ! — vykríkol, len čo v diaľke zazrel Malého princa.

— Ну, нарэшце такi дачакаўся паклоннiка! — здалёк узрадаваўся Маленькаму прынцу славалюб.

Pretože márnivci vidia v ostatných ľuďoch svojich obdivovateľov.

Для славалюбаў жа ўсе астатнiя людзi — паклоннiкi.

— Dobrý deň, — povedal Malý princ. — Máte čudný klobúk.

— Дзень добры, — сцiпла павiтаўся Маленькi прынц. — Якi забаўны ў вас капялюш.

— Mám ho preto, aby som mohol pozdravovať, — odpovedal mu márnivec. — Aby som mohol pozdravovať, keď ma s jasotom vítajú. Bohužiaľ, tadiaľto nikdy nikto nejde.

— Гэта каб раскланьвацца, — растлумачыў славалюб. — Каб раскланьвацца, калi мяне вiтаюць. На жаль, сюды нiхто нiколi вачэй не кажа.

— Ach, naozaj? — povedal Malý princ, ktorý mu neporozumel.

— Як гэта? — не зразумеў яго Маленькi прынц.

— Zatlieskaj, — poradil mu teda márnivec.

— Пляснi ў ладкi, — параiў славалюб.

Malý princ zatlieskal. Márnivec nadvihol klobúk a skromne pozdravil.

Маленькi прынц пляснуў у ладкi. Славалюб прыўзняў капялюш i сцiпла раскланяўся.

„Toto je zábavnejšie ako návšteva u kráľa,“ vravel si v duchu Malý princ. A opäť zatlieskal. Márnivec znova dvíhal klobúk z hlavy a pozdravoval.

«Тут яшчэ займальней, чым у караля», — падумаў Маленькi прынц. Ён зноў запляскаў у ладкi. Славалюб у адказ прыўзнiмаў свой капялюш i раскланьваўся перад госцем.

Jednotvárnosť takejto hry Malého princa po piatich minútach unavila.

Хвiлiн праз пяць аднастайнасць гэтай гульнi стамiла Маленькага прынца.

— Čo treba urobiť, aby klobúk spadol? — spýtal sa.

— А што трэба зрабiць, каб капялюш упаў? — спытаў ён.

Ale márnivec ho nepočul. Márnivci počujú iba chválu.

Але славалюб не адказаў. Славалюбы глухiя да ўсяго, акрамя пахвал.

— Naozaj ma veľmi obdivuješ? — spýtal sa Malého princa.

— Ты сапраўды захапляешся мною? — спытаў ён Маленькага прынца.

— Čo znamená obdivovať?

— А што гэта азначае — захапляцца?

— Obdivovať znamená uznať, že som najkrajší, najlepšie oblečený, najbohatší a najinteligentnejší človek na planéte.

— Захапляцца — азначае прызнаць, што я лепш за ўсiх апрануты, сама прыгожы, сама багаты i сама разумны чалавек на планеце.

— Ale veď si na svojej planéte sám!

— Ды ты ж адзiн на ўсёй гэтай планеце!

— Urob mi tú radosť. Aj tak ma obdivuj!

— Ну, будзь ласкавы, усё роўна захапляйся мною!

— Obdivujem ťa, — povedal Malý princ, pokrčiac trochu plecami, — no ako ťa to len môže zaujímať?

— Я ў захапленнi ад цябе, — сказаў Маленькi прынц i злёгку пацiснуў плячыма. — Але чаму гэта можа так цiкавiць цябе?

A Malý princ odišiel.

I Маленькi прынц пайшоў далей.

„Dospelí sú rozhodne veľmi čudní,“ vravel si v duchu počas cesty.

«Дзiвакi гэтыя дарослыя», — дарогай падумаў ён.

XII

РАЗДЗЕЛ ХII

Na ďalšej planéte býval pijan. Táto návšteva bola veľmi krátka, ale Malý princ bol po nej veľmi skľúčený.

На наступнай планеце жыў п’янiца. Гэты вiзiт быў вельмi кароткi, але шмат роздуму даў ён Маленькаму прынцу.

— Čo tu robíš? — spýtal sa pijana, ktoré ho našiel, ako mlčky sedí pred radom prázdnych a radom plných fliaš.

— Што ты тут робiш? — спытаў ён у п’янiцы, якi самотна сядзеў перад процьмай бутэлек, парожнiх i поўных.

— Pijem, — odpovedal pijan s pochmúrnymvýrazom.

— П’ю, — змрочна адказаў п’янiца.

— Prečo piješ? — pýtal sa ho Malý princ.

— А навошта? — пацiкавiўся Маленькi прынц.

— Aby som zabudol, — odpovedal pijan.

— Каб забыць, — адказаў п’янiца.

— Aby si zabudol? A na čo? — vyzvedal Malý princ, lebo ho už ľutoval.

— Пра што забыць — дапытваўся Маленькi прынц, якому стала шкада бедалагу.

— Aby som zabudol, že sa hanbím, — priznal pijan a ovesil hlavu.

— Каб забыць, што мне сорамна, — прызнаўся п’янiца i апусцiў галаву.

— Za čo sa hanbíš? — vypytoval sa Malý princ, lebo mu chcel pomôcť.

— Сорамна чаго? — не ўгамоньваўся Маленькi прынц, якi прагнуў дапамагчы яму.

— Hanbím sa, že pijem! — dodal pijan a načisto sa od mlčal.

— Сорамна пiць! — адрэзаў п’янiца i канчаткова панурыўся ў маўчаннi.

A Malý princ celý zmätený odišiel.

I збянтэжаны Маленькi прынц рушыў далей.

„Dospelí sú rozhodne veľmi, veľmi čudní,“ vravel si v duchu počas cesty.

«Дарослыя, бясспрэчна, вельмi, вельмi дзiўныя людзi», — думаў ён дарогаю.

XIII

РАЗДЗЕЛ ХIII

Štvrtá planéta patrila biznismenovi. Ten človek bol taký zaujatý, že pri príchode Malého princa ani hlavu nezdvihol.

Чацвёртая планета належала дзелавому чалавеку. Гэты чалавек быў настолькi заняты, што нават не падняў галавы, калi падышоў Маленькi прынц.

— Dobrý deň, — povedal mu Malý princ. — Vyhasla vám cigareta.

— Добры дзень, — павiтаўся Маленькi прынц. — Ваша цыгарэта патухла.

— Tri a dva je päť. Päť a sedem dvanásť. Dvanásť a tri pätnásť. Dobrý deň. Pätnásť a sedem dvadsaťdva. Dvadsať dva a šesť dvadsaťosem. Nemám čas znova ju zapáliť. Dvadsaťšesť a päť tridsaťjeden. Uf! Robí to teda päťstojeden miliónov šesťstodvadsaťdvatisíc sedemstotridsaťjeden.

— Тры ды два — пяць. Пяць ды сем — дванаццаць. Дванаццаць ды тры пятнаццаць. Добры дзень. Пятнаццаць ды сем — дваццаць два. Дваццаць два ды шэсць — дваццаць восем. Няма часу прыкурыць. Дваццаць шэсць ды пяць — трыццаць адзiн. Уф! Такiм чынам, усяго будзе пяцьсот адзiн мiльён шэсцьсот дваццаць дзве тысячы семсот трыццаць адзiн.

— Päťsto miliónov čoho?

— Пяцьсот мiльёнаў чаго?

— Čože? Ty si ešte tu? Päťstojeden miliónov… už ne viem čoho… Mám toľko práce! Ja som vážny človek, ne zabávam sa táraním hlúpostí! Dva a päť sedem…

— Га? Ты яшчэ тут? Пяцьсот мiльёнаў… забыўся… далей… Столькi работы, столькi работы! Я чалавек сур’ёзны, зразумела? Тут не да балбатнi. Два ды пяць — сем…

— Päťstojeden miliónov čoho? — opakoval Malý princ, pretože sa nikdy v živote nevzdal otázky, ktorú už raz položil.

— Пяцьсот мiльёнаў чаго? — паўтарыў Маленькi прынц, якi нiколi не супакойваўся, пакуль не атрымлiваў адказу на сваё пытанне.

Biznismen zodvihol hlavu:

Дзелавы чалавек падняў галаву:

— Za päťdesiatštyri rokov, čo bývam na tejto planéte, ma vyrušili len tri razy. Po prvý raz to bolo pred dvadsiatimi dvoma rokmi, keď sem spadol bohvieodkiaľ chrúst. Hrozne bzučal a ja som urobil štyri chyby pri spočítaní.

— За пяцьдзесят чатыры гады, што я жыву на гэтай планеце, мне перашкаджалi толькi тройчы. Упершыню гэта здарылася дваццаць два гады назад, калi немаведама адкуль сюды занесла хрушча. Ён так жахлiва бзымкаў, што я ажно чатыры памылкi ўпароў у лiчэннi.

Po druhý raz to bolo pred jedenástimi rokmi, keď som mal reumatický záchvat. Chýba mi pohyb. Nemám čas na prechádzky. Ja som vážny človek. A po tretí raz… práve teraz! Vravel som teda päťstojeden miliónov…

Другi раз, адзiнаццаць гадоў таму, у мяне быў прыступ рэўматызму. Нiчога дзiўнага, увесь час сяджу. Тут не да пагулянак. Я чалавек сур’ёзны. Трэцi раз… сёння? Ну, годзе, я, значыць, сказаў, пяцьсот мiльёнаў…

— Miliónov čoho?

— Мiльёнаў чаго?

Biznismen pochopil, že nemá nijakú nádej na pokoj.

Дзелавы чалавек зразумеў — няма нiякай надзеi, што яго пакiнуць у спакоi.

— Miliónov tých malých vecí, ktoré niekedy vidíme na oblohe.

— Мiльёнаў гэтых дробненькiх штучак, якiя часам вiдны ў паветры.

— Múch?

— Мух?

— Ale nie, tým malých vecí, čo sa trblietajú.

— Ды не, дробненькiя такiя, зiхоткiя…

— Včiel?

— Пчолы?

— Ale nie. Tých malých zlatých vecí, o ktorých plano rojčia povaľači. No ja som vážny človek! Ja nemám čas na rojčenie.

— Ды не. Дробненькiя такiя, залатыя… На iх яшчэ любяць глядзець ды марыць розныя лайдакi. Але я — чалавек сур’ёзны! У мяне няма часу на мары.

— Ach! Hviezd?

— А! Зоркi?

— To je ono. Hviezd.

— Во-во. Зоркi.

— A čo robíš s tými päťsto miliónmi hviezd?

— I што ты робiш з пяццюстамi мiльёнамi зорак?

— S päťstojeden miliónmi šesťstodvadsaťdvatisíc sedemstotridsaťjeden hviezdami. Ja som vážny človek, ja som presný.

— Пяцьсот адзiн мiльён шэсцьсот дваццаць дзве тысячы семсот трыццаць адна. Я чалавек сур’ёзны i люблю дакладнасць.

— A čo robíš s tými hviezdami?

— I што ты робiш з гэтымi зоркамi?

— Čo s nimi robím?

— Што я з iмi раблю?

— Áno.

— Але.

— Nič. Vlastním ich.

— Нiчога не раблю. Я iмi валодаю.

— Ty vlastníš hviezdy?

— Валодаеш зоркамi?

— Áno.

— Так.

— Ale ja som už videl kráľa, ktorý…

— Але я ўжо бачыў аднаго караля, якi…

— Králi nevlastnia. Oni vládnu nad. To je veľký rozdiel.

— Каралi не валодаюць. Яны толькi «пануюць над». Вялiкая рознiца.

— A čo z toho máš, že vlastníš hviezdy?

— I што табе з гэтага валодання зоркамi?

— Robí to zo mňa boháča.

— Яно прыносiць мне багацце.

— A čo z toho máš, že si boháčom?

— А нашто табе быць багатым?

— Môžem si kúpiť iné hviezdy, ak niekto nejaké objaví.

— Каб купляць iншыя зоркi, калi хто-небудзь iх адкрые.

„Tento človek,“ vravel si v duchu Malý princ, „mudruje skoro ako ten môj opilec.“

«Ён разважае амаль так, як той п’янiца», — падумаў Маленькi прынц.

Aj tak mu ešte položil ďalšie otázky:

— Ako môžeme vlastniť hviezdy?

— А як можна валодаць зоркамi?

— A komu patria? — odsekol nevrlo biznismen.

— Зоркi чые? — нездаволена запытаўся дзялок.

— Neviem. Nikomu.

— Не ведаю. Нiчые.